Тема: Къуралгъан тамырны къысхартылыуу

1. 
   къарачай-малкъар морфонологияны орус морфонологиядан башхалыгъы;
   
2. 
   сёзню тамырыны къысхартылыуу не бла байламлыды?
   
3. 
   Алмашланы къысхартылыуларыны тилни бирси кесеклерини къысхартылыуларындан не башхалыгъы барды?
   
4. 
   Тарых тюрлениуле бла къайсы морфонемаланы къуралыулары байламлыды?
   

1. 
   Къызгъыл – къызыл, сргъыл – сары, къыргъыч – къыргъышчыкъ, ёнкюч – ёнкюшчюк, кёп – кёбюрек, агъыз – акъгъан, чакъгъыч – чагъыу, жюк – жюген, беклик – бегим, боюнчакъ – Бойнакъ, алтау – алтышар.
   
2. 
   Ташха – таугъа, къонакъгъа – мырхыкга, жаннга – зурнукга – арыкъгъа, ашыкъгъан – онгнган – къачхан, туруу – барыу, онау – ючеу.
   
3. 
   Къара + къара = къап-къара, тюз + тюз = тюппе-тюз, къарангы + къарангы = къаппа-къарангы, мор + мор = моп-мор, сары + сары = сап-сары, тамам + тамам = таппа-тамам, жарыкъ + жарыкъ = жаппа-жарыкъ, ётюрюк + ётюрюк = ёппе-ётюрюк.
   
4. 
   Занг + занг = занг-зунг, данг + данг = данг-дунг, къара + къара = къар-къура, аман + аман = аман-жуман, эчки + эчки = эчки-мечки, соргъан + соргъан = соргъан-моргъан, тарх + тарх = тарх-турх, жарты + жарты = жарты-къурту.
   

1. Гузеев Ж.М. Современный карачаево-балкарский язык. Часть 2. Морфемика, морфонология, словообразование. –Карачаевск: КЧГУ, 2006.

2. Лыков А.Г. Основы русской морфемики. –Краснодар, 1979.

3. Бозиев А.Ю. Словообразование имен существительных, прилагательных и наречий. –Нальчик, 1965.

4. Грамматика карачаево-балкарского языка. –Нальчик, 1976.

5. Грамматика современного башкирского литературного языка. –Уфа, 1981.

6. Татарская грамматика. Том 1. –Казань, 1995.

Тема: Фонемаланы алышыныулары. Ачыкъ эм къысыкъ морфонемала.

1. 
   сёзле тюрленнгенде, алада ачыкъ фонемаладан, къысыкъ фонемаладан къайсылары кёп алышынадыла?
   
2. 
   ол алышыныула не бла байламлыдыла?
   
3. 
   морфонемаланы не зат къурайды?
   
4. 
   Къарачай-малкъар тилде ачыкъ морфонемаладан, къысыкъ морфонемаладан къайсылары кёпдюле?
   
5. 
   Бу тилде сингармонизм бла байламлы ненча ачыкъ морфонема барлы?
   
6. 
   Орфографияда хайырланылыучу къысыкъ морфонемала къайсыладыла?
   

Барыу, ташыу, бериу, келиу, айтыу, эниу, кёрюу, тёзюу, кёчюу, буруу, туруу, оруу.

2. Лыков А.Г. Основы русской морфемики. –Краснодар, 1979.

3. Бозиев А.Ю. Словообразование имен существительных, прилагательных и наречий. –Нальчик, 1965.

4. Грамматика карачаево-балкарского языка. –Нальчик, 1976.

5. Грамматика современного башкирского литературного языка. –Уфа, 1981.

6. Татарская грамматика. Том 1. –Казань, 1995.

1. 
   сёзлени асламысыны фонема къурамлары не заманда тюрленедиле?
   
2. 
   Къатланнган сёзлени тюрлениулери бла байламлы къаллай морфонемала къураладыла?
   
3. 
   Къатланнган сёзледе ачыкъ морфонемаладан, къысыкъ морфонемаладан къайсылары кёпдюле?
   
