Кафедра балкарского языка

6. 
   Ахматов И.Х. Структурно-семантические модели простого предложения в современном карачаево-балкарском языке: (Основные вопросы теории). - Нальчик: Эльбрус, 1983.
   
7. 
   Кетенчиев М.Б. Структурно-семантическая организация простого предложения в тюркских языках. М.: Поматур, 2010.
   
8. 
   Основы построения функциональной грамматики русского языка для нерусских. Уфа, 1991.
   
9. 
   Теория функциональной грамматики: Субъектность. Объектность. Коммуникативная перспектива высказывания. Определенность /неопределенность. - СПб.: Наука, 1992.
   
10. 
    Теория функциональной грамматики: Локативность. Бытийность. Посессивность. Обусловленность. СПб.: Наука, 1996.
    

4. 
   Концепт деп неге айтадыла, аны къурамы къалайды?
   
5. 
   Бусагъатдагъы тил билимде тил ёлчеулени адамны жашаугъа кёз къарамы бла къалай байламлы этедиле?
   
6. 
   Тюрк тил билимде къаллай концептле тинтилгендиле? Аланы юслеринден кимле жазгъандыла?
   

Алгъыш аякъ алайыкъ,

Аманлыкъдан къалайыкъ.

Ауузубузгъа салайыкъ,

Тилибиз бла жалайыкъ.

Бу аякъны башы ачыкъ кибик,

Аллахны кёлю бизге ачыкъ болсун.

Ахшылыкъ бери болсун,

Аманлыкъ кери болсун,

Аны ким сюймесе да.

Юйюне ёлю болсун.


2-чи иш. Сёзлюклеге, суратлау эм илму литературагъа таянып, кесигиз сюйген бир концептни юсюнден толу хапар айтыгъыз.
3-чю иш. Бу текстде къарачайлыланы бла малкъарлыланы жулдузла дуниясына кёз къарамлары къалай берилгенинден хапар айтыгъыз.

Боюнсала

Боюнсала – мирзеуню жулдузларыдыла. Алагъа Боюнсала деп нек атагъандыла? Ала тюз кёз байлана батышха барып тохтагъанда, сабаннга чыкъгъандыла. Ёгюзлени сабан боюнсаны тюбюне ургъандыла, аны ючюн Боюнсала деп атагъандыла. Боюнсала чыкъгъан ингирде аланы юсюнде булут неда туман кёрюнсе, жауунлу, мирзеулю жыл боллукъду деп ийнангандыла. «Жылыбыз барлы, ахшы, мирзеулю болсун», - деп, нарт обалагъа, къой союп, къанын чачып: «Тейрибизге шукур, сабан агъач лукур», - дегендиле.

7. 
   Бижева З.Х. Адыгская языковая картина мира. Нальчик: Эльбрус, 2000.
   
8. 
   Битокова С.Х. Метафора в языке, мышлении и культуре. Нальчик, 2009.
   
9. 
   Зайнуллин М.В., Зайнуллина Л.М. Общие проблемы лингвокультурологии. Уфа: РИЦ БашГУ, 2008.
   
10. 
    Колшанский Г.В. Объективная картина мира в познании и языке. М.: Наука, 1990.
    
11. 
    Логический анализ языка. Образ человека в культуре и языке. М.: Индрик, 1999.
    
12. 
    Шахманова Б.Г. Морально-этический концепт совесть в кумыкской и русской языковых картинах мира. Махачкала, 2009.
    

1. 
   Къарачай-малкъар тилни фонетикасында, баба тюрк тил бла тенглешдиргенде, къаллай тюрлениуле болгъандыла?
   
2. 
   Къарачй-малкъар тилни морфология категорияларында къаллай тюрлениулени эслерге боллукъду?
   
3. 
   Къарачай-малкъар тилни синтаксис къурулушу къалай тюрленнгенди?
   

Мен сени кёрмегенли, тамам беш ай озгъанды. Малчыла ол жайлыкъда он кюн бла он кече кечиндиле. Ол мен кёрген жаш кишиге ал берлик тюйюлдю. Аскерчилен и къулакъларына топ атылгъан тауушла эшитилдиле. Халитни кёзюне арпа чыкъгъанды. Къошда от жарыкъ жанады. Жыйын тик сыртдан къыйналып тюшдю. Алайда, кёлю толуп, Мадина жиляп ийди. Артмакъларын да эшегине жюклеп, Харун къошдан элге тебиреди. Къаплан къапханнга тюшмез. Олсагъатдан элден атлы къуугъун чыкъды. Самат эрляй ат тизгинине жабышды. Ала тутмакъгъа тюшерге аздан къалдыла. Окъуу – билим азыгъы. Бу спортзалда спортсменлерибиз жарау этедиле. Баргъан жолубуз – сокъмакъ, аны ангыламагъан – акъмакъ.

Не барама, барама, балта узуну баралмайма. Хамит бизни къатха жетип тохтады. Эртте-эртте заманлада нартла болгъандыла. Сора бара-барып, биз бир уллу къаягъа тирелдик. Босагъагъа башсыз чюй урсанг, ол, мукъуладисча, сени юйюнге келген адамны ууун алып къояды. Ол кюн биз Ахматлагъа да тюбегенбиз. Ишсиз-кючсюз айланнган сенсе. Ары бардыгъыз, сора не ахшылыкълагъа тюбедигиз. Энди сиз эсли жашла болгъансыз, ахшыны, аманны да айыра билирге керексиз. Ёрюзмек дегенинг а ёзденди дейди, кёп къыйынлыкълагъа уа тёзгенди дейди. Анасы ол заманда, къабырлагъа бармай, тышында сакълап тургъанды. Адам, бир жерде жыгъылып, ачыса, алайны бичакъ бла, бир башха темир зат бла гюрен тартып, къынгыр къач ызлагъандыла.

Элия итни да урады, аны ауузу къылыч болгъаны себепли. Эшик башына эски налны ургъандыла неда босагъа тюбюне басдыргъандыла аны, юйге ауруу, заран кирмесин деп. Алий, Къанамат эм Солтан бир университетде окъуйдула. Мен аланы ызларындан суху болдум. Алай, не бек кюрешсем да, къатларына баралмадым. Уяннганлай, къайтып кетеди да, ол айтхан жерде къармайды ол кёлню да, чыгъарады жылкъычысыны тууралып тургъан ёлюгюн. Мен бюгюн дерсге кеч къалдым, нек десенг заманында туралмагъанма. Алайда ким чалгъы чалады, ким дырын жыяды. Ары не сен, не мен барлыкъбыз. Биреу къатын келтире, биреу атын ёлтюре. Бир мен барырма, бир сен барырса. Анда не санга, не манга онг кёзден къарарыкъ тюйюлдюле.

1. 
   Акъбайланы Х.М. Къарачай-малкъар лингвистикадан очеркле. Ставрополь, 2009.
   
2. 
   Ахматов И.Х. Карачаево-балкарский язык. Конспект лекций. Нальчик: КБГУ, 2011.
   
3. 
   Грамматика карачаево-балкарского языка. Нальчик: Эльбрус, 1976.
   
4. 
   Гузеланы Ж.М. Къарачай-малкъар тилни тинтиуню тарыхы эм проблемалары. Окъуу пособие. Нальчик, 2011.
   
5. 
   Хабичев М.А. Взаимовлияние языков народов Западного Кавказа. - Черкесск, 1980.
   
6. 
   Хабичев М.А. Именное словообразование и формообразование в куманских языках. М.: Наука, 1989.
   

1. 
   Тилни, оюмлауну эм маданиятны бир бирлери бла байламлыкъларын къалай ангылайсыз?
   
2. 
   Къарачй-малкъар халкъны ниет байлыгъын сакъларгъа себеплик не затла этедиле?
   
