Казакбай Абдышев Ыр дүйнө

Жан дүйнөңдө иштемчилдик кайнаган.

Себеп кылып бирдемени калп эле,

Сен адамсың кур алакан жайбаган.

Чедирейип курсак сылап жатпаган.

Сен адилсиң, мээнеткечти барктаган,

Жатып ичер жалкоо киши жакпаган.

Бирөөлөрдү бекеринен какпаган.

Бир тыйынды ысыраптап чачпаган,

Беш-он сомун кайырчыга таштаган.

Эл мүлкүнө беш колуңду салбадың.

Мындан аркы жашап өтөр жолуңда,

Мына ушул жүрүшүңдөн танбагын.

Акыл-эстүү сенин берген кеңешиң.

Салттуу, баштуу Ала-Тоонун кыздары,

Сага окшогон уулдарды төрөсүн.

Каамыт илген чарба атынын бириндей.

Калкыбыздын жүгүн тартып келесиң,

Катуу баскан арышың да билинбей.

Көрсөтүшкөн кызматы аз, сөзү көп.

Сиңире бер эмгегиңди элиңе,

Сыймыктансын орус, казак, өзүбек...

Жүргөн жериң дайым болсун бийиктер.

Эл оозуна сөзгө алынсын ар качан,

Эр-азамат өзүңө окшош жигиттер.

Иномарка машиналар минбедиң.

Убагында жүрдүң түркүн кызматта,

Уурдамай жок, эл мүлкүнө тийбедиң.

Турмушуңда көчтө артта калбагын.

Түшсө эгер өз башыңа кыйындык,

Түйшүгүңдү башкаларга таңбагын.

Анан дагы аман болсун балдарың.

Калыс сөзүм, чын ниеттен кааларым –

Калкыбыздын каарына калбагын.

Көзүн карап, кулу болбо акчанын.

Чекеңе да такап турса тапанча,

Чечкиндүүлүк сапатыңдан жазбагын.

Байып алып көөп кеткен жаман да.

Бит-сиркеси көзүн басар элинин,

Бийлик тийип калган болсо жаманга.

Жашап келдиң арамы жок кымындай.

Чыйрак жүргүн ден соолукка кам көрүп,

Чың буралган комузумдун кылындай.

Маалкатпай айтып салган бардыгын.

Арбын-арбын болсун деймин сендейлер,

Алып жүрчү акыйкаттын жардыгын.

Жамандыкты өз боюңа сиңирбей,

Калк ичинде өмүр сүрүп келесиң,

Катардагы адамдардын бириндей.

Желдей сызып, көз ирмемге токтобой,

Жетимиш жыл артта калды билинбей.

Айла менен арам акча таппадың.

Азгырылбай жин-шайтандын жолуна,

Абийириңди, ыйманыңды сактадың.

Кара баштын гана камын ойлобой,

Кайгысына ортоктошсуң башканын.

Калп шаттанып, дүңгүрөтпөй барабан,

Калем чийип көп иштерге жараган.

Жетимишти таштап коюп артына,

Сексен жаштын кадамдарын санаган.

Кете берсин ийри-буйру жол менен,

Кебелбестен өгүз чеккен арабаң.

Жигит сымал азыр сенин турушуң.

Ташбакача кыбыр басып жүрө бер,

Ташбаканын жашап өтөр жолу узун.

Сексен жылдык тоюңдагы шарапка,

Малынса дейм менин дагы мурутум.

Түйтөлөктөп ар ким менен урушкан.

Калп күлүшүп, көрсөтүшөт жүздөрүн,

Ай өңдөнүп чыга калган булуттан.

Бийик-бийик бийлик ордун ээлешип,

Билгизбестен эл байлыгын куруткан.

Өз камы үчүн, өз жаны үчүн күрөшкөн.

Жанталаша ары-бери жүгүрүп,

Жалаң акча табуу менен күнү өткөн.

Өмүр бою кошоматка кой союп,

Өз катынын чоңу менен түнөткөн.