4. 
   Ноль фонема къысыкъ фонема бла не заманда алышынады?
   
5. 
   Сёзлени къатланып къуралыулары къаллай морфонология болум бла байламлыдыла?
   

1. Сёзлени алларында т-м эм к-м къысыкъланы алышыныулары.

2. Къатланнган сёзню аллына артыкъ /м/, /с/, /б/ къысыкъ фонемаланы къошулуулары.

Юлгюле: 1. Той-мой, келин-мелин. 2. Эчки-мечки, ашыкъ-бушукъ.

Терс+терс = теппе-терс, ётюрюк+ётюрюк = ёппе-ётюрюк, жарыкъ+жарыкъ = жаппа-жарыкъ, таза+таза = тап-таза, сейир+сейир = сеппе-сейир, кюндюз+кюндюз = кюппе-кюндюз, жанлай+жанлай = жаппа-жанлай, терен+терен = теппе-терен, жютю+жютю = жюппе-жютю.

1. 
   (ф – ф): (у – ю), (о – а), (къ –гъ), (з – с);
   
2. 
   (ф - Ǿ): (и - Ǿ), (у - Ǿ), (л - Ǿ), (с - Ǿ);
   
3. 
   (Ǿ - ф): (Ǿ - с), (Ǿ - а), (Ǿ - къ);
   
4. 
   (Ǿ - фф): (Ǿ - уш), (Ǿ - юш);
   
5. 
   (ф -ффф): (з - ппе), (р - ппе);
   
6. 
   (фф -ффф): (з - ппе), (р - ппе);
   
7. 
   (фф - Ǿ): (ыл - Ǿ);
   
8. 
   (фф -ффф): (са – ппа), (нгы – ппа);
   
9. 
   (ффф - ф): (шил - п);
   
10. 
    (фффф): (гъ – г – х – нг);
    
11. 
    (фффф - Ǿ): (ы – и – у – ю - Ǿ).
    

2. Лыков А.Г. Основы русской морфемики. –Краснодар, 1979.

3. Бозиев А.Ю. Словообразование имен существительных, прилагательных и наречий. –Нальчик, 1965.

4. Грамматика карачаево-балкарского языка. –Нальчик, 1976.

5. Грамматика современного башкирского литературного языка. –Уфа, 1981.

6. Татарская грамматика. Том 1. –Казань, 1995.

2) араш айырма аффиксле;

3) зорлаучу эм къайытыучу айырма аффиксле.
1-чи иш. Бу берилген сёзледе жалгъауланы айырыгъыз, ала къаллайла болгъанларын айтыгъыз.

Болдурт, алын, келиш, тешил, битдирт, алыш, сюрюн, берилл, сюрюш, жетишдирт, тийиш, талпын, жанлаш, жарыл, силкиндирт, жалгъаш, булжун, уруш, къыздырт, тутуш, басын, бууул, ачыл, къуруш, соруш, тамдырт, кириш, басыл, болун, къызыш, тагъыл, кёллендирт, тохташ, сылан, жыгъыш, тууул, къууандырт, талаш, тартын, жагъыл, келишдирт, жыртыш, жыгъыл, тебин, женгдирт, сёгюл, къычырыш, къоркъун, тепдирт, эриш, жоралан, тойдурт, кёрюн, кенгеш, тюшюндюрт, эслен, къытдырт, тюртюл, чыгъыш, тюйюш, сыйлан, урлатдырт, къагъын, кючлендирт, дырылдыш, бошал, кючен, ёсдюрт, атлан, тёгюл, чамландырт, кийин, къагъыл, толтурт, жууун.