3. 
   Къарачай-малкъар халкъны кёлден чыгъармачылыгъында тилни бурунгу болуму къалай ачыкъланады?
   

Алгъын таулула ёлген адамны жаны итге киреди деп ийнангандыла. Аны ючюн юй къатында улуп башлагъан итни узакъ къыстаргъа кюрешгендиле, ырыслап, юйде бир адам ёлюп къалмагъа эди деп. Жауунну, желни тохтатыр ючюн, хумужу хычин этип, ёлген кючюк басдырылгъан жерге элтип, алайда къоюп кетгендиле. Алай айтып эшитгенме къартладан. Адам, дейди, ёлюп, жаны ол дуниягъа барса, анга мёлекле соруу этип башласала, ёлген итини жаны ол адамны къорууларгъа кюрешеди, киштигини жаны уа – терслерге, бир кере, жатып тургъанымлай, сени мени жылы тёшегингден къыстагъанса, бир кере уа сют бермей къойгъанса деп.

Алан, сен къууанч бла келдинг да,

Сагъышларымы бёлдюнг,

Жандан-жаннга шуёхунгу

Сюек саулукъ бла кёрдюнг.

Къуру да сен келе тургъун,

Мени былай кёре тургъун.

Бюгюнча кёзюме къарап,

Саулукъ-салматлыкъ соргъун.

Алчы аякъ къолунга,

Ырысхынг да жолунгда,

Сабыр салгъын эрининге.

Тап жарашсын жерине.
3-чю иш. Къарачайлыланы бла малкъарлыланы жылланы бурунгу атларын окъугъуз. Аланы жыл тергеулеринден толу хапар айтыгъыз. Бу тюрлю жыл тергеу дагъыда къайсы миллетледе тюбегенин айтыгъыз.

Чыхан жыл, ийнек жыл, къаплан жыл, къоян жыл, чабакъ жыл (балыкъ жыл), жилян жыл, ат жыл, къой жыл, маймул жыл, къуш жыл, ит жыл, тонгуз жыл.

1. 
   Аппоев А.К. Этнографическая лексика карачаево-балкарского языка. Нальчик, 2008.
   
2. 
   Ахматов И.Х. Лексика карачаево-балкарского языка в сравнительном освещении. Конспект лекций. Нальчик, 1988.
   
3. 
   Бабаев С.К. К вопросам истории языка и религии балкарского и карачаевского народов. – Нальчик, 2000.
   
4. 
   Гелястанова Т.С. Этноспецифические тексты и контрольные задания для дисциплины «Балкарская диалектология». Мет. разр. Нальчик: КБГУ, 2012.
   
5. 
   Шаваева Ш.А. Зоонимическая лексика карачаево-балкарского языка. Нальчик: КБИГИ, 2011.
   
6. 
   Эбзеева Ф.П. Названия животных и птиц в карачаево-балкарском языке (сравнительно-историческое исследование). Нальчик: КБИГИ, 2011.
   

1. 
   Жаратылыуларына кёре, къарачай-малкъар тилни сёзлерин къаллай къауумлагъа юлеширге боллукъду?
   
2. 
   Къарачй-малкъар тилге башха тилледен сёзле не сылтау бла киредиле?
   
3. 
   Къарачай-малкъар эм битеутюрк сёзлени бир бирден къалай айырыргъа боллукъду?
   

Дуния, ауаз, жамауат, батыр, миллет, бёкем, низам, амбар, ёмюр, апасы, жума, бохча, такъыйкъа, гёренке, сагъат, фатар, устаз, желим, алим, чыракъ, адет, юлле, аят, бота, гюнях, гетен, ахырат, камар, къадар, дарий, некях, гебенек, молла, булбул, шайтан, жаныуар, мекям, сууусар, мюлк, абидез, табакъ, чилле, аракъы, базар, халыуа, эм, табийгъат, басма, къундуз, закий, даража, залим, жума, адеп, деуюр, азап, умут, фикр, хунер, сыфат, алмосту, тамам, кёр, таурух, хур, хыянат, чилле, ырысхы, тахта, арба, эсеп, ышан, патчах, инсан, зауукъ, дарман.

Арауан, быхы, дорласын, чибижи, гыбыт, зынтхы, дорласын, сире, кюштел, хаух, чигинжи, быкъы, санжёх, бохция. ылысхын, кырдык, муркку, шинжи, тукъузгю, гузаба, биттир, шапа, зурнук, мыга, саскы, узада, мугуштук, жюйюсхан, чырмылтын, шибиля, чык, чындай, чубур, юзмелт, сылхыр, гуппур, антау, галлас, хомух, лыппыр, хастан, зайын, зылды, мыллык, ныгъыш, шатык, ыстауат, урходук, чопал, ыйлыкъ.

1. 
   Аппоев А.К. Этнографическая лексика карачаево-балкарского языка. Нальчик, 2008.
   
2. 
   Ахматов И.Х. Лексика карачаево-балкарского языка в сравнительном освещении. Конспект лекций. Нальчик, 1988.
   
3. 
   Бабаев С.К. К вопросам истории языка и религии балкарского и карачаевского народов. – Нальчик, 2000.
   
4. 
   Байчоров С.Я. Аланский язык предков карачаево-балкарцев (лексикология). Карачаевск, 2009.
   
5. 
   Отаров И.М. Лексикология карачаево-балкарского языка. Нальчик: Эльбрус, 1996.
   
6. 
   Шаваева Ш.А. Зоонимическая лексика карачаево-балкарского языка. Нальчик: КБИГИ, 2011.
   
7. 
   Эбзеева Ф.П. Названия животных и птиц в карачаево-балкарском языке (сравнительно-историческое исследование). Нальчик: КБИГИ, 2011.
   

1. 
   Текстледе жерни, орунну кёргюзтген лексика амалланы кёргюзтюгюз.
   

Семенланы Сымайыл кетген ёмюрде Учкуланда туугъанды. Ол араб тилни иги билгенди. Аны атасы, къарт атасы да Каабада ёлгендиле. Сымайылны кесини да баш дин окъууу бар эди.

Сымайыл битеу къыралгъа белгили жырланы: «Минги тауну», «Акътамакъны», «Чалкъычыкъны» - авторуду. 1936 жыл Ереванда «Давид Сасун» деген эпосну мингжыллыгъына аталгъан байрамда Совет Союзну эм онглу жырчыларын озуп, биринчи орунну алгъанды. Къазауатха деричи жыллада Исмайылны «Джырла бла назмула» деген ат бла талай китабы чыкъгъанды. (Лайпанов Б.).

2. Курманлыкъгъа Мажит бла бирге окъугъан жашла, къызла да келгендиле. Ахшы умутлу жаш тёлю бюгече, тенглерини къурманлыгъында олтуруп, хар бири кеси сайлагъан иш усталыкъны махтайды, кесини ахшы муратындан хапар айтады.

- Инженер болуп, омакъ журтла, мекямла ишлерикме, - деп ёхтемленеди Махмут.

- Врачдан огъурлу иш усталыкъ жокъду. Мен сизни саулукълу этерге кючюмю аямам, аны кесигиз да билесиз, - дейди Асият. Къыз, къууанчын жашырмай, кюледи.
- Хар ишни да башы, тутуругъу устаз болгъанына мен сизни толу ийнандырама, аны себепли мен устаз болургъа кеси кесиме сёз бергенме да, ол муратыма жетер ючюн не къыйынлыкъланы да хорларгъа таукелме, - дегенни айтды Осман.