Булуту жок сенин таза асманың.

Сексен жашка келсең дагы чамалап,

Сергек-чыйрак жаш жигиттей басканың.

Түйшүк чыгып, дүрбөлөңгө түшүрсө,

Түк билинбейт карбаластап шашканың.

Алгач көрдүң орус кыздын денесин.

Кырктан өтүп, элүү жашка кеткенде,

Кыргыз кызын жубай кылып келесиң.

Экөөнүн даамдуусу ким экен,

Э, Раке, качан айтып бересиң?

Ар ким менен жакалашып жүрбөдүң.

Жаш кезиңде болуптурсуң «атаман»,

Башкалардан жеңилүүнү билбедиң.

Көчө балдар «атаманы» болсоң да,

Көп кыздарга жакчу эле жүргөнүң.

Бир топ жылдар Москвада жашадың.

Тоолук кыргыз конок болуп барганда,

Толуп турду тамак-ашка казаның.

Кызмат өтөп совет өкмөт тушунда,

Кыргыз үчүн көп иштерди жасадың.

Элге келди эгемендүү заманың.

Башты иштеткен өзүңө окшош иштерман,

Бөксөртпөдү ашка толгон табагын.

Жарым курсак мага окшогон акындар,

Жазып жатат жорголотуп каламын.

Акырындап басып келет жер үстүн.

А сен болсоң ашык тапкан акчаңдан,

Болушунча башкаларга бериштиң.

Берген адам эки эселеп алат дейт,

Бере бергин, беришкин да, бөлүшкүн!

Эми, Раке, жакшы тилек айтайын:

Аман жүргүн, аман болсун жарың да.

Көп жакшылык кылганыңды унутпай,

Уланта бер өмүрүңдүн барында.

Сага окшогон пейли кенен адамдар,

Жай алышат бейиштин кең багында.

Эгерим өз жанынын камын көрбөйт.

Өзгө үчүн аш ордуна сууну жутуп,

Өлсө өлөр, бирок анын пейли өлбөйт.

Карылардын акылман сөзү керек.

Камын жеп, дайым болуп эл башында,

Кайратман жигиттердин өзү керек.

Колуна кетмен алат, жарак алат.

Көр жигит ич күйүтүн басыш үчүн,

Дүкөндөн басып барып арак алат.

Ажайып бир керемет күлгөн жигит.

Абайлап турмуш сырын билген жигит,

Акылман сөзгө кулак түргөн жигит.

Акыл-эс, ден-соолугуң түздөп келдиң.

Көп жылдар автоунаа кызматында,

Көшөрө көк беттене иштеп бердиң.

Мүнөздөр да өзгөрдү адамдагы.

Иним болсо келатат бир калыпта,

Илинбестен жип-шууга кадамдары.

Жашоо-шарттын башкача түрүн билди.

Анын деле сыры жок түшүнбөгөн–

Акыл менен эмгектин биримдиги.

Оозду эски заман төөнөп келди.

Жан-дүйнөңдө болгонду жаза бер деп,

Жаңы заман эркиндик, мээнет берди.

Акындын жоор болгон колу тура.

Жетпесе эл-журтуна ошол ырлар,

Акындын айыкпаган шору тура.

Айылдык сендей иним бардыгына.

Асмандагы кудайга ыраазымын,

Акыл-эсти мол берген тагдырыңа.

Толуктап жардам сабак алып жүрдүм.

Иштеп жүрүп үч жылдай трактордо,

Илинбей политехке барып кирдим.

Тоту куштай эжеңди сүйүп калгам.

Көпкөлөң бирөө ала качып кетип,

Көңүлүмө айыкпас бүлүк салгам.

Эскерип ушул күндө ырдап жүрөм.

Сыдырылып канча жыл артта калды,

Сыртынан болсо дагы сыйлап жүрөм.

Борбордо иштеп калдым, өмүр сүрдүм.

Анда-санда айылга барганымда,

Арагын Токтогулдун¹ ичип жүрдүм.

Мыкты чертчү комузда обон, күүлөр.