Жашла секиришедиле, чабышадыла, ауур ташланы кётюрюшедиле (Г.Б.). Келгенле бирер шинтик алып олтурдула (Ш.М.). Къыямыт жумуш этген тиширыугъа столну жыйдырды (К.Д.). Жашчыкъланы илишаннга юйретед, Уугъа элтип кийиклени сюйретед (Къ. Х.). Сафар фаэтонну ариу боятыр, накъышла салдырыр (Т.З.). Ала тёгерекде тёшледен гебенлени эндирдиле (К.Х.). Берген магъананга кёре, сёз бирде жюрекни жылытады, бирде уа окъ тийгенлей ачытады (Т. З.). Бираз жууунуп, кюн бата, ол сууну боюну бла энишге айланды (Ш. М.). Кёллери тола, къарт бла жашы къучакълашдыла («Ш.»). Ахырында Махмут да, Хасан да тюбешдиле. Жашла бир бирлерине къарашдыла (З. Ж.). Бурундан шуёхлача … хапарлашдыкъ (О.К.). Бюгюн а мен сени бла даулашмайма (Э.О.). Осман бла Фаризатчыкъ терезеден къарашдыла (Г. Б.). Тийре-къоншу жыйылышдыла, къуууанч, той этдиле («Ш.»).

1. 
   ^{Геляева А.И. Словоизменительная и словообразовательная функции залоговых аффиксов в карачаево-балкарском языке. - Нальчик, 1999.}
   
2. 
   Грамматика карачаево-балкарского языка. – Нальчик, 1976.
   
3. 
   Мусуков Б.А. Морфологическая деривация глаголов в карачаево-балкарском языке. – Нальчик, 2009.
   
4. 
   Текуев М.М. О глагольном словосложении в карачаево-балкарском языке. – Нальчик, 1979.
   
5. 
   Хабичев М.А. Именное словообразование и формообразование в куманских языках. – М.:Наука, 1989.
   
6. 
   Кубрякова Е.С. Типы языковых значений. Семантика производного слова. М., 1981.
   
7. 
   Современный русский язык. Теория. Анализ языковых единиц: В 2-х ч. / Под ред. Е.И.Дибровой. Часть 1: Фонетика и орфоэпия. Графика и орфография. Лексикология. Фразеология. Лексикография. Морфемика. Словообразование. М., 2001.
   

2) къарачай-малкъар тилде араш айырманы жалгъауларыны сёз къурау амаллары;

3) къарачай-малкъар тилде зорлаучу айырманы жалгъауларыны сёз къурау амаллары;

4) къарачай-малкъар тилде къайтыучу айырманы жалгъауларыны сёз къурау амаллары;

Оноучула Ахматны конторгъа чакъыртдыла (Ш.М.). Стражниклериме буйрукъ берип, сени былайда асмакъгъа асдырайым (Б.И.). Деменгили чынар терекни аудурдула (Т.З.). Анасына тилин тилсиз сабий да ангылатады (Н.с.). Аманлыкъ жарсытады, игилик къууандырады (Н.с.). Мен аны терк окъуна аязытдым (Б.М.). Уяннган этгенликге, ол алыкъа жукъусунаяздырып бошамагъанды (Г.М.). Сюймекликни ётгюр кючю тенгизледен ётдюрюр (Н.с.). Къызны элни ичинде алай (эшек арбагъа миндирип) айландыргъандан сора, элден къыстаргъа оноу этген эдиле (Х.С.). Жюрютген сагъатынгы къалай ишлегенин билген алай къыйын тюлдю (Х.О.). Ариу Сатанайны бла Ёрюзмекни тойларын-оюнларын нарт элле, бирге жыйылып, сау ыйыкъны бардырдыла (Т.А.). Жууугъум, аман къыркъдыра башлагъанса (Ч.Б.). таматаны столну башына ётгердиле. Алауган экинчи кере ургъанда эмегенни тобугъуна дери жерге батылтды. Къызчыкъ быстырланы сыгъып, сууларын саркъытады (Г.Б.). Колхозну терек бахчасы тюз бизни юйню артындан башланады (Т.Ж.). Жашны кёзлери кече кёп окъугъандан бузулгъан эдиле. Жоюлгъан жашлары бар анала бирча жиляйдыла, къайда болса да (Къ.Къ.). Энди ишибиз игилене башлагъанын кёргенде, бизни бла ишлеригинг келип тура болур дейме (Т.Ж.). Кесинги ишинге битеу жюрегинг бла берилсенг, сен адамланы чынтты адамлыкъ жолгъа саллыкъса (Т.А.). Темуркъа, юсюне жагъылгъан тауукъ, къаз тазгеклени ариулай, кёзюню къыйыры бла нёгерлерине къарады (А.Х.).

