Каирханов Даулет Оралбекулы
жүктеу/скачать 2.79 Mb.
|
| Автомобиль көлігінің жану өнімдерінің адам денсаулығына әсері
Қазіргі әлемде әр мемлекеттің экономикасында көлік саласының маңызы артып келеді, өйткені көліктің даму деңгейі экономиканың бәсекеге қабілеттілігі мен елдің қауіпсіздігіне тікелей әсер етеді. Көлік Қазақстанның ішкі экономикасының маңызды секторы болып табылады, ол ЖІӨ құрылымында қомақты үлес алады. Қазақстан негізгі әлемдік нарықтардан алыста. Осы себепті Қазақстан экономикасы жоғары еңбек сыйымдылығымен ерекшеленеді. Жүк тасымалының 80% - дан астамы құрлықтағы көлікке тиесілі. Көлік мемлекетаралық байланыстарды жүзеге асыруда маңызды рөл атқарады. Олардың қарқынды өсуі республиканың ішкі экономикасы мен халықаралық ынтымақтастықты дамыту нәтижелері оның жай-күйіне айтарлықтай тәуелді болатын көлік кешенін дамытуға жаңа, өсіп келе жатқан талаптар қояды. Саланың айтарлықтай халықаралық әлеуеті бар, ол әлі де жеткілікті түрде іске қосылмаған. Әлемдік сауда соңғы екі онжылдықта жоғары қарқынмен дамуда. Қазіргі кезеңде шамамен $400 млрд құрайтын Еуропа мен Азия арасындағы жыл сайынғы тауар айналымы 2016 жылға қарай $1 трлн жетуі мүмкін. Осыған байланысты Қазақстанның тиімді географиялық орналасуын Еуропа мен Азия арасындағы жүк ағындарының өтуі үшін пайдалану орынды, бұл көлік компанияларының бюджеттері мен Қазақстанның мемлекеттік бюджетіне кірістердің өсуіне ықпал етеді. 2016 жылы ҚР Көлік және коммуникация министрлігі (ККМ) жүк транзитінің көлемін 25 млн.тоннаға дейін ұлғайтуды жоспарлап отыр, ал транзиттен түсетін жалпы табыс $1,5 млрд. құрайды [11]. Дамыған көлік желісі қоғамды қамтамасыз ететін артықшылықпен қатар, оның прогресі де теріс салдармен — көліктің қоршаған ортаға теріс әсерімен бірге жүреді. Автомобиль паркі қоршаған ортаны ластаудың негізгі көзі болып табылады, сонымен қатар Шу мен дірілдің жоғары деңгейін тудыратын көздердің бірі болып табылады. Автокөлік құралдарын пайдаланудан болатын экологиялық залал улы шығарындылармен байланысты. Жыл сайын автокөлік құралдарымен атмосфераға 12 миллион тоннадан астам түрлі ластаушы заттар шығарылады: көміртегі тотығы, азот және күкірт тотықтары, көмірсутектер, күйе және басқалар. Көптеген ірі қалаларда атмосфераға ластаушы заттар шығарындыларының жалпы санының 70 және одан да көп пайызы автокөлік үлесіне келеді. Табиғи отынның ірі тұтынушысы бола отырып, автокөлік атмосферадағы көмірқышқыл газының концентрациясының артуына және сол арқылы әлемдегі жаһандық жылыну процесіне айтарлықтай әсер етеді [12]. Жыл сайын пайдаланылған газдармен атмосфераға жүздеген миллион тонна зиянды заттар түседі; автомобиль – шудың ластануының басты факторларының бірі; жол желісіне, әсіресе қалалық агломерацияларға жақын жерлерге бағалы ауыл шаруашылығы жерлерінің едәуір мөлшері бөлінеді. Автомобиль көлігінің зиянды әсерінің әсерінен адамдардың денсаулығы нашарлайды, топырақ пен су объектілері уланып, өсімдіктер мен жануарлар әлемі зардап шегеді. [13]. Сонымен қатар, моторизацияны дамытудың жылдам процесі бірқатар өткір әлеуметтік проблемалармен бірге жүреді. Автомобильдер санының артуының байқалатын әлемдік тенденциясы атмосфераның, Топырақтың, су қоймаларының ластануына қарсы күресте, шу деңгейін төмендетуде, қозғалыс қауіпсіздігін қамтамасыз етуде және т.