Сабырлыгъы, чамлары бла тенглерин сейирсиндириучю, кюлдюрюучю Хызир, сёз кезиу кесине жетгенлей, орунундан ёрге туруп, ышаргъан да этип, сёзюн былай башлады:

- Къарайма да, сизни барыгъыз да артда манга сукъланырыкъсыз деп турама. Жайны исси кюнлеринде тау жайлыкълада тууар, къой сюрюулени къыдырып айланнган зоотехник жашны кёз аллыгъызгъа бир келтирчигиз… Ол ким болур дейсиз? Багъалы шуёхла, мен махтаныргъа сюймееучюме, аны кесигиз билесиз, ётюрюкню уа бютюн да айтмаучума, ол да сизге белгилиди. Бир ауукъ жылдан тау жайлыкъда колхоз маллагъа къарап айланнган Хызир боллугъун билип къалыгъыз. Алайды да, бюгюнден башлап, беш жылдан сора июньну ахыр ыйых кюнюнде сизни Хаймаша жайлыкъгъа къонакъгъа чакъырама. Унутмаз ючюн жазып къоюгъуз. Келмесегиз, жаныма бек тиериксиз… (Ш. 1977, №1, 86 б.)

3. Ингирлик шошду. Жалан да канат жол бла тохтамай магъадан ташыгъан вагончукъланы, ишден бошап гаражгъа къайтхан машиналаны тауушлары ингирлик шошлукъну бузадыла. Кёк чууакъды. Бийик тау киришни ары жанына ташая баргъан кюнню къызгъылдым нюрлери хауа тенгизинде окъа эшедиле. Ингирликде жайылгъан тюрлю-тюрлю къанатлыла кёк чууагъында жюзедиле. Къарт Бахч аны ары жанында, бийик сыйдам бетде, къой сюрюу отлайды. Чегетде, саргъалгъан къайын тереклени араларында, нарат, назы терекле, тюз да жай ортасындача, жап-жашил болуп сюеледиле…

Беш-алты такъыйкъадан Салих магъаданданчыланы шахарында хар заманда адамла кёп жыйылыучу Ленин атлы майданнга жетди. Арлакъда-берлакъда къауум-къауум болуп, къызла, жашла сюеледиле. Сабийли анала уа сабийчиклерин коляскачыкълагъа салып, тынч-тынч ары-бери жюрюйдюле…(Ш. 1972, №3).

2. 
   Текстледе жерни, орунну кёргюзтюрге хайырланылгъанн грамматика амалланы кёргюзтюгюз.
   

Къарачайлыла бла малкъарлыла тышындан келген саудюгерчилеге тууар, къой, тюлкю, айыу, къоян териле сата эдиле. Жугъутур терилени уа кеслерине къоя эдиле эм аладан намазлыкъла, ышымла неда чабырла тигерге иничге тикгичле эте эдиле. «Ала сатыу-алыу ишлерин Сохум къалада Имеретияда бардырадыла» - деп жазады Клапрот. Малкъар халкъны юсюнден дагъыда ол алим былай айтханды: «Быланы жайлыкълары да уллуду, атлары алаша бойлу, тауда жюрюрге уста юйреннген атладыла. Битеу Кавказ базарлада Малкъарны атлары, кийизлери, жамычылары, чепкенлери, терилери, этлери, жаулары, бишлакълары бек иги багъагъа сатыладыла. Аланы малкъарлыла фабрикледе согъулгъан къумачлагъа, башха кереклеге, хант тузгъа алышадыла». Византиягъа баргъан «Шёлковый путь» деген жол Къарачайны жерлери бла озгъаны себепли, византиячыла жолну бу кесегине «хоручон» деп, къарачайлыланы атларын атагъандыла. 1829 жылда Минги таудан къайтып келген орус алимле Къарт Джурт элде бир юйюрню бек сыйлы затларындан бирин кёредиле. Ол уллу къылыч эди. Аны ауузунда «ГЕНОА» деп жазылып, ол Генуядан келгенин ачыкълап тура эди («Минги Тау»).

Сюекден, алтындан, кюмюшден, темирден, доммакъдан, таш-агъачдан, кийик териледен, кийизледен этилип, бурундан къалып тургъан затла: сыргъала, бууунлукъла, жюзюкле, белбау керекле, кийим кесекле, сауут-саба ол жетишимлеге шагъатдыла. Халкъыбыз орта ёмюрледен бери да тауда магъадан къазып, магъадан эритип, ушкок от этип, терен урулада тытыр биширип, къурулушгъа жарарча, таш кесип, жонуп тургъандыла. Бу затлагъа Къарачайда Къарт Джуртну, Хурзукну къатында, Малкъарда Огъары Чегем, Огъары Малкъар, Бызынгы, Холам эллени къатларында ишленнген уллу къалала шагъатлыкъ этедиле. Бизни нарт таурухларыбызда, сёз ючюн, Дебетни юсюнден айтылгъан затлада ол тукъум ишле сагъыныладыла.

Э. Кемпфер былай жазады: «Къарачай-малкъар миллет ишни бек сюйген миллетди, аны адамлары тауларында темир магъадан окъуна къазадыла, темирден аламат сауут-саба ишлейдиле». Орус алимле И. Гюльденштендт, Ю. Клапрот: «Малкъар-къарачай миллет тауларында селитра этер амал тапханды, андан аламат кючю болгъан ушкок от этеди. Чегем ауузунда «Къоргъашинли тауда» къоргъашин магъадан къазып, андан адамла къоргъашин къайнатып тургъандыла», - деп жазадыла. Мараучула, уучула ушкок окъла эте биле эдиле. Уста жонулуп, сыйдам этилген ташладан халкъ кешенеле, къалала ишлеп болгъандыла. Андан сора, жамауат жашауда терен ыз къойгъан «Намаз ташын», «Пелиуан ташын», «Къарачайны къадау ташын», Эл Журтдагъы «Къара ташын» санасакъ, бизни миллетибизни таш усталыгъы бютюнда ачыкъланады («Минги Тау»).
3. Жерни, орунну кёргюзтген айтымланы парадигматикаларын тинтирге.

1. XIX ёмюрде битеу Россейге белгили аскер врачладан бири Шаханланы Шолохну жашы Абай (Дмитрий) болгъанды. 1869 жылда, гимназияны бошагъанлай, Солтанбекни ызы бла ол Петербургга барады. 1869 жылны ахырында Россейни аскер хирургия Академиясына киреди. Иги окъугъаны ючюн ол орус-тюрк уруш башланады деген заманлада, 1876 жылда, диплом алып, Россейни аскерлери тургъан жерледе къуллукъ этип тебирейди. Ол Къырымда, Гюржюде, Амур областьда, Уссурий крайда белгили аскер хирург болуп, Японияда окъуна лекцияла окъуп тургъанды («Минги Тау», 1994, № 4).

2. Малкъарукъланы Дадаш битеу Малкъарда мал ёсдюрюуге, мында къумалы малла жаяргъа бек кёп къыйын салгъанды. Европада кёп кере айланып, анда бизни тауларыбызда иги тёлю, сют, эт берирча къумалы малла келтирип тургъанды. Бизде иги аякъ тиреген «щвец» деген малланы Дадаш келтирип жайгъанды. Дадаш, Швейцарияда аламат бишлакъла этилгенин билип, ары барып, бишлакъ биширген заводланы къалай ишлегенлерин кёрюп, Чегем ауузуна андан бир уста немисли юйюрню келтиргенди. Акъ Топуракъ бла Быллымны арасында жарагъан бишлакъ завод ишлейди. Малкъарукъланы бишлакълары швейцар бишлакъладан да игирек кёрюне эдиле. Нижегородский ярмаркада бир талай алтын, кюмюш майдалла бла саугъаланнгандыла. Аллай бишлакъ заводладан бирин Орусбийланы Хамзат – орус аскерни полковниги, кесини Камык деген элинде ачхан эди. Дадаш да, Хамзат да ол усталыкъны адамларыбыздан болгъандыла. Малкъарукъланы Дадаш бизни халкъыбызны билимин ёсдюрюрге да уллу къыйын салгъанды. Сёз ючюн, Нальчик шахарда «Реальный училище» къурай туруп (медицина факультетни мекямы), ол къурулушну бардыргъан комитетни таматасы Дадаш болгъанды, мекям битгенден сора, жыл сайын кесини ахчасындан бёлюп, таулу жашла бла къызланы анда окъутуп тургъанды.