Али деле эсимде күү жаңырган,

Ай жарыгы төгүлгөн ошол түндөр.

Кара жумуш кылгандан качпагансың.

Колуңа балка алып, шайман алып,

Эмгекти слесардан баштагансың.

Келатасың жай тартып арабаңды.

Байкоо салсам башынан жактырбайсың,

Башкалардын кабагын караганды.

Токтобой тоскоолдордон өтө берсин.

Салакасын салбаган эл журтуна,

Сага окшогон инилер өсө берсин!

Мыктысын тандап ат минген.

Кымызын ичип кыпкызыл,

Кыр-кырда чаап шат жүргөн.

Алганы күтчү сагынып.

Кабагы бүркөө күйөөсүн,

Кабыл алчу жагынып.

Кыр салбай анда жарына,

Күйөөсү калчу багынып.

Арбыткан балдар түшүмүн.

Жыйырманы тууп-түшсө да,

Жылдызы өчпөй жүзүнүн.

Төбөлөшпөй бизчелик,

Алар,

Айдаганы машина.

Кармалып калса беш мүнөт,

Катыны туруп кашына,

Жаман сөздү жаадырып,

Жаба куят башына.

Жутуп алса арагын.

Тили өтпөй калса ал жумшайт,

«Муштум» деген жарагын.

Билинбей далай күн өтөт,

Бир-бириң келбей карагың.

Ушундай азыр заманың.

“Кокуй тууп койом” деп,

Кошкурук атса аялың.

Жыйрылып кирет ийнине,

Жыгачтай болгон «баягың.»

Тамаша деп билгиле.

Мамындай жыргал замандын,

Машинасын мингиле.

Антсе дагы айтарым,

Акыйлашпай жүргүлө.

Канчайым, Үсөн үйүндө,

Каткыргыла, күлгүлө.

Кутмандуу күндө бүгүнкү,

Кубансын ушул үй-бүлө.

Акырында айтарым,

Машинаң сенин кут болсун,

Майын ичкен жут болсун.

Келин-кызды көп салбай,

Машинаңа,

Канчайым гана жүк болсун.
Бирок кээде, Үсөке,

Бизди да эске ала жүр.

Көрмөксөн болуп зуу койбой,

Көңкөңө кошо сала жүр.

Тагдырыма туш келбей бир кызы да.

Бакытыма жазылып калган экен,

Баш коштум Жети-Өгүздүн нур кызына.

Күлүйпа–Керимкандын курбусу экен.

Адептүү, анан дагы жакшы окуган,

А дагы Жети-Өгүздүн нур кызы экен.

Мен өзүм күйөө жолдош болуп баргам.

Казый аба үйүнөн жоолук салып,

Түбөлүктүү жубайың болуп калган.

Биримдик ынтымакта жашадыңар.

Үйүңөрдөн береке үзүлбөдү,

Бөксөрбөй ашка толгон казаныңар.

Экөөбүз жашап келдик бажа болуп.

Мамилелер эки үйдүн ортосунда,

Мөлтүрөгөн булактай таза болуп.

Күлүйпа ак мамыкка бөлөп келди.

Энелик милдетин да так аткарып,

Эки уул жана бир кыз төрөп берди.

Убакытты ченемсиз бөлгөнсүңөр.

Бала чактан мектепте жакшы окутуп,

Татыктуу тарбия-таалим бергенсиңер.

Сүңгүп кирип билимдин тереңине.

Бүт балдарың жогорку билим алып,

Жарап жатат элинин керегине.

Жарасын дем-күч берген дарылыкка.

Бактылуу жашооңорду уланткыла,

Баш ийбей кирип келген карылыкка.

Оозу менен оргон көп.

Өтүгүн кийген алмашып,

Өзүнчө гений болгон көп.

Камаганга малы жок,

Каралбай калган коргон көп.

«Кадырман» болуп көрүнүп,

Калкынын канын соргон көп.

Андайларга кошулбайт,

Алапай уулу Ормонбек.