б. қалаларда қиындықтар туғызады. Қазақстандағы көлік кешенінің жағдайы отандық және шетелдік сарапшылардың ерекше назарында, олар оның негізгі кемшіліктерін белгіледі. Срединих байқалады сұрақтар қанағаттанарлықсыз ұйымдастыру халықаралық тасымалдарды пайдаланылатын көлікте ескірген технологияларды пайдалану мен көлік қызметтері сервистерінің төмен деңгейін. Дамыған елдерде көлік ағындарын ұтымды етуден, олардың оңтайлы өзара іс-қимылынан түсетін пайданың көп бөлігін қамтамасыз ететін Логистика Қазақстанда дамудың бастапқы сатысында тұр. Қазіргі уақытта республикада жолдарды жөндеу сапасына және көлік құралдарын жаңартуға, көлік кешенін білікті кадрлармен және көлік бейініндегі ғылыми мекемелермен қамтамасыз етуге байланысты елеулі проблемалар бар. Проблемалар дамыған мемлекеттермен салыстырғанда Қазақстан көлігінің жұмыс істеу тиімділігін төмендетеді және жүк және жолаушылар тасымалы қауіпсіздігінің төмендеуіне ықпал етеді. Инфрақұрылымды дамытуға және жетілдіруге, жаңа көлік объектілерін салуға және жұмыс істеп тұрған көлік желілерін жөндеуге бағытталған мемлекеттік бағдарламаларда көзделген жобаларды іске асыру үшін мемлекеттік және жеке инвестициялар тартылады. Тұтастай алғанда, елдің көлік жүйесін дамыту бағдарламаларын орындауға 2,8 трлн инвестициялау көзделген. 2016 жылға дейінгі кезеңге теңге. Республикалық автожолдардың 85% – ын және жергілікті желі жолдарының 70% – ын жақсы және қанағаттанарлық деңгейге жеткізу, темір жолдар бойынша жүк қатынасының жылдамдығын 15-20% - ға арттыру, оның ішінде халықаралық дәліздер бойынша-Қазақстан көлігіне-өз қызметін Республиканың барлық салаларымен және экономикалық секторларымен өзара іс-қимылда жүзеге асыратын күрделі сала [12]. Көліктің әртүрлі түрлерін басқару бірнеше министрліктер мен ведомстволар шеңберінде жүзеге асырылады, бұл даму стратегиясына тәсілдерде әдіснамалық бірлікті тығыз үйлестіруді және қамтамасыз етуді көздейді. Саланы әртүрлі көлік құралдарымен қанықтыру, қозғалыс жылдамдығын арттыру, қауіпті жүктерді тасымалдау Әлеуметтік және білім беру саясаты шеңберінде көліктің қауіпсіз қозғалысын қамтамасыз етуді насихаттауды күшейтуді, авариялардың алдын алуды, сол арқылы адам өмірі мен денсаулығын сақтауды, нақты азаматтар мен олардың отбасыларының, жалпы қоғамның экономикалық шығындарын азайтуды айқындайды. Қазіргі проблемалар дамыған мемлекеттермен салыстырғанда Қазақстан көлігінің жұмыс істеу тиімділігін төмендетеді және көліктік жүк және жолаушылар тасымалдары қауіпсіздігінің төмендеуіне ықпал етеді. Экологиялық жағдай мемлекеттің экономикалық әл-ауқатының деңгейіне әсер ететін дамудың маңызды факторына айналуда. Қазақстанда күрделі алуан түрлі экологиялық проблемалар бар. ТМД-да ҚР стационарлық көздерінен атмосфераға зиянды заттардың шығарындылары бойынша (Ресей мен Украинадан кейін) алдыңғы үштікте тұр. Осыған байланысты көліктің экологиялық қауіпсіз жұмыс істеуіне жоғары талаптар қойылады. Автопарктің техникалық жай-күйі мен сандық мөлшері республиканың ірі қалаларының экологиясын нашарлатады. Көліктің қоршаған ортаға теріс әсерін шектеу үшін ҚР-да "Евро" халықаралық техникалық және экологиялық стандарттарын енгізу бастамасы ұсынылды*. Қазіргі уақытта "Евро-2" талаптарына сәйкес келетін АТС үлесі сарапшылардың бағалауы бойынша 63% - ды құрайды. "Евро-3" деңгейіндегі экологиялық талаптар 2012 жылғы 1 қаңтардан бастап, "Евро-4" – 2014 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізіледі. "Еуро" стандарттарын енгізу талаптарға сәйкес келмейтін автомобильдерді елге әкелуге және өндіруге тыйым салуды көздейді. Бұл ретте техникалық регламент нормалары толық тозғанға дейін пайдаланылатын қолданыстағы автомашиналарға әсер етпейді. 