Отунлу жерде от жукъланмаз. Жулдузла жукъланмайдыла. Кёп болмай алыннган машинаны муру-чуру этдиле (Къ.Х.). Асыры багъаланма, сени алышындыраллыкъла кёпдюле (Г.Э.). Бир жол къая ыран бла ётюп бара, мен, анда бекленип не алгъа, не артха ёталмай къалдым (З.Ж.). Суу бла жууулуп ариуланылгъан арбазгъа жууулгъан жюнню жукъа жайдыла (Х.А.). Чалгъычылагъа кече къалыныр жер хазырланылгъанды. Анасы, гузабалап, къозусуна къайтады. Атлыла, кёпюрчюкден ётюп, талачыкъгъа чыкъдыла, атларына жюрюшню салдырып, гузабаландыла (Х.О.). Уллу кюч алып, бизни полк суну бойнунда бегиннгенди. Ёнгеленип туруп, сен табарыкъ жокъду (Т.Ж.). Жангы жалгъаннган бутакъчыкъны тёгерегине дагъанла сюедиле. Юйню ичнде жалгъан дауур тохтагъанында, кабиналада тюрлю-тюрлю шахарла бла сёлешген адамланы тауушлары жарыкъ эшитиледиле (Х.О.). Сен къоншунга болушмасанг, къоншунг санга болушмаз. Алийни жибиген кёлеги этегине жабышханды (Къ.Х.) Ахмат Алиймырзаны боюнуна жабышды (Ё.А.) Манга уа нек эришесиз, бир сюрюше айланнган къартха? (Э.О.). Биз былайда къычырып даулашхандан хайыр жокъду (Х.М.). Кюн бата, чалгъычы жыйын къошха тийишди (Ш.С.). Аны бла тутушургъа хазна адам базынмай эди (Т.А.). Жашны аурууу бираз сорушханды. Махмут Налжанны ишни болушу бла шагъырей этди (З.Ж.). Османы болушларында жыр тауушла чыгъа башладыла (С.А.). Танышынг иги болса, кесинг да игисе. Тау эллеге жау чапса, тёгерекден ауушла бла келип, бир бирге болушуп тургъандыла (Г.И.). Къонакъ – къойдан жууаш. Налтех бир кесек чочуй кетип, жууашды. Табышы болгъан юйнюкю тюйюлсе деп санга киши да айталлыкъ тюйюлдю (Т.Ж.). Къазаууатдан сора жыллада областьны экономикасы женгил жюрюш бла ёсгенди.

1. 
   ^{Геляева А.И. Словоизменительная и словообразовательная функции залоговых аффиксов в карачаево-балкарском языке. - Нальчик, 1999.}
   
2. 
   Грамматика карачаево-балкарского языка. – Нальчик, 1976.
   
3. 
   Мусуков Б.А. Морфологическая деривация глаголов в карачаево-балкарском языке. – Нальчик, 2009.
   
4. 
   Текуев М.М. О глагольном словосложении в карачаево-балкарском языке. – Нальчик, 1979.
   
5. 
   Урусбиев И.Х. Спряжение глагола в карачаево-бпалкарском языке. – Черкес,1971.
   
6. 
   Хабичев М.А. Именное словообразование и формообразование в куманских языках. – М.:Наука, 1989.
   
7. 
   Земская Е.А. Современный русский язык. Словообразование: учеб. пособие для пед. вузов / Е.А. Земская - М.: Флинта, 2007 - 324 с.
   
8. 
   Кубрякова Е.С. Типы языковых значений. Семантика производного слова. М., 1981.
   
9. 
   Мусатов В.Н. Русский язык. Морфемика. Морфонология. Словообразование. Учебное пособие. Рек. УМО. – М.: Флинта, 2010. – 359 с.
   
10. 
    Тихонов А.Н. Современный русский язык. Морфемика. Словобразование. Морфология. - М., 2002. – 464 с.
    
