Казакбай Абдышев Ыр дүйнө

Жашыл токой, жайлоосунда салкынды.

Бир башымда толгон-токой өнөр бар,

Билишеби тууган элим баркымды?

Жан эриткен айтып берем алтын кеп.

Башкаларын мындай койо туралы,

Баалайт мени догдур иним Салкынбек.

Илбериңки, куулугу жок көзүндө.

Эмгек, күчүн берип кетип баратат,

Эр-азамат жигиттердин көчүндө.

Жигиттер чак жашап жаткан калкым деп.

Ата-Журтун ардактаган, сыйлаган,

Атаң көрү, көп болсо дейм, Салкынбек.

Жийиркенбей кескилеп да көнгөнсүң.

Өлүмүнүн так себебин көрсөтүп,

Акыйкаттуу анализин бергенсиң.

Кызууланган жаман сөз жок тилинде.

Жаманга да, жакшыга да, душманга,

Жакшылыктын баарын каалайт дилинде.

Жабык болбой ачык, шайыр жүрөсүң.

Купшуңдаган куйту адам аз жашайт,

Кудай буйруп, жүз жыл өмүр сүрөсүң.

Өмүрдүн да келет тура акыры.

Баякеңдин кап-кап толгон ырлары,

Басылбастан текчелерде жатыры.

Жан сергиткен жылуулук бар сөзүмдө.

Эңсегеним: чыгармалар мен жазган,

Элге жетсе көзүм тирүү кезинде.

Өмүрдө жетимиш жыл артта калды,

Өткөн чакка карасам сереп салып.

Жамандары жадымда сакталбады,

Жакшы адамдар элеси эсте калып.
Элүү жети жылында¹ онду бүтүп,

Трактордун курсунан билим алдым.

Шакирбай агай берген сабактардан,

Темир-тезек дүйнөгө кирип алдым.

Колуна лекция жазган албай барак.

Ак боз жигит чыбыгын колго алып,

Берчү эле трактордон бизге сабак.

Анын чыккан жагымдуу коңур үнүн.

Арадан жарым кылым өтсө дагы,

Кулагыма угулат күнү бүгүн.

Галстукту жакага илээр эле.

Сыны чыккан ичи жок орто боюн,

Зыңкыйтып түптүз алып жүрөөр эле.

Ушундай болсо экем деп самаар элем.

Өзүм билбес жакшы адам сапаттарын,

Ушу гана кишиден табаар элем.

Жактырган чоңу дагы кичи дагы.

Сыпайы мүнөзүнө башын ийип,

Сыйлаган «душман» болгон киши дагы.

Жакшы иштеп, байгелерди алып жүрдүм.

Изин кууп Шакирбай агайымдын,

Инженер окуусуна барып кирдим…

Улгайып баратканым сезип жүрдүм.

Бир күнү эле Бишкектин көчөсүнөн,

Билим берген агайды кезиктирдим.

Асмандан нечен булут көчсө дагы,

Шакирбай агайымды тааный койдум,

Арадан жарым кылым өтсө дагы.

Артта калган өмүрүн айтып берди.

Жашоо-турмуш, кызматы, эмгек жолу,

Жакындап көз алдыма кайтып келди.

Өксүтпөй убагында так аткарып.

Өзүнүн көмөчүнө күлдү тартпай,

Өзгөчө таза жана ак аткарып.

Тагылган кызматтарга барып берди.

Булганбай, азгырылбай арам ишке,

Буйруган сыйлыктарын алып келди.

Жубайы жети бала төрөп берди.

Жарым кылым жашаган өмүр жолдо,

Жаман айтпай бир-бирин жөлөп келди.

Жубайы түбөлүккө көзүн жумду.

Шаттанган шайыр жылдар күңүрттөнүп,

Шакирбай сезип жүрдү өзүн муңдуу.

Андайлардан ажалың алыс качат.

Калдайып эл-журтуңдун арасында,

Кадимкиңдей жүрө бер калыс жашап.

Мекен кылып, Сатыкейдей айлыңды.

Азыр болсо бүтүн дүйнө бүт билет,

Атак-даңктуу доктор болгон дайныңды.

Бала кезден намыскөйсүң тырышкан,

Тартынбаган таш көтөргөн жумуштан.

Өзүң чакан, чыканактай болсоң да,

Өжөрлөнө өгүз кирпич куюшкан.