Дадашны кесини да шахарда уллу юйю болгъанды, ол юй шёндю да турады – биринчи поликлиниканы къатында, темир сынжырла тагъылгъан балконлары бла. Революцияны биринчи жылларында, Малкъар кеси аллына автоном область болгъан заманлада, бу юйде Малкъарны толтуруучу комитети ишлеп тургъанды.

3. - Акъташ эл узакъдамыды? - деп сорду жаш. Чалгъычы жолоучуланы кёзлерине тюрслеп къарады.

-Угъай. Узакъ тюйюлдю… Соргъ аны айыбы жокъду, кимлесиз сиз?

- Биз устазлабыз. Ставропольдан келебиз.

Чалгъычыны къара къашлары эки жанына керилип, бети бютюн да бек жарыды.

- Сора сиз бизге келесиз.

- Къалай?! Сен а Акъташданмыса да? – деп, жолоучула бир бирге ал бермей, къууанып сордула.

-Хоу, акъташчыма мен. Танышайыкъ. Мени атым Дадашды.

- Мени уа Иван… Иван Васльевич Рогов.

-Мен а - Анна.

- Аннамы?. . - Дадаш сагъыш эте, сол къолу бла мангылайына узалды. - Бештауда мени Анна деп къонакъбайым болуучу эди. Огъурлу адам эди бек.

- Сен Бештаудамы болгъанса?

-Хоу. Эки-юч жыл жашагъанма анда, революциягъа дери.

-Орус тилге да анда юйреннген болурса? – деди Анна, Дадашны кюн кюйдюрген къаралгъан бетинден кёзлерин алмай.

-Хоу, анда. Тохтагъыз, мен бусагъат, - деп, Дадаш чалгъысын да, чалгъы билеучю къалагъын да, биргесине аш-суу келтирген артмагъын да жыйышдырып тебиреди.

-Бизни ючюн ишингден бёлюнме, - деди Иван.

-Э-э, шуёхум, къонакъ келсе, бизде иш болмайды. Адет алайды.

Дадаш хар затын жыйышдырып, тамам болду да, чалгъыны Аннагъа берди.

- Сен муну элт, ауур тюйюлдю, - деди ол, ышарып. Кеси уа аны чемоданын кётюрдю.

-Къой, къой… кесим да элталлыкъма, - деп, къыз, бети къызара, чемоданына жабышды.

-Угъай, Анна, эр киши тургъанлай, бизде тиширыугъа ауур жюк кётюртмеучюдюле.

Ала жолгъа тебиредиле.

- Кечгинлик бер, сени атангы аты къалайды? – деп сорду Анна Дадашха. Дадаш аны алай нек соргъанын ангылады.

- Мени атамы аты Солтанды. Алай ол керек тюйюлдю сизге. Бизде уллуну, гитчени да атларын айтып къоядыла ансы, аталарыны атларын къошамйдыла. Адетибиз алайды. Кесими атымы айтсагъыз, боллукъду.
4. Жерни, орунну кёргюзтген айтымланы синтагматикаларын тинтирге.

1. Батчаланы Лиза дохтур усталыкъны эртте, школда окъугъан заманында окъуна сайлагъанды. Ким биледи, анга ол оюм аны санитаргъа айыргъанларында неда, классха кирип, тенглерини тазалыкъларын тинтген заманында келген болур эди. Ол «дохтур» деген сёзню биринчи кере, узун эшмелери аркъасына салынып айланыучу заманда, къызчыкъ заманында эшитгенди. Арта уа, онунчуну бошагъандан сора, Лизаны врач боллугъуна юйюрде бир кишини ишеги жокъ эди. Къызны да андан башха къайгъысы, умуту да жокъ эди. Экзаменлени жетишимли берип, Дагъыст аны медицина институна киргенинде уа, юйдегиле анга бек къууандыла. (Азрет Теппеев. Ш. 1976 № 1 стр. 69. )

2. Халкъны эл, журт салыу, юй ишлеу тёрелери, кийимлери кибик, аш-азыкъ байлыгъы да болмагъанча уллу тарых магъананы тутады. Ол зат халкъны экономикасы бла къаты байламлыды. Сёз ючюн, мал бла кечиннген халкъ сютсюз, айрансыз, бишлакъсыз, жаусуз болмайды. Сабанчылыкъ бла кечиннген халкъны ашарыгъы уа мирзеу бла ундан этилген затла бла байламлыды. Суу боюнда, тенгиз жагъасында жашагъан халкъланы ашлары уа – суу жаныуарла.

XVII ёмюрде бизни жерлерибизде айланнган тыш къыраллы жолоучула дайым халкъыбыз арпадан аламат боза этгенин сагъынып тургъандыла. Грекли алим Плиний, 1-чи ёмюрде окъуна сармат тайпаланы юслеринден жаза: «Ала чий унну къан бла къатышдырып ашайдыла. Сармат тайпаланы бир къаууму уа чий ундан акъ «каша» этип ашайды», - деп жазгъанды. Грекли алим биз къууутдан билямукъ, как этгенибизни билмегенди. Малчылыкъ бла кюрешип, мал кечиндиргенибиз себепли, бизни аш-сууубузда эт, сют, айран, жау, бишлакъ дегенча затла уллу жер алып келгендиле. Гунн тайпаланы заманларындан окъуна битеу тюрк миллетле (шёндюгю Болгария да) айран этип турадыла. Скиф тайпаланы деменгили акъылманлары Анахарсис айтханнга кёре, скифлени ашлары асламысында айран бла бишлакъ болгъанды.

3. Геродот, скиф халкъланы юсюнден толу хапар айта келип, бир сейир затны белгилейди. Ол айтханнга кёре, скифле, отунлары, къазанлары болмагъан жерледе мал сойгъанлары болса, аны этин сюекледен айрып, этни мал къарынны орунуна жыйып, отун орнуна сюеклени кюйдюрюп бишире эдиле. «Алай бла, - дейди Геродот, - мал кеси кесин биширеди». Къарачай-малкъар халкъны малчылары къалай жашагъанларына эс бургъан болсала, алимле Геродотну хапарына арысы-бериси болмагъан толу шагъатла табарыкъ эдиле. Геродотну хапарына ушаш эт бишириу адетни юсюнден 1964 жыл Махачкъалада басмаланнган «Кулинария народов Северного Кавказа» деген китапда, бизни халкъыбызны аш-азыгъын сагъыннганда, бир кесек айтылгъан эди. Къазан болмагъан жерледе, чунгурчукъ къазып, аны ичинде от этип, жер иги къызгъандан сора, исси кюлню юсюне сюегинден айырылгъан этни малны къарын орунуна жыйып сала эдиле. Аны юсюн исси кюл бла жабып, этден айырылгъан сюекле уа отунча аламат жаныучула.

Алай бла, шёндюге дери илмуда – башха халкъланы культураларында белгили болмагъан, алимле этнографияда юлгю тапмай тургъан, скифлени бек энчи адетлеринден бири – отунсуз, къазансыз эт бишириу адетлери Къарачай-Малкъарда сакъланнганды! (Журн. «Минги Тау» 1994, № 5).

-Эт бишгинчи, ауузлана туругъуз, - деди ол алагъа.

Хычинлени ёмюрлеринде биринчи кере кёрген Иван бла Анна, аланы орус ашладан къайсысына ушатыргъа билмей, сагъышланып къалдыла. Хычинлени Анна да, Иван да бек жаратдыла. «Ашап тоймазча затла кёреме была…» - деп келди аланы акъылларына.

