Казакбай