Андан кийин чоң илимди беттедиң.

Билимиңди улантмакка дагы да,

Бир топ жылы кыргыздардан четтедиң.

Отуз жашта докторлукту жактадың.

Сенчелик жаш доктор болгон адамды,

СНГден издеп такыр таппадым.

Орун алып, дене-бойдон түшпөгөн.

Өмөктөтүп бел бүктөгөн кеселден,

Өзүңө окшош дарыгерлер түздөгөн.

Бири муунум, бири болсо белим дейт.

Сынып кеткен, чыгып кеткен сөөктү,

Сага окшогон адис гана желимдейт.

Теңизбайдын тетирленген буттарын.

Жакшы болуп эмканадан чыкканча,

Жанындагы керебетте «уктадың».

Эми болсо министр ордун ээледиң.

Мындай ишке барганыңа түшүнбөйм,

Мынча неге бул орунду мээледиң?

Арабаңдын божусун түз кармагын.

Түп көтөрө кыргыз сени макташаар,

Түзүктөсөң саламаттык тармагын.

Айрымдары эске бекем сакталган,

Колхозубуз Чкаловдо туулуп,

Бир уулубуз Чкал деген атты алган.

Баратасың кенен таштап арышыңды.

Жай олтуруп, мына эми кириштим,

Берейин деп ырдан бүткөн карызымды.

Эч ким менен тытышпаган жан элең.

Эмгек десе кичинеңден тырышкан,

Бул жагынан бир кишилик бар элең.

Койлоруңду өз кол менен куудурдуң.

Карай бербей төлдөп жаткан койлорду,

Катыныңа бир топ бала туудурдуң.

Келиштире өздөштүрдүң ал жагын.

Өзүңө окшош жаны тынбас эмгекчил,

Өз аялың жана дагы балдарың.

Чкал курбум, аман болсун алганың,

Аман жүрсүн келин-кесек, балдарың.

Бала-Чычкан, Суусамырдын жайлоосун,

Батпай оттоп жүрсүн баккан малдарың.

Казакбайың күүлөргө бай, ырга бай.

Кыргызымдын белдүү уулу Чкалды,

Обон созуп, кантип турам ырдабай.

Чоо-жайыңды толугураак билермин.

Жооп кылып ушул жазган ырыма,

Тартуулаган аргымагың минермин.

Калың кыргыз арасында бир казак.

Жасап жаткан эмгегине баа берип,

Жарашар дейм аны мактап ырдасак.

Ахунбаев агабызды жолдогон.

Ал дегениң Жошыбаев Сейтхан,

Абдан кылдат жүрөктөрдү сомдогон.

Жалпы кыргыз билет бийик даңкыңды.

Жашаш үчүн кыргыздарда түбөлүк,

Жар кылыпсың Жумгал кызы Салкынды.

Алып келдиң миң сан адам алкышын.

Ушул барктан, ушул даңктан түшүрбөй,

Уланта бер өмүрүңдүн аркысын.

Адамдардын жактырбайсың аласын.

Канча өнөрдүн кагып келем тизгинин,

Казак калкы менин болот нагашым¹.

Жактырам оор-салмак мүнөзүңдү.

Аракты таштаган деп уккан элем,

Ал «итти» оозуңа албай жүрөсүңбү?

Ичимдик сазга ээрчитип барып тыккан.

Өзүңө окшош эрки күч азаматтар,

Өнөрүн өрдү көздөй алып чыккан.

Бир кылымдык Бокем да жашка жетер.

Жоргоңду анча-мынча тездетпесең,

Жол боюна Күлсүнүң¹ таштап кетер.

Арам жүргөн, бирин-бири алдаган.

Куу-шумуң жок, күлүп койгон жылмайып,

Кудай сага токтоолукту арнаган.

Мектеп жакка ойлуу басып келчү элең.

Даярданып сабактарга эң жакшы,

Жоопторду жалаң бешке берчү элең.

Ошол го дейм Кеңешбектин катасы.

Билим алса балким доктор болмоктур,

Бирок болду он баланын атасы.

Кымбат баалуу Арзан аттуу аялың.

Төрөп-түшүп, эне болду бактылуу,

Бешөөсү кыз, бешөө эркек баланын.

Антсе дагы жаш жигиттей басканың.

Ташбакалар жашайт экен үч жүз жыл,

Ташбаканын жүрүшүнөн ашпагын.