Умтулбаган адамсың.

Жулуп-жутуп жейин деп,

Жулкунбаган адамсың.

Мактанбаган адамсың.

Аткарбай калган ишиңе,

Актанбаган адамсың.

Малынбаган адамсың.

Бөрү болуп, кой тери

Жамынбаган адамсың.

Чамынбаган адамсың,

Астыңа жайган тузакка,

Чалынбаган адамсың.

Көрүнбөгөн адамсың.

Көпчүлүктүн ыгынан,

Бөлүнбөгөн адамсың.

Жакшылык кылган адамсың,

Акыйкатсыз иштерге,

Каршылык кылган адамсың.

Ал кызы экен чылпактын.

Жезде болор жигитке,

Жеринен эле сен жактың.

Бүлүнбөгөн эжемсиң.

Душманга да, тууганга,

Күлүңдөгөн эжемсиң.

Курушпаган эжемсиң.

Жездем менен өмүрү,

Урушпаган эжемсиң.

Беш балалуу болдуңар.

Билимдүү кылып бардыгын,

Орду-ордуна койдуңар.

Узак жолду бастыңар.

Жетимиш алты, сексенди,

Жеңил-желпи аштыңар.

Жашооңор дагы улансын.

Бар болуп элдин ичинде,

Бала-чакаң кубансын.

«Торпоктун» кушчу элинде баркы болгон.

Алыс барбай, өз атаң Кадыркулдун,

Атан төө көтөрө алгыс наркы болгон.

Мага окшоп инженерлик билим алдың.

Мага окшоп автоунаада кызмат өтөп,

Мага окшоп көлдүк кыздын бирин алдың.

Мансаптууга жагынып кулпурбадың.

Мага окшоп ичип алып эстен тана,

Мас болуп башкаларга жулкунбадың.

Өмүрдү канжыгага байлагансың.

Акылыңа келдиң да, таштап койдуң,

Ал мезгил кайда калса, айда калсын.

Ардактап ак мамыкка бөлөп келди.

Аялзаттын милдетин так аткарып,

Акыл-эстүү эки эркек төрөп берди.

Дос кылат туура жүргөн бөтөнүңдү.

Бөпөлөп ден соолугуң камын көрөт,

Бөлүшүп күрсүлдөгөн жөтөлүңдү.

Силер бизге өкүл кыз, өкүл бала.

Сырыбызды бөлүшпөй анча деле,

Сыйлашып келатабыз секин гана.

Ичер суубуз арыкка ашып толсун.

Кеткен-өткөн өмүрлөр үлгү болуп,

Келечекке кызыктуу тарых болсун.

Алдыда келер жыргал заман болсун.

Сан жеткис көп өнөрлүү Казакбайдын,

Сага арнап жазган ыры тамам болсун.

Сен экөөбүз калган жокпуз достошуп.

Кай бир жаман адамдарга окшошуп,

Калган жокпуз кажылдашып, соттошуп.

Жалжактабай, обу менен күлөсүң.

Кор кылбастан багып алган бүлөсүн.

Кошоматка кой сойбостон жүрөсүң.

Мага окшогон момундарга тийбедиң.

Кай бирөөчө жанын жебей какылдап,

Качан болсо калыс сөзүң сүйлөдүң.

Угушумча башка менен жүрбөдүң.

Кырма мурут кырчын жигит кезиңде,

Кыздар менен чарк айлана бийледиң.

Кол батпаган казы жатты кардыңда.

Алп мүчөлүү тулку-боюң көтөрүп,

Аял байкуш кантип жатат алдыңда?

Ай да жаман көңүлүмдү муздатты.

“В очко попал Абдышев” деп сен айтып,

Алган элем мага жаккан кызматты¹.

Ырларыма дептеримди толтуруп,

Китеп жаздым, сүрөт тарттым, күү черттим,

Он жыл бою ошол жерде олтуруп.

Жер үстүндө аман жүрсүн балдарың.

Жүрөгүмдөн менин сага кааларым:

Жүзгө чейин түгөнбөсүн дарманың.