2. Бийсолтанны эсине озгъан жылла тюшдюле. Асхатчыкъ бла бирге Нальчик базарына барыучу жыллары. Ишлерин бошагъандан сора, жашчыкъгъа бал къалачла алгъаны, экиси да къызыл, татлы сууладан къаннгынчы ичгенлери. Ол кезиуде жашчыкъны бетине жайылгъан насып, къууанч сураты да кёзюне кёрюндю.

Таматаны эсине дагъыда бир зат тюшген эди. Кечирек болгъан эди. Къууатлы жазны биринчи кюнлери эдиле. Жангы сюрюлген кёксюл тылпыу, жерни алыкъын кетип бошамагъан сууукъладан сакълагъанча жайылып эди. Чегетде, къая тюпледе, къар хурттакълары кёрюннгенликге, дуппурла, сыртла кёгере башлагъан эдиле. Быллай кюнлени биринде Бийсолтан тозурагъан чалманын жамай, кечге къалды. Кюн тау таракъланы къызартып ётерге, сазбет ай да чыкъды.

5. Февраль ай. Адыл суу къар бешикге бёленипди. Ол сууну къабыргъаларында басынышып ёсген деменгили наратланы юслеринде къарны къалын тёшеленнгени аз седирей башлагъанды. Деменгили, эки башлы Минги тау тумандан жасалгъан чачакълы бёркню тюбюнде бугъунады. Жаз къутуруп, алынып, ёкюрюп эниучю суу жукъа бузну тюбюнде къалкъыу халда шошайыпды. Суу сызыучу шорхала тепмезча буз багъанала болуп салынадыла. Былай къарангыда битеу табийгъат бир татлы, сукъланчлы жукъугъа кёмюлгеннге ушайды… Алай, билмей тургъанлай, битеу къышны узуну кесини кючюн жыйып тургъан къар юзюлюп, элгендириу таууш этип, аллында тюбеген ёмюрлюк наратланы, эменлени тамырлары бла къобарып, сызыла келип, къалтырап, къар къанатларын кенгнге жайып, Адыл сууну жагъасы ташлагъа чёгеди. Мугурайыпдыла Адылны адамлары… Ныгъышлада жарыкъ лахор бардырылмайды, алгъынча адам басыныу эсленмейди. Санлап бирде эшикге башынгы къаратсанг, бир отуннга баргъан адамны неда чюйютлю Ибрахимни тюкенине баргъан бир тиширыу кёресе. Элни ичинде уа адамла артыкъ басыныучу эки жер барды: бири межгит аллы, бири уа Ибрахимни тюкени (Этезланы О. , Аслан).

Суу жагъа бла ёргеден-ёрге баргъаныбыз сайын бирде къалын агъачха, бирде ачыкъ талачыкълагъа тюбей эдик. Жер наныкъланы бир кёп жерине тюбеген сагъатыбызда уа, жашчыкъла бла къызчыкъла аланы юслерине басындыла да къалдыла. Тёгерекде къалын агъачда кёгетлери энди бюртюк эте тебиреген тереклеге да тюбедик. Тауда ёсген къайынланы ариулукълары бютюнда тауушлукъ эди. Ала дуниягъа жаланда ол жерледе ёсерге деп жаратылгъан сунар эдинг. Тюртю терекчикле, аланы сыйынып болмагъан, алыкъа жетмеген кёгетчиклери да сабийлени, устазны да эслерин кеслерине бурур ючюн къоймайдыла. Бу жолгъу жолоучулугъубузда Чегем ауузунда кёрген затларыбызны ёмюрде да унутурукъ тюйюлбюз. Ол залкъыды гюлню ариу чакъгъан заманы эди (Журн. «Минги Тау», № 4, 2008).

Жемишли элчик тюз да черекден ётгенлей кёрюнюп къалды. Ол чырпылы сыртны аягъында, жемиш терекледен толу ёзенледе орналгъанды. Тёгерегинде асыры кёп жемиш терклери болгъаны ючюн, эл кесине ол атны аны ючюн атагъанды. Элчикни ортасы бла жаланда бир орам барады. Юйле да орамны эки жаны бла тизилипдиле. Тюз ортасы бла элни энинден энишге бёлген шаудан суу барады. Бахчаларында кёгет терекле кёпдюле. Элчик узун созулгъанлыкъгъа, уллу тюйюлдю – барысы да алтмыш жети юй боладыла.

«Нальчик» сууну дарман формада къалай хайырланыргъа керек болгъаныны юсюнден билирге кёпле сюедиле.

«Нальчик» деген гара суу 1956 жылда Долинскеде балчыкъ бла багъыучу больницаны къатында паркны ичинде табылгъанды. Сууну чыгъарыр ючюн жерни 1000 метрден артыгъыракъгъа тешерге тюшгенди. Сууну тапханла Совет Союзну белгили гидрогеологу профессор А. М. Овчинников бла Л. К. Овчинникова эдиле. Табылгъан жерине кёре, сууну атына «Долинск-2» деп аталгъан эди, артда аны суусап суула чыгъарыучу завода шешалагъа къуя башлагъанда, атына «Нальчик» атагъандыла.

Табылгъан жеринде сууну кёп жыллагъа жетерча болгъаны ачыкъланнганды. «Нальчик» сууну физика-химия энчиликлери иги тинтилгендиле. Ол тюрсюнсюз, иги татыулу, бир тюрлю ийиси эм бактериясы болмагъан дарман сууду. Бирси аллай суулача болмай, «Нальчик» сууну температурасы уллу (74 градус), ионлары барды, сууда биология жаны бла магъаналы компонентле, кремнийни кислотасы, органикалы затла кёпдюле. Жерни теренинден чыкъгъан заманда, «Нальчик» сууда аз тюбеучю ионла: литий, марганец, жез, стронций, барий дагъыда башхала бардыла. Ала кёп болуп, минерал тузлары уа азыракъ болгъанлары себепли, «Нальчик» сууну дарманлыкъ кючю уллуду. (Ш. 1981, № 2. И. М. Балкарова).

Кязим малкъар халкъны бир сау ёмюрлюк жашаууну шагъатыды. Шаркъ поэзияны да, миллет фольклорну да битеу ахшы ышанлары Кязимни поэзиясында бирикгендиле. (Р. Отарова. Ш. 1976, № 4. С. 86)

БАЙЛЫКЪ, НАСЫП, АКЪЫЛ

Бир жолда Байлыкъ, Намыс, Акъыл – ючюсю да бир бирлерине тюбеп, бир-бирлери бла ючешип, даулашдыла.

- Сиз экигизден мен кючлюме, - деп, Байлыкъ кеси кесин кючлюге санады.

Насып болмаса, байлыкъдан не хайыр, - деп Насып да кеси кесин онглу кёрдю.

- Акъыл болмаса, Байлыкъ бла да, Насып бла да киши хайырланырыкъ тюйюлдю, - деп, Акъыл да кеси кесин махтады.

Ала ючюсю да бир бири бла кёп даулашып, жолгъа чыгъып кетдиле. Кетип бара, алларында кесини бахчасын сюрюп, урлукъ ата тургъан бир жарлы кишиге тюбеп, аны къатында тохтадыла. Алайда Байлыкъ алына атлап, эки къолун жайып айтды:

- Буюрама, сени сюрген жеринге алтын чыкъсын!

Ол алай айтханлай, жарлыны сюрюлген жери алтындан толуп къалды. Аны алай кёргенлей, Акъыл да кесини кючюн билдирир ючюн, жарлы кишини акъылын алды.

Олсагъатдан жарлы киши чабып барып байгъа айтды:

Мени жериме нартюх чыгъар орнуна ташла чыкъгъандыла.

Бай сейирсинип, жарлы кишини жерине барып, бахчасын кёргенлей, анга татлы тил бла: «Кел экибиз бахчаларыбызны алышдырайыкъ. Мени нартюх чыкъгъан бахчамы сен ал, сени ташла чыкъгъан бахчангы мен алайым», - деди.