Карыса да ага көңүл бурармын.

Арзаныңдын чайын ичип, нанын жеп,

Ардакталган конок болуп турармын.

Бейкуттукта жашайт эле Жер шары.

Акырында бата кылып айтарым,

Алган жарың Арзан менен тең кары.

“Жаңы-Турмуш” деген чакан айлың бар.

Атаң сенин Ысак болгон чоң молдо,

А кишини көрүп калган жайым бар.

Өзү улук башкаларга кичи эле.

Алалантып кедей дебей, бай дебей,

Адамдардын бардыгына түз эле.

Териштирип жакшысын да, жаманын.

Берешендик пейилиңден өксүбөй,

Берекелүү толуп турсун табагың.

Башым ооруйт машиналар чуусунан.

Көкүрөгүң ышка толуп капкара,

Көңүл айныйт газ жыттанган уусунан.

Батталышат аш казандын каттары,

Пайдасы аз хлор кошкон суусунан.

Бала кезим эске түшөт дайымга.

Жыргап ойноп жүрчү элек куушуп,

Жылаңайлак жазда, күздө, жайында.

Жаратканым өмүр берсе экинчи,

Жашоомду өткөрмөкмүн айылда.

Шамалдаган таза абадан жыттаган.

Мезгилинде жаз, жай, күзү, кышында,

Мемиреген тынч түнүндө уктаган.

Айран ичкен, кымыз ичкен, эт жеген,

Алисултан, жашооңо суктанам.

Чоң кызматтын чоң папкесин албадың.

Султан иним, качып барып шаардан,

Жашаганга айыл жерин тандадың.

Малың багып, жериң айдап, дан сээп,

Өткөрө бер өмүрүңдүн калганын.

Ар биринин өтөп жаткан иши бар.

Ала-Тоолук кыргыз элдин сыймыгы,

Акын агам Байдылданын изи бар.

Аркалаган ашып-ташкан көп өнөр,

Анан дагы Казакбайдай киши бар.

Ача берсин жашоо, сүйүү сырларын.

Коштоп кармап, дирилдетип күү чалсын,

Комуз менен домбуранын кылдарын.

Анда-санда конок болуп кеткенге,

А сен болсо айыл жерден жылбагын!

Жетимишке Топчукем барган экен.

Жерге эңиштеп, бел бүгүп, бутун сүйрөп,

Жетимиш жаш бирөөгө арман экен.

Жегени аш, тың басып, кан кудамдын,

Жетимишке барганы жалган экен.

Көрбөдүк башың ооруп жатканыңды.

Сендеги кайнап турган ички кубат,

Денеңе кайрып турат жаш чагыңды.

Сербейтип сакал-мурут койдурупсуң,

Сен эмне, карылыкка шашканыңбы?

Мурунку кыйшык жолду түздөп кетсе,

Сенин кылар иштериң калбай калып,

Сын айтчу башка өлкөнү издеп кетпе.

Жаңы-жаңы саясий күрөштөр бар,

Жашоону уланта бер дагы көпкө.

Алсаң болмок Нобелдин сыйлыгын да.

Ошондо түбөлүккө атың өчпөй,

Жүрмөксүң кыргыз элдин сыймыгында.

Ал сыйлыктар жазылып турса керек,

Келечек тагдырыңдын буйругунда.

Ата-энең берген нанды жеп.

Асан-кайгы тартканбыз,

Адам болбой калды деп.

«Адам болгум келетти».

Киши санга кошулдуң,

Кирбийген жигит элеттик.

Ычкынып катуу тырыштың.

Жаныңды тиштеп оозуңа,

Жараттың «Сынган кылычты».

Аздектеп жаздың шашылбай.

А бирок аның кор болуп,

Ай-жылдар жатты басылбай.

Капшыра кармап жакаңы.

Өзгөртүп кайра жазгын деп,

Өзүңдү жарга такады.

Алардын тилин албадың.

Алптыгың, Төкө, ушунда,

Андай калпка барбадың.

Эл депутат болгонуң.

Жалпы кыргыз калкынын,

Жамаатын катуу колдодуң.

Калем сабың сынбасын.

Кагаз бетин из кылып,

Кадамы такыр тынбасын.

Алчаңдап турган аргымак.

Алданып калбай жемине,

Алдыга карай каргымак.

Эң улуу күйөө балам Батырбегим.