11. 
    Современный русский язык. Теория. Анализ языковых единиц: В 2-х ч. / Под ред. Е.И.Дибровой. Часть 1: Фонетика и орфоэпия. Графика и орфография. Лексикология. Фразеология. Лексикография. Морфемика. Словообразование. М., 2001.
    
12. 
    Современный русский язык: Фонетика. Лексикология. Словообразование. Морфология. Синтаксис / Под ред. Л.А. Новикова. - 4-е изд., стер. - СПб.: Лань, 2003. - 864с. - (Учебники для вузов. Специальная литература).
    

1. 
   юй бла, юй керекле бла байламлы лексика;
   
2. 
   къарачай-малкъар тилде кийимлени атлары;
   
3. 
   къарачай-малкъар тилде аш-суу атла;
   
4. 
   адет-тёре бла байламлы аш-азыкъланы атлары;
   
5. 
   адетле бла, тёреле бла, миллет оюнла бла байламлы этнокультура лексика.
   

Тукъум, тийре, атауул, топуракъбаш юй, жербаш юй, саман юй, къонакъ юй, аш юй, ич отоу, баш юй, кётюртме, гыржын агъач, от агъач, билек агъачла, гыбыт, къудукъ, къапчыкъ, гысса, къалта, къобура, къамичи, гиреш, тулукъ, ашлау, мюйюз, копал, копуй, кели, къазан, къамил, къалай, къашыкъ, чапчакъ, къуршоу, жалгъаууч, чепкен, гебенек, габара, кёнчек, къаптал, башлыкъ, гыранча, гюлменди, къалпакъ, бёрк, бухар бёрк, кийиз бёрк, къолпакъ, чабыр, къаламан, мес, гён чарыкъ, къурмач, жаубауур, къалжа, къууурдакъ, къууут, шишлик, хычин, ашыра жырна, тыммыл, хатлама, халпама, худур, бишлакъ, бишлакъ бишген, хантус, чюгюндюр хычин, халыуа, чагъыр, бегене, бешик, садрач бешик, аначы, къууукъ минчакъ, тиш жырна; келечи, киеулюк, киеу нёгер, жоллукъ, къалын, къач чырча, баш ау, ышхайты, ындыр той, ыстым той, агъач ат, тузлу гюттю, къол таш.

Жыйгъыч, тапка, от жагъа, ожакъ, бюйре, мулжар, мулжар агъач, ашхана, гёзен, жатма, гумму, гёш, гедеш, гёзенек, мал орун, къодан, куудуш, чалдиш, бау, кюф. Жайлыкъ, къышлыкъ, къош, чатыр, мысхырма, гадура, къошун, гоппан, аякъ, къалакъ, ючаякъ, чоюн, чахас тегене, элек, эт ыргъакъ, къыргъыч, жау ургъуч, къуйгъуч, чыккыр, чолпу, чёмюч, сабан агъач, къаладжюк, чага, оракъ, мигидау, кийиз уюкъла, сахтиян чурукъла, боюнлукъ, кепси, кепис, налтех, окъа, кямар, минчакъ, жюзюк, бууунлукъ, мет, кямар тюйме, айран, гыпы айран, жууурт, мыстындау, гыбыт айран акъ туз, мойта, акъсуу, бушто, мёрезе, билямукъ, гумул, боза, как, къатыкъ, бёрек, лёкъум, юй байракъ, киеу аякъ, ёрюм; кебин, обо, жайма, къайгъы аш, жик дууа, намаз; гутан, сабан той, голу, гюппе, суу алышмакъ, тутуш, чариш.