Жарлы киши, къууанып, бахчасын байгъа алышдырды. Бай алтынны арба бла ташып, юйюне элтди.

Жарлы киши уа не этерин билмей, бир жерден тепмей, жер къазып башлады. Алайда Насып да кесини кючюн билдирир ючюн эки къолун жайып, жарлы кишиге къарап: «Насыплы бол!» – деди.

Олсагъатдан жарлы кишини къатына бай саудюгерле келип тохтадыла. Аланы бири жарлы кишини кёзюне къарап айтды: «Бизге таматалыкъ этерге сенича бир адам тапмай, излеп келе тура эдик. Энди сен бизге тамата бол деп тилейбиз».

Жарлы киши не айтыргъа да билмей, башын къымылдатып, ыразылыгъын билдирди. Олсагъатдан саудюгерчиле жарлы кишини сакъалын жюлюп, юсюне да сыйлы кийимле кийдирип, бир ариу тор атха миндирип, биргелерине алып кетдиле.

Бара барып, бир элге жетип тохтадыла. Алайда бир ариу къызы болгъан байгъа къонакъгъа бардыла да, саудюгерле кеслерини таматаларына байны къызын алыргъа деп, байгъа келечилик айтдыла.

Сизни таматагъыз мени къызымы жарата эсе, мен бек ыразыма, - деди бай. Олсагъатдан байны жууукълары, тенглери жыйылып, уллу къууанч этип, байны къызын жарлы кишиге бердиле.

Саулай эл жыйылып, байны киеуюн кёрюрге келдиле. Киеу а сёлеширге сёзюмден жангылама деп къоркъуп, сёлешген адамлагъа жууап къайтармай тынгылап турду. Аны тынгылагъанына байны жууукълары къайгъылы бола башладыла.

Нек сёлешмейди бу? Бизни хыликгя этерге умут этеди? – деп, бай ачыуланды.

Ишни болмагъанын кёрюп, Байлыкъ бла Насып Акъылдан: «Жарлы кишини акъылын ызына Бер», - деп тиледиле. Акъыл жарлы кишини акъылын ызына берди. Олсагъатдан эслеп, жыйылып тургъан халкъдан сёлеширге эркинлик алды. Бай анга сёлеширге эркинлик берди.

Ол, жыйылгъан халкъгъа къарап: «Мен гитче заманымда бизни элге жау чапхан эди. Эр кишиле бла тиширыула да жаугъа къаршы чыкъгъан эдиле. Аланы ичинде бир жигит къыз эр киши кийимле кийип, эр кишиле бла тенг атха минип, жауну элибизден чыгъаргъынчы тынчлыкъ тапмай кюрешген эди. Мени тюненеден сёлешмей тынгылагъаным – бу къыз да аныча жигитмиди деп, къызны сынап тургъан эдим. Мени терслигими кечигиз тилейме», - деди.

- Биз а сен бизни хыликгямы этесе деп тура эдик, - деп, бай къууанды. Олсагъатдан уллу той этдиле.

Андан сора жарлы киши саудюгерчилеге тамата болуп, акъыллы оноу этип, жарлылыкъдан да къутулуп, бир да мардасыз бай болуп къалды. Адамны акъылы болмаса, байлыкъ бла да, насып бла да хайырланаллыкъ тюйюлдю. (Фольк.).

1. 
   Жерни, орунну кёргюзтген этимлени магъаналарына ачыкъларгъа.
   

Сымайыл битеу къыралгъа белгили жырланы: «Минги тауну», «Акътамакъны», «Чалкъычыкъны» - авторуду. 1936 жыл Ереванда «Давид Сасун» деген эпосну мингжыллыгъына аталгъан байрамда Совет Союзну эм онглу жырчыларын озуп, ол биринчи жерни алгъанды. (Лайпанов Б. )

Уллу поэт халкъны ауазыды, аны таукеллигиди, жол чырагъыды.

Халкъ кесини сагъышын, жарыкъ муратларын, огъурлулугъун, аны кибик, бушууларын, ачы сагъашларын, уллу сюймеклигин бла уллу ачыуун аны сёзю бла айтады, аны кёзю бла кёреди.

Халкъны бек сыйлы тарыхын – сезим тарыхын - аны уллу поэтлери жазадыла. Насыплыды аллай поэти болгъан халкъ.

Насып юлюшден халкъ аз кере къуру къалмайды. Аллай юлюш аны сёзюн айтыр поэтсиз эсе, ол халкъ бек насыпсызды, сора ол халкъ тилсизди. (Ш. 1977, №3)

3. «Мен хар жолдан Чегем тарына киргенлей, мени башымы эсгериуле аладыла. Ала бирде ачыдыла, бирде татлыдыла. Мында манга хар таш багъалыды, хар терек, хар салма жолчукъ, шаудан. Манга бек сыйлы адамла мында жашагъандыла – мени атам, мени анам, къарындашларым… Мен аланы энди бир заманда да кёраллыкъ тюйюлме. Хар жолдан бу мен къарап тургъан жаяу жолчукъда аланы аякъ ызлары энтда тургъанча кёрюнеди, - ёмюр жауунлары да аланы жуууп кетералмазлыкъча. Тау башына биринчи жатхан къарны мен былайда биринчи кере кёргенме, ата юйюмю башына жаугъан жауунну, жол башларында булутланы, эл башында жулдузланы да. Къаялагъа тийген ай жарыгъын, терезеге эрттен жарыкъны ургъанын да… Мында анамы тобукъларына олтуруп, аны жылы ёшюнюне къысылып, мен бек насыплы сабий жукъум бла жукълагъанма. Мени нем бар эсе да: жашауум, жырым да – бары мындадыла. Чегем – мени ал кюнюмдю, шауданымды. Мында мен биринчи назмуму этгенме, иншаллах, ахыр назмуму да мында жазарма…» Алим Теппеев Ш. 1977, №3 стр. 59)

4. Бусагъат жылы сютледен челекле толурла. Арбазда ол къызыл хоразны уа кёрчю. Къарда тауукъла арасында, кикириги къып-къызыл болуп, алай, сууукъгъа тёзалмай, бир аягъын ёрге кётюрюп, тюгюне сугъуп турады, тауукъладан да «уялмай». Акъ къаз а къыш бузлатханда кёлде жюзеди. Къанкъаз къыш кёлде бютюн ариу жюзеди. . . Ат а не кече, не кюн жатмайды, ал аякълары бла къарлада къауданланы къазады. Бёрюню не да акъ айыуну къыш сууукъгъа тёзюмлерин айтхан да этмейик. Бизни жерледе акъ айыугъа орунну буздан ишлейдиле. Бойнакъ айыу огъурсуз болады, аман акъыллы. Уучудан ызын жашырады. Бирде мени кёргеними билип, алгъа кетип, сора бирси жаны бла, тёгерек айланып, ташатын артха къайтып, мени барлыкъ жолумда адамны эсине келмезча къалын чырпыла тюплерине жатып, башын эки ал аягъына салып, жумулуп, секирирге хазыр болуп тура эди. Алайдан чыпчыкъ учханнга къарап, алай эслемесем, озуп башлагъанымлай, желкемден секирлик болур эди.

2. 
   Къарачай-малкъар тилде затны тургъан жерин кёргюзтген амалланы ачыкъларгъа.
   

Расулчукъ къарт аппасы бла бирге бери терк-терк келе туруучуду. Расулчукъну терек бахчасы элни къыйырындады. Аны тёбен чегинде колхоз сабанла башланадыла.