Өзүңө баасын берген таразалап,

Угуп ал кайнагаңдын айтар кебин.

Баштаган иши бүтпөй, бири калат.

Баа берген ар бир ишке акыл салып,

Бала кезден сен өстүң тири карак.

Оң жол турса, терс кетип чеки кылат.

Ал эми күйөө балам Батырбегим,

Акыл менен бир сомду эки кылат.

Турмуштун каарына бүгүлбөдүң.

Жаманчылык жакалап турган чакта,

Жапа чегип, жашоодон түңүлбөдүң.

Жашоону акыл менен башкарасың.

Ал деген адамдагы чоң касиет—

Айтканыңды айткандай аткарасың.

Жараткан узак жашоо өмүр берсин.

Ооруу, сыркоо, кеселден алыс болуп,

Өлгөнүңчө жайдары көңүл берсин.

Айдоо жердин түшүмү болуп турсун.

Айтылбай кокус келер кырсыктардан,

Алла Талам калкалап коруп турсун.

Сак-саламат жашоону уланткыла.

Бараанду чал-кемпирден силер болуп,

Балдарды дагы көпкө кубанткыла.

Улар үнүн укпаган бар, уккан бар.

Сергек акыл Кебер жеңе, сага окшоп,

Сексен жашка чыкпаган бар, чыккан бар.

Өзүң болдуң он баланын энеси.

Антсе дагы көз алдыңда тургандыр,

Алымкулдай жан курбуңдун элеси.

Балдарына жарты өмүрүн калтырып.

Көп баланы багуу оор түйшүгүн,

Каухар жеңем өз мойнуна артынып.

Балдарыңдын жамандыгын көрбөгүн.

Алдуу-күчтүү, акылыңдан айныбай,

Алып жүргүн карылыктын өрнөгүн.

Эч ким билбейт тирүүлүктүн мөөнөтүн.

Көп балаңдын чайын ичип, нанын жеп,

Көрө бергин карылыктын дөөлөтүн.

Кемпир эмес, келин сындуу турушуң.

Малынса дейм менин дагы мурутум.

Бала кезден ишкердигиң сезилди.

Жаш чагыңдан мал артынан сен түшүп,

Жашоодогу тагдыр жолуң чечилди.

Өтүгүңдүн тамандары тешилди.

Мал четинде жайы-кышы бастырып,

Канча аттын туяктары кетилди.

Отоо чөпсүз чарбагыңда гүл өндү.

Жашоодогу өйдө-ылдыйга карабай,

Жакшы бактың ач калтырбай бүлөңдү.

Эске салам жалын жаштык кезимди.

Аппак сулуу Кеңешгүлдү талашып,

Ай да, Кушан, кетиргенсиң эсимди.

Алып кетти, кала бердик кур жалак.

Каңырыкты түтөткөнбүз экөөбүз,

Кайтаралбай, колубузду булгалап.

Алар менен жашаганды үйрөндүк.

Бактылуулук—ата болуу эмеспи,

Балдар төрөп берди алар сүймөнчүк.

Жетип келдик жетимиштин кырына.

Оюмда бар китеп кылып чыгаруу,

Не төлөйсүң Казакбайдын ырына?

Бир туугандай күйүмдүү.

Топурабай жөнү жок,

Токтоо турум-жүрүмдүү.

Кубанамын тапканга,

Кушубектей инимди.

Тамылжып нурдуу таң атат.

Чыдамдуу жигит сага окшош,

Чыгармалар жаратат.

Аргымак аттай чаалыкпас,

Арышың арбып баратат.

Көк жигит гана каза алат.

Икир-чикир жолотпой,

Иргеп алат тазалап.

Даректүү тарых баянын,

Таланттуу адам жаза алат.

Барбаган жериң калбады.

Араладың калтырбай,

Ала-Тоонун аймагын.

Калың катмар тарыхтын,

Калпып алдың каймагын.

Ага да болбой оолугуп.

Кыдырып келдиң Кытайды,

Кыргыздар менен жолугуп.

Ишмердигиң билгиздиң.

Жүз баласын кыргыздын,

Алыскы жаткан Алтайдын,

Окуусуна киргиздиң.

Жетим-жесир карыпка,

Тийип жатат жардамың.

Суусамырга үй тигип,

Эс алдырып жатасың,

Детдомдун жетим балдарын.

Бүргө баатыр, Сатыкей,

Эр Солтоной баянын.