Бакыраң көз Алтынды.

Аңыз кылып айтышчу,

Айчүрөктөй даңкыңды.

Кулаалысы, күйкөсү,

Кушмун деп сага талпынды.

Адырдын алгыр бүркүтү,

А дагы сага алкынды.

Айла жок тура тагдырга,

Айлыңдагы бир жаман,

Алды да биздин жан тынды.

Билимсиз түркөй жан эле,

Биле албады баркыңды.

Илгертен бери келатам,

Ичиме катып дартымды.

Кезиге албай жүрчү элем,

Келтире албай шартымды.

Кыйылып басып мен келдим,

Кылчак карап артымды.

Жашым кыркка жеткенде,

Жазайын деп жарпымды.

Ажырашпай жүргөнгө,

Азыр бергин антыңды.

Азырынча жыттайын,

Акактай болгон алкымды.

«Кожоюн» азыр уйкуда,

Койо тургун «аркыңды».
1983-жыл

АРЫКБАЕВ КЕНЖАЛЫГА
Оңдотконбуз «эки» болгон «үчүңдү»,

Бүт аңтартып кагаздардын бардыгын.

Бул катаны келтирбесек ордуна,

О, Кенжалы, кандай болмок тагдырың?

Андан ары абийирдүү иштедиң.

Аралашпай аки-чүкү иштерге,

Ак эмгектен тапкан наның тиштедиң.

Акыйкатта түзүк сенин кыялың.

Тил кайрашып же болбосо бут тосуп,

Тийген жок дейм башкаларга зыяның.

Көп убакта болбос ишке кайгырып,

Жүрөктөргө тикендерди сайдырып,

Күйпүл күчүк өткөрөбүз өмүрдү,

Жашоодогу ырахаттан айрылып.

Жаратылыш кооздугун биле жүр.

Жакшылыгың колдон келген аябай,

Жармачтардын үйүнө да кире жүр.

Үзөңгүлөш жолдошумдай көрөмүн.

Жолугушсак жүз граммдан көтөрүп,

Күүлөр чалып, ыр-обондон төгөмүн.

Аман болсун Аидаң да, Маратың.

Көңүлүңдү алып жүрсөң кирдетпей,

Кудай буйруп, токсон-жүзгө барасың.

Артына өз тукумун таштап кетүү.

Анан да ошол балдар болуу керек,

Алты саны аман да, акыл-эстүү.

Ушул айткан милдетти кармандыңар.

Калкынын керегине жарап жатыр,

Каратал, Көктал аттуу балдарыңар.

Кенжетай, кебелбеген мүнөзүң бар.

Акыл айтып, жаңжалды жөнгө салып,

Алыш-бериш салтына жүрөсүң шар.

Бул экөө жаралышат акыл менен.

Жашоо-тирлик маанисин таразалап,

Жаралгандан өзүңдө акыл кенен.

Жаркырап шам чырагың жанып турсун.

Кенжетай, Уулканым төштөрүнө,

Эли берген «орденин» тагып турсун.

Оору-кесел, кырсыктан алыс болуп.

Жармачка колдон келген жардам берип,

Жашагыла дамамат калыс болуп.

Эркектер курсагы ток жүргөн кезде,

Эчтемеден капарсыз иштеп келет.

Карайлап карды ачып калганында,

Карындашын алыстан издеп келет.

Кудай келип, андан минтип сураган:

“Эмне керек, алтын, күмүш, акчабы,

Каалагандай эң бай адам кыла алам”.

Акылмандын акыл айткан тилин бер.

Арамдыкты аң-сезимден арылтып,

Акак таштай таза турум-жүрүм бер”.

Соломондун аты чыкты таш жарып.

Анткен себеп, Кудай берди чоң акыл,

Анын айткан суранычын аткарып.

Ажайып бир кооздукка түрдөнгөн.

Ага себеп, акыл менен билимди—

Абдан туура пайдалана билгенден.

Соломонго көңүлдөрүн бурушкан.