Бир кюн, терек бахчада айлана, Расул бир сейирлик затны кёрдю. Бир кёк къоянчыкъ, темир чыбыкъдан этилген темир бурууну тешигинден жухчугъун сугъуп, клевер чапыракъланы ашаргъа кюреше эди. Расул, барып, аны аттясына айтды. Къоян терек бахчагъа эркин кирип, клевер ашай турурча, бурууда тешик этейик деди. Аттясы угъай демеди. Къоянчыкъ, терен бахчаны ичине кирип, ол татымлы битимни зауукълу жырта тебиреди. Алай кесине уа сакъды. Клеверни да чайнай, арт аякъчыкъларына туруп, тёгерегине женгил-женгил къарайды. Сора, бир таууш эшитгенлей, къачып, бугъуп къалады.

Расулгъа къоянчыкъны къолгъа юйретирге деген акъыл келди. Ол бир табыракъ жерде букъду да, къоянчыкъ терек бахчагъа киргенлей, бурууда тешикни битеди. Къоянчыкъ, аны эслеп, тешикге чапды да чыгъалмады. Ичине къайгъы кирип, бурууну тёгерегине кёп чапды, алай бир жерден да чыгъалмады.

Экинчи кюн Расулчукъ анга табакъ бла суу, быхычыкъла да келтирип, алма терекни тюбюне салды. Алай къоянчыкъ, аны кёрюп, бахчаны башха жанына чабып кетди. Расул кетгенден сора да аны алайгъа аягъы басмады.

Алай бла эки-юч кюн ётдю. Расул къоянчыкъны аш да ашамай, суу да ичмей, аман болуп тургъанын кёрдю. Къоянчыкъны бу халыны хапарын атасына айтды. Сора атасы барып къарады да, сагъышлы айтды: «Э балам, не жаннга да азатлыкъдан багъалы зат жокъду».

Ала бурууда тешикни ачдыла да, къоянчыкъ къачып кетди. Андан сора Расул аны кёпге дери кёрмей турду. Бек жарсыды. Алай кюнлени биринде къоянчыкъ къайтып келди. Расулчукъ бла ол бетден бетге тюбешдиле. Экиси да бу тюбешиуге бек къууандыла. Къоянчыкъ, бахчагъа кирип, ол татлы клеверни чапыракъларын биягъы зауукълу жырта башлады.
2. Чубур бийик эм арыкъ тюлкю болгъанды. Жютю къулакълары, къыйыкъ кёзлери эм хар заманда да жютю гемхоту. Тюлкюню алай этген узун къуйрукъну орнуна, аны гитче къуйругъуду. Аны бизге бир уучу киши келтирген эди. Ол кюн къызыу кюн болду. Зоопаркны айыулары кёлге кирдиле. Ала анда сууукъ сууда жуууна, къайта да ашларын ашай турадыла. Чубур тюлкючюк къарыулу айыулагъа бек сюйюп къарайды.
3. Акула огъурсуз, жыртыучу жаныуарды. Ол тенгизледе чабакъланы ашап жашайды, китге окъуна чабады. Акула бла тюбеширге адам да къоркъады. Узунлугъу жыйырма метрге жетген залимни – акуланы да барды огъурсуз душманы. Ол да «диадон макулатус» деген гитче чабакъчыкъды. Акула аны бек тынч жутуп къоялады. Алай аны насыпсызлыгъы ол кезиуде башланады. Чабакъчыкъ, акуланы ичине кетгенлей, аны къарнын тешип, чыгъып тенгизге кетип къалады. Акула уа, къарны тешилгенден сора, терк окъуна ёледи.
4. Къаплан бла Пантера киштик тукъумдан болгъанларын Киштик къайдан эсе да эшитгенди.

-Охо-о!- деп къууаннганды Киштик. – Мен тели уа мени къаллай ахлуларым болгъанларын билмей тургъанма! Энди уа мен кесими ким болгъанымы танытырма…

Кёп сагъыш эте турмай, ол секирип эшекни сыртына миннгенди.

- Бу уа энди не палахды? – деп сейирсиннгенди эшек.

- Къайры буюрсам да, ары элт! Жаншай турма да, элт! Мени ахлуларым кимле болганларын билемисе? – деп къычырды Киштик, эшекни жалкъасындан тюшмей.

-Кимледиле да? – деп, сейир этип, сорду Эшек.

- Къаплан да, Пантера да, ма аладыла! Ийнанмай эсенг, Къузгъуннга сор.

Эшек Къузгъуннга сорду. Ол шагъатлыкъ этди:

- Да алайды, киштик, къаплан, гырныу киштик, сюлесин, пантера бла ягуар, аслан окъуна киштик тукъумдандыла!

- Энди сен билдингми? – деп къычырды Киштик, тырнакъларын эшекни жалкъасына беклей. – Элт!

-Къайры? – деп сабыр сорду Эшек. – Къапланнгамы огъесе пантерагъамы?

-У-у-у-гъай! – деп тынгысыз макъырды Киштик. – мени немелеге… атлары да къалай эди… чы-чы-чы-чычханлагъа э-э-э-элт!. .

Сора Эшек Киштикни чычханла болгъан жерге элтди. Нек десенг Киштик, къалай десенг да, Киштикди. (Шуёхлукъ 1971, №4. 10 бет).

Биз Кавказда жашайбыз. Кавказ ариу жерди. Тёгерегибизни таула къуршалайдыла. Агъачларыбызны саны кёпдю. Бизни республикада кёп миллетле жашайдыла. Ата журтубузну ариу тюзлерин, бийик тауларын, черек жагъаларын бек сюебиз. Бизни агъачлада, талалада кёп дарман хансла ёседиле: улекъу, мурса, ит-тил, тюртю эм башхала. Жерибизни хауасы тазады. Анда гара, къара суула кёпдюле. Гара суу бла къара суу адамны саулугъуна бек игидиле.

3. 
   Текстледе жерни, орунну кёргюзтген хапарчыланы магъана жаны бла къауумларын белгилерге.
   

2. Къарачай-Малкъарны орта ёмюрде ишленнген деменгили къалалары халкъыбызны жамауат жашау тарыхын ачыкълагъан аламат этнография шартларыдыла. Тау башларындан, тик къаяладан, терен ыранладан энишге энип, эллени орталарында орналгъан къалала – тау бийлени, къолайлы тукъумланы къалалары – халкъны арасында феодал форма да жамауат жашау терен орналгъанына дагъыда бир уллу шагъатлыкъ боладыла. Ол зат жангыз бизде угъай, башха кавказ халкълада да алай эди. Сёз ючюн, феодал Гюржюде окъуна.

Бизни ата-бабаларыбыз (болгъарла - аланла) У11-ХШ ёмюрледе феодал жамауат жашауну андан да айнытханлары сейир тюйюлдю. ХУ-ХУ1 ёмюрледе уа бизни къолайлы тукъумларыбыздан тау бий тукъумла къураладыла.

Ол ёмюрледе бизге тышындан келген къоркъуулукъ аздан-аз бола барады (монголланы, Темирни чабыууллукъларыча дейик). Алай эссе, Х1У-ХУ1 ёмюрледе Зылгъы, Курнаят, Жабо-Къала, Усхур деген къалала къураладыла. ХУ-ХУШ ёмюрледе уа тау бийле энчи-энчи къалала ишлеп тебирейдиле: Абайлары, Малкъарыкълары, Амирханлары, Гошаях бийче, Шаханлары, Шакъманлары…

Быллай аламат къалаланы ишлер ючюн неда уллу юйюрле жашарча мекямла салыныр ючюн, тау бийле башха адам кючню да хайырлана эдиле, ишлерин алагъа этдире эдиле.

3. Ала, ушакъ эте, Акъташха ингир алагъа жетдиле. Элни сыфаты къонакъланы тамашагъа къалдырды. Таш юйле, къабыргъалагъа жабышдырылгъан къарылгъач уялача, къаяны къоюнуна къысылыпдыла. Хунала уа асыры кёпден, аланы къайсысы къайсы юйге буруулукъ этгенин ангылагъан да къыйынды. Орамла тардыла, ташлыдыла. Келген къонакъла бу жолгъа дери быллай журтну бир заманда да кёрмегендиле. (Ж. Токумаев. Уллу жел (романдан юзюк).