Ушунуңдан жазылбай,

Уланта бергин аягын.

Аман жүрсүн иним деп,

Бата тилеп өзүңө,

Алаканым жаямын.

Кубат бий кубаты зор баатыр болгон.

Куу чиренген бийликтин кулу болбой,

Кубат бий эл ичине жакын болгон.

Болгону он сегиз жаш курагында.

Аскер курап, согушка машыктырган,

Ала-Тоо жигиттери–курамында.

Курч жигит Кубат менен эсептешип.

Кырдаал чыкса Кубаттан акыл сурап,

Конокко чакырышкан кезектешип.

Калмактар Ташкен шаарын камап кирген.

Кубат бийдин эр жүрөк жигиттери,

Калмактарды кылычтап айдап бирден.

Амалдуу куйтулугу өсүп жеткен.

Ачуусуна чыдабай хан Кубатбек,

Анжияндан Алайга өтүп кеткен.

Калмакты кырып-жоюп тыйпыл кылган.

Эли-журтун башкарып аким болуп,

Эки жылдай Кашкарды бийлеп турган.

Сактаган кыргыздардын биримдигин.

Көр түбүнө узаткан жакындары,

Көрө албай Кубат бийдин тирүүлүгүн.

Кыргыздарга тийгизген жардамыңды.

Кыргыздын жигитине өрнөк болсун,

Кырк атан-төө көтөргүс салмагыңды.

Айдың көл аймагында төрөлдүңөр.

Көшүлтүп жээкке урган шарпылдагы,

Көл терметкен бешикке бөлөндүңөр.

Орус кыздар аттарын энчилеген.

Өз ичинен жалынып кудайына:

“Орустай терең билим берчи” деген.

Алла берген өмүрдү жашадыңар.

Барып калсаң баркылдап тамак бышып,

Баарыңардын толтура казаныңар.

Кең чүйлүк Медетбектин жары болдуң.

Кам көрүп, чүйгүмдөтүп тамак берип,

Кан тамырда жүгүргөн каны болдуң.

Түйшөлтпөй, түз бастырып жөлөп келдиң.

Апа болуу милдети да унутулбай,

Асель менен Диасты төрөп бердиң.

Чүй боору жерим болду, элим болду.

Баш кошуп, кенже уулум Сардар менен

Асель бизге ыймандуу келин болду.

Алыш-бериш салтында колуң кенен,

Биз барганда төрүңдө орун белен.

Даамдуу тамактарды иче берип,

Беш килого семирем толуп денем.

Берекелүү кешикти салып алам.

Түрлөнтүп бир четинен жей беремин,

Түгөнөт бир жумада барып араң.

Өмүрүңдү мектепке байландырдың.

Еврейдин башкарган окуу жайын,

Үлгү болор мектепке айландырдың.

Коркутуп-үркүтпөстөн башкарасың.

Уруш- жаңжал чыгууга жол бербейсиң,

Убагында салмактап ак-карасын.

Медет кудам жаныңда караан болсун.

Атамбаев башкарар алдыдагы,

Акыйкат, адилеттүү заман болсун!

Башканы кой, Байгамбар да сыйлаган.

Ажал келип, мойнун кылыч кесерде,

Ал экөө бирин-бири кыйбаган.

Бири-бирине жөлөк болуп келишкен.

Каатчылык турган кезде жакалап,

Бир тоголок данды теңге бөлүшкөн.

Көрүп келдиң түрү суук түрмөсүн.

Андан бери өтүп кетти нечен жыл,

Азыр болсо өзүң курган үйдөсүң.

Көп өнөрдүн тизгиндерин кармаган.

Кийинки эле он-он беш жыл ичинде,

Миң сап ырлар инсандарга арнагам.

Эсте турат Эшенкулдун элеси.

Азыр сенин түбөлүктүү жубайың,

Ал агамдын таштап кеткен Керээзи.

Талантымды бааларыңды билемин.

Өз төрүңдө конок болуп олтуруп,

Өнөрлөрдү бир төксөм деп жүрөмүн.

Комуз, домбура күүлөрүнөн чалармын.

Кубандырып өзүң менен Керээзди,

Кучак-кучак алкыштарың алармын.

Журтчулукка, үй-бүлөңө караан бол.

Жүз кыр талант байкем качан келет деп,

Жүрө бергин, күтө бергин карап жол.