Соксоюшуп, иши жылбай калгандар,

Соломондон акыл сурап турушкан...

Өңүң эмес, түшүңө да кирбесин.

Башка жактын шылуундары, өлкөнүн

Башкасын кой, бир мыгына тийбесин.

Түшүп калбай ыпыластык торуна.

Өгүз сымал жыла бергин, артынып,

Өлкөбүздүн оор жүгүн жонуңа.

Түз жүргөндүн туусу турат желбиреп.

Өлкө эли ишенимин арттырат,

Өмүрбекти өз ордуна келди деп.

Көрбөйлү биз сен кетирген катаңды.

Абдыш молдо уулумун Казакбай,

Ак тилектен берип турам батамды.

Өң-турпаты келишкен адам эле.

Оозунан жаман сөздөр бир чыкпаган,

Өзгөчө сыпаа мүнөз жаран эле.

Түптүз басып зыңкыйып жүрөр эле.

Жылуулук илебинин деми келип,

Жылмайып бир керемет күлөр эле.

Суусардай сулуу аял жарың болду.

Үч уул, бир кыз бала төрөп берип,

Үшүтпөй сени баккан дарың болду.

Кыл менен билгизбестен колун байлап.

Бир кезде Бөрүбаев Асылканды,

Бишкектен жиберишкен Ошко айдап.

Жашынан анын артып кадыр-баркы.

Эстеринен чыгарбай сактап келет,

Элесин өчүрбөстөн Оштун калкы.

Билимдин бийигине консом дегем.

Ошол тилек акыры аткарылып,

Жашап келдим инженер билим менен.

Жатындаш тууганымдай жөлөк болдуң.

Агалык мага айткан акылыңдын,

Азбы-көппү, акысын төлөп койдум.

Артындагы балдары эрге жетти.

Арасынан суурулуп ат салдырбай,

Алтайы бардык жактан өргө кетти.

Ал жигитте ченебеген билим бар.

Аралашпай жаман-жуман иштерге,

Анда аппак таза турум-жүрүм бар.

Чабылганда андай аттар сындалат.

Алтай аттуу жигиттердин тулпары,

Аңыз болуп эл ичинде ырдалат.

Топология илиминен коркподу.

Орто-Азия, Казахстан ичинен,

Өзү жалгыз ошол илим доктору.

Атын койду асмандагы жылдызга.

Бактысына калган экен жазылып,

Башын кошту көл тараптык бир кызга.

Лекциялар түрмөгүнөн сүйлөдү.

Далай-далай кызыгуулар туудурду,

Чоң илимпоз катары анын билгени.

Парламентте спикерге шайланды.

Профессор, академик инибиз,

Мамлекет ишмерине айланды.

Кайрып күүлөр, комуз менен сырдашат.

Айлыбыз бир Байдылда, мен, Алтайдын,

Анча-мынча инибиз да ыр жазат.

Аман жүрсүн колтукташып жаныңда.

Сыртыбызды, кырыбызды салышпай,

Сыйлашалы тирүүлүктүн барында.

Үч баланын энеси.

Өлөрүндө досум айткан,

Ойдо турат керээзи:

Кетип барам арманда.

Көз кырыңды сала жүргүн,

Ата болуп балдарга…

Бирок жардам бербеди.

Муңга баттык, ыйга баттык,

Ал кайрылып келбеди.

Балдарыңдын кашында.

«Жесир» деген атка кондуң,

Отуз жети жашыңда.

Сөзгө турбайт дебесин.

Айтып өттүм жан досумдун,

Эң акыркы керээзин:

Алсын деген баш кошуп.

–Апей, эмне дегениң бул?–

Деди Мадыш тарс чоочуп–

Эркектердин бөлөгүн.

Башкалардын кереги не,

Балдар менин жөлөгүм…

Түйшүк толгон арбаны.

Ага дем-күч берип жатыр,

Аскарынын арбагы.

Өсүп жатат балдары.

Аскары жок, ошол гана—

Анын жалгыз арманы.