4. 
   Текстледе жерни, орунну кёргюзтген хапарчыланы орунлукъларын (валентностьларын) ачыкъларгъа.
   

2. Жай чиллени къызыу баргъан кезиуюнде тау этеклеринде неда тау тарларында биченликледе къаллай бир кёп тюрлю, кёз къаматырча аллай ариу гебенеклени учуп, гюлден гюлге къона айланнганларын кёре тургъанса. Ол жаныуарчыкъланы ариулукъларына эс бурмай къояргъа бир адамны да къолундан келалмаз деп мен алай къарайма. Кертиси да алайды.

Мени кёпжыллыкъ сынауларыма кёре, гебенеклени бек ариулары, жер башында алай кёп жерледе болмагъанлары, бизни тау этеклерибизде жашайдыла. Аланы аллай тюрлюлери артыкъ да кёбюрек Эльбрус тауну тийресинде – Тегенекли, Терскъол биченликлеринде боладыла. Аны себепли, чиллени къыздыргъан кюнлерини биринде мен Тегенеклиге атландым. Мен айтхан болгъан болса эди, мен анга Тегенекли угъай, Гебенекли деп атар эдим. Умутум, айтханымча, гебенеклени тюрлю-тюрлюлерин, табалсам а, дунияда чакъдан бирде тюбеучюлерин тутаргъа. ( С. Теппеев.).

3. Бир талай жыл мындан алда, тюзюн айтханда, таулула жерлерине, журтларына къайта башлагъан ал жылларыны жай кюнлерини бирлеринде, Таукъан бла мен Бахсан ауузу ахыр тамагъына деричи барыргъа оноулашдыкъ. Баргъан а тауларыбыздан, тарларыбыздан, сууларыбыздан, бузларыбыздан, агъачдан, ташдан къаядан тансыгъыбызны алыр ючюн этебиз.

Бизни ахшы умутубуз – Терскъол тийрелеринде эки-юч кюн турургъа, нарзанладан да иче, айланыргъа, жюрюрге, къолдан келсе уа, таугъа да ёрлергеди.

Кюн таза да жайыгъып тохташхан болур деген кюнледен бирлеринде, биз экибиз, туристле бла бирге, автобусха минип, жолгъа атландыкъ. (С. Теппеев).

4. Бизни тауларыбызда адамны саулугъуна жарагъан кёп кёгет барды: наныкъ, жилек, дугъум, юркюн. Алай аланы барындан да бек дарманлыгъы болгъан кёгет къасмакъды. Ол тау жерледе, суу боюнларында, ёзенледе ёседиле. Къасмакъны бюртюклерини ичинде ташчыкълары болады. Ол ташчыкъланы къайнатып жауун аладыла. Жауну аш оруну, чегилери ауругъан адамла ичселе, терк окъуна тынчаядыла.

5. Тёрени сыйы уллу эди. Аны даражасы къоншу халкълада да бек бийик болгъанды. Бир къыйын ишлери зат болса, андан оноу излей, адамла Малкъар Тёреге келе эдиле. Анга дюгерлиле, къабартылыла да келип тургъандыла. Андан тышында да Тёреде бек уллу къырал ишлеге оноу этилгенди. Сёз ючюн, 1709 жылда Россейни, Къырым ханы, Малкъарны, Къабартыны чеклерин белгилеген зманда, ол халкъланы келечилери Уллу Тёреге жыйылгъандыла.

Тёре бизни къыраллыкъ формада жашау этгенибизни белгисиди. Бизни жамауат жашау бетибизни ачыкъларгъа битеу Кавказ халкълагъа белгили «аталыкъ», «эмчек», «аманат», «ёзден», «къабакъ», «тамата» деген сёзлерибиз да иги кесек болушлукъ этедиле. Бу сёзле Кавказгъа бизни ата-бабаларыбыздан жайылгъандыла.
6. Байракъ – миллетни бирлигин белгилеген затды. Байракъны тюрсюню, сураты – халкъны оюмун, дуниягъа къарамын, ниетин кёргюзтедиле. Ариулукъну халкъ къалай ангылагъаны да байракъда кёрюнеди. Аны себепли хар инсаннга ёз халкъыны байрагъы сыйлыды. Халкъыбызны съезди бу байракъны къабыл кёргюнчю, кёп тюрлю байракъ суратха къаралгъанды, бу сайланнганды.

Байрагъыбыз кёк тюрсюнлюдю. Кёк тюрсюн битеу дунияда тюрк миллетле сыйлы кёрген тюрсюннге саналады, азатлыкъны белгисиди.

Байракъны эки жанында эки акъ ызлыкъ – халкъыбызны жолун бла ниет тазалыгъын кёргюзтедиле. Къарачай-малкъар халкъ Минги тауну этегинде жашагъанлы юч минг жылдан да кёп болады. Байракъда сыйлы, ёмюрлюк да тауубузну сураты – халкъыбызны бирлигин, миллетибизни ёлюмсюзлюгюн, эки тёппеси уа – Малкъарны бла Къарачайны белгилейдиле. Хар халкъ да миллет белгисин кесини жашау-ниет мурдорунда къурайды. Бизни жерибизде, жашауубузда, жырларыбызда да Минги таудан сыйлы, андан ариу, айтхылыкъ, андан шарт белги жокъду. Байрагъыбыз – халкъыбызны миллет белгисиди ( «Минги Тау», 1993, № 5).

5. 
   Тектледе жерни, орунну кёргюзтген этимлени фразеология эм синтаксис бирлешледе жюрютюлюулерин белгилерге.
   

Мени кёпжыллыкъ сынауларыма кёре, гебенеклени бек ариулары, жер башында алай кёп жерледе болмагъанлары, бизни тау этеклерибизде жашайдыла. Аланы аллай тюрлюлери артыкъ да кёбюрек Эльбрус тауну тийресинде – Тегенекли, Терскъол биченликлеринде боладыла. Аны себепли, чиллени къыздыргъан кюнлерини биринде мен Тегенеклиге атландым. Мен айтхан болгъан болса эди, мен анга Тегенекли угъай, Гебенекли деп атар эдим. Умутум, айтханымча, гебенеклени тюрлю-тюрлюлерин, табалсам а, дунияда чакъдан бирде тюбеучюлерин тутаргъа. (Ш. 1979. №3.).

2. Бир талай жыл мындан алда, тюзюн айтханда, таулула жерлерине, журтларына къайта башлагъан ал жылларыны жай кюнлерини бирлеринде, Таукъан бла мен Бахсан ауузу ахыр тамагъына деричи барыргъа оноулашдыкъ. Баргъан а тауларыбыздан, тарларыбыздан, сууларыбыздан, бузларыбыздан, агъачдан, ташдан къаядан тансыгъыбызны алыр ючюн этебиз.

Бизни ахшы умутубуз – Терскъол тийрелеринде эки-юч кюн турургъа, нарзанладан да иче, айланыргъа, жюрюрге, къолдан келсе уа, таугъа да ёрлергеди.

Кюн таза да жайыгъып тохташхан болур деген кюнледен бирлеринде, биз экибиз, туристле бла бирге, автобусха минип, жолгъа атландыкъ. ( С. Теппеев.).

3. Бизни тауларыбызда адамны саулугъуна жарагъан кёп кёгет барды: наныкъ, жилек, дугъум, юркюн. Алай аланы барындан да бек дарманлыгъы болгъан кёгет къасмакъды. Ол тау жерледе, суу боюнларында, ёзенледе ёседиле. Къасмакъны бюртюклерини ичинде ташчыкълары болады. Ол ташчыкъланы къайнатып жауун аладыла. Жауну аш оруну, чегилери ауругъан адамла ичселе, терк окъуна тынчаядыла.