Ол кеси да (шеша) гумул бетли дарман суудан толуп эди (К.Х.). Киши юйюнде балдан, жаудан эсе, кеси юйюнгде билямукъ игиди. (Н.с.). (Халимат) юч жашына бла тамата къызына бирер чёмюч бла бушто берди (Г.Б.). Энтта эшитдик жерибизде Ийисин жылы кырдыкны, Энтда кёрдюк булутланы Башында жай кёк тау жайлыкъны (Къ.Къ.). Бурун алай чыгъыучу эдиле сабаннга, махтау сёзле айта, эрттен азыкъгъа – гутаннга (Ф.). Муслиймат тазны жыйгъычны аллына сюеп, тозурагъан чачын жыяргъа узалды (Х.О.). Солтанбекни алаша жербаш юйюню адамдан бармакъ басар жер жокъ эди (Х.С.). Отоулада баш аулары алынмагъан жангы келинле, бешикледе ат аталмагъан сабийле ёксюз къалдыла (Къ.Н.). Аття тирменнге бир гысса нартюх элтди. Гиреши тюшюп къалып, гыбытны айраны тёгюлгенди. Айран, гыпы, бишлакъ хазырлап (малчыла), Чыгъарадыла чалманладан малларын, Къышлыкълагъа: «Сау къал», - айтып кетерле, Жайлыкълагъа буруп тамам алларын (Ш.С.). (Къойланы) бирси къаууму уа, гыпыгъа деп тутхан эчкилеча, чуукансакъал текени ызындан тизилип, кюнлюмде кёнделен айланып бара эдиле (З.Ж.). Жалгъауучда чырламала, Жаудан тоя бишедиле, Чыр-чыр этип, чырылдап, Четен таба тюшедиле.

Нанашны анасы мёрезе этип, жашланы алларына салды (Б.Х.). (Жаш къызгъа:) Къачаннга да тёзер эдим, Айтсанг эди: «Сакъла!» Жулдузладан этер эдим Санга минчакъла (О.К.). Къазланы къушларын мигидаугъа жыйдыла, юслерине бир сынгар тюк къалдырмагъанча этип, индекге-индекге шууулдатдыла (Ч.М.). Къонакъла къошдагъыла бла саламлашып, мулжарны огъары къыйырына ётюп олтурдула (Х.С.). (Рамазан:) Аланла, «къодан толу къой ёлсе, къотур улакъ башчы болур» дегенлей, тюнене ингирден бери мен бригадирме (С.А.). Ол (Ийналукъ) баштёбен болуп, печьде от къобурача къаралды (Т.З.). Жагъынлы ат къамичиден тоймаз (Н.с.). Гелля Шарауну аллына къамил бла жангы чайкъалгъан жау, от гыржын, къара гоппан бла боза салды (Т.З.). Бишген къызыл будайны Аппа оруп жыяды, Алтын бетли будайны Кюфлерине къуяды (Къ.Х.-М.). Амма сабийни бешик жууургъанына къууукъ минчакъны такъды. Къаргъа къанатын къапчагъайгъа ёлчелегенлей (Н.с.). (Жашчыкъла), хапар айта, азыкъ ашаргъа къапчыкъларын, хуржунларын теше башлагъандыла (Ш.С.). Тиге тургъан къаламанын да, чирги ийнесин да, бир жанына салып, Азнор, итлени юргенлерин эшитип, арбазгъа чыкъды (Ф.). Нартла уллу чариш этдиле. Къазма чычханлача, илиннгендиле таулула этекден, женгден: «Бер юлюшюбюзню!», - дегендиле да къоймагъандыла (Л.С.).

1. 
   Акбаев Ш.Х. Фонетика диалектов карачаево-балкарского языка. - Черкесск: Ставропольское книжное издательство, 1963.
   
2. 
   Аппоев А.К. Этнографическая лексика карачаево-балкарского языка. –Нальчик, 2004.
   
3. 
   Грамматика карачаево-балкарского языка: Фонетика. Морфология. Синтаксис. - Нальчик: Эльбрус, 1985.
   
4. 
   Гузеланы Ж.М. Бусагъатдагъы къарачай-малкъар литература тил. 1-чи кесеги. – Нальчик: Эльбрус, 1998.
   
5. 
   Джуртубаев М.Ч. Древние верования балкарцев и карачаевцев. -Нальчик, 1991.
   
6. 
   Кудаев М.Ч. Карачаево-балкарский свадебный обряд. Нальчик:Эльбрус, 1988.
   
7. 
   Малкондуев Х.Х. Этническая культура карачаевцев и балкарцев. –Нальчик: Эльбрус, 2001.