3-ші суретте көрсетілген [13]. Сурет 3 Қазақстандағы көлік түрлері Автожанармай құю станцияларының (АЖС) қызметі Қазақстанда әрдайым сақталмайтын ерекше қауіпсіздік шараларын сақтауды талап етеді. Анықталған фактілер бойынша экологиялық нормалар мен қауіпсіздік қағидаларын бұзатын АЖС қызметі тоқтатыла тұрады не тоқтатылады. Қазақстандағы экологиялық ахуалдың қазіргі заманғы проблемалары және көліктің оны ушықтыруға қосқан елеулі үлесі жүйелі түрде шешуді талап етеді. Көлік экологиялық тұрғыдан бейтарап емес, бірақ көлік түрлері қоршаған ортаға әртүрлі әсер етеді. Автокөлік шығарындылары стационарлық көздер шығаратын шығарындыларға қарағанда едәуір уытты. Жұмыс істейтін автомобиль қоршаған ортаға уытты әсері бар 200-ден астам заттар мен қосылыстар шығарады. Олардың ішінде азот оксиді, көмірсутектер, ауыр металл оксидтері, күкірт диоксиді бар. Айта кету керек, бұл ластаушы заттардың әрқайсысының адам денсаулығына әсері тұрғысынан өзіндік ерекшелігі бар. Мысалы, көміртегі оксидінің шекті рұқсат етілгеннен асатын концентрациясы көру өткірлігінің нашарлауына, мидың кейбір психомоторлық функцияларының бұзылуына, жүрек пен өкпенің белсенділігінің өзгеруіне әкеледі. Көміртек оксидінің ағзаға әсер ету дәрежесі оның концентрациясына ғана емес, сонымен бірге адамның газдалған ауада болу уақытына да байланысты. Күкірт диоксиді және күкіртті ангидрид қалқыма бөлшектермен және ылғалмен үйлесімде адамға, тірі ағзаларға және материалдық құндылықтарға аса зиянды әсер етеді. Қосылыстар тыныс алу қиындықтары мен өкпе аурулары белгілерінің жоғарылауына әкеледі. Азот оксиді жоғарғы тыныс жолдарының тітіркенуін, бронхитті тудырады, анемияның дамуына және жүрек ауруының нашарлауына ықпал етеді. Қорғасын адам денсаулығына ұзақ мерзімді теріс әсер етеді. Бұл гемопоэз процестерінің бұзылуын, бауырдың, бүйректің, иммундық жүйенің зақымдалуын тудырады. Қорғасынның қауіптілігі оның уыттылығы мен организмде жинақталу қабілетімен анықталады. 4-ші суреттен қаншалықты ластанғанын көруге болады. Сурет 4 Қазақстан Республикасы аумағындағы атмосфералық ауаның ластануын талдау Альдегидтер ағзаның вирустық ауруларға сезімталдығын арттыруы мүмкін, өкпені тітіркендіреді, бронхит пен пневмонияны тудырады. 70-ке жуық ауру автомобильдердің шығарылуынан болады, алайда ең үлкен алаңдаушылық-бұл "коктейльді" деммен жұту өкпе соққысын тудырады. Сондай - ақ, жазда қозғалысы көп көшелерде ерекше атмосфералық құбылыс пайда болады – фототүсірілім - ыстықта ультракүлгін сәулелену кезінде улы оксидтер жер бетіндегі қабатта Ұшпа қосылыстар түзетін процесс-одан да қауіпті озон, дем алу өте зиянды. Автокөлік шығарындылары-бронх демікпесіне бейім балаларда ауыр астматикалық ұстамалардың дамуына ықпал ететін маңызды факторлардың бірі. Бұл аурудың ағымына әртүрлі экзогендік факторлардың әсерін зерттеген ағылшын пульмонологтары жасады. Адам денсаулығы тұқым қуалаушылық пен өмір салтымен ғана емес, сонымен бірге қоршаған ортаның сапасымен де анықталады. Бүгінгі таңда халықтың денсаулығының нашарлауы, ең алдымен, атмосфералық ауаның ластануының салдары болып табылады. [13]. Қазақстан көлігі-өз қызметін Республиканың барлық салаларымен және экономикалық секторларымен өзара іс-қимылда жүзеге асыратын күрделі сала. Басқармасы көліктің әртүрлі түрлерімен бірнеше министрліктер мен ведомстволар шеңберінде жүзеге асырылады, бұл әдістемелік бірлікті үйлестіру және қамтамасыз ету даму стратегиясына көзқарас. 5-ші суретте көрсетілген ақпараттық талдау орталығынан деңгей нәтижесі. Сурет 5 Ақпараттық талдау орталығы Қазақстанда ауа ластануының жоғары деңгейімен қалай күресуде Қазақстанда соңғы жылдары жарияланымдар аз болды, көлік саласын дамытуды талдауға арналған. Осыған байланысты ұсынылып отырған басылым Қазақстан көлігінің қазіргі жай-күйі мен даму перспективаларын және оның негізгі түрлерін қолданбалы. Талдамалық зерттеудің нәтижелерін қамтиды. Мақсатында өткізілген зерттеулер болып табылады. Қазіргі заманғы даму үрдістерін, факторларды, тәуекелдерді және негізгі проблемаларды анықтау және талдау, сондай-ақ оларды шешу бойынша ұсынымдар әзірлеу. [14]. Қазіргі уақытта автокөлік құралдарының республикалық паркі 4066 мыңнан астам бірлік 6-ші суретте көрсетілген, оның ішінде 98,4 мың автобус, 414 мың жүк және арнайы автомобильдер, сондай-ақ 3553,8 мың жеңіл автомобиль [15]. Сурет 6 Автокөлік құралдары паркінің құрылымы 2013 жылы 19 млрд. жолаушы тасымалданды, ол 7-ші суретте көрсетілген, бұл өткен жылдан 2,7% - ға артық. [16]. Сурет 7 Қазақстанда жолаушылар тасымалы Жолаушылар тасымалы 34 автовокзал мен 138 автостанцияда жүзеге асырылады және инфрақұрылымды одан әрі дамыту жоспарлануда. Осылайша, 2016 жылға қарай автовокзалдар саны 49 – ға дейін, ал 2020 жылға қарай 172-ге дейін ұлғайтылуы тиіс 8-ші суретте [17]. Сурет 8 Қазақстан Республикасындағы автовокзалдар саны Бүгінгі таңда 100-ден астам тұрғыны бар елді мекендердің 76% - ы тұрақты автобус маршруттарымен қамтылған, ал 2020 жылға қарай барлық көрсетілген елді мекендер тұрақты автобус маршруттарымен қамтылуы тиіс. Тұрақты жолаушылар автобусы тасымалдары бойынша маршруттық желі қалыптастырылған, қалааралық автобус маршруттары, оның ішінде түнгі, жайлы автобустармен жұмыс істейді. Қазақстан Үкіметі автомобиль көлігімен жолаушылар тасымалын дамытуға көп көңіл бөледі, бұл тасымалдардың өсуінде көрініс тапты. Автовокзалдар, автостанциялар және жолаушыларға қызмет көрсету пункттері қызметтерін, сондай-ақ жолаушыларды автобустармен және таксимен тасымалдауды ұлттық стандарттарға сәйкес келтіру бойынша жұмыс жүргізілді (Қазақстан Республикасы ИЖТМ Техникалық реттеу және метрология комитетінің 2012 жылғы 25 желтоқсандағы №617-од Бұйрығы). Көлік кешенін дамыту бағдарламасында барлық автовокзалдар мен автостанцияларды 2020 жылға қарай ұлттық стандарттарға сәйкес келтіру көзделеді. Электронды диспетчерлендіруді дамыту және билеттерді сату мақсатында заңнамалық деңгейде автобустарды навигациялық жүйе құрылғыларымен жарақтандыру нормалары көзделген. Қалалық маршруттарды электрондық диспетчерлеу Астана және Алматы қалаларында, сондай-ақ Ақтөбе, Атырау, Павлодар, Жамбыл, Қарағанды, Солтүстік Қазақстан және Батыс Қазақстан облыстарында, сондай-ақ қалааралық және халықаралық жолаушылар маршруттарында енгізілді. Астана, Павлодар, Өскемен және Қарағанды қалаларының автовокзалдарында билеттерді электрондық сату жүзеге асырылады, ал басқа өңірлердің автовокзалдарында жүйені енгізу бойынша жұмыс жүргізілуде. Тұрақты маршруттарға тартылған автобустар паркін жаңартуды ынталандыру мақсатында Қазақстанда тасымалдаушылардың жолаушыларға қызмет көрсету шартының қолданылу мерзімін 10 жылға ұзарту туралы Үкімет Қаулысы бекітілді. Қаулыда белгіленген шәкілге сәйкес шарт жасалғаннан кейін екі жыл ішінде автобустарды кезең-кезеңімен жаңарту бойынша тасымалдаушының міндеттері көзделген. Осы талаптар сақталған жағдайда маршрутқа қызмет көрсетуге арналған алдыңғы шарттың қолданылу мерзімі конкурс өткізілместен 10 жылға ұзартылады. жүктеу/скачать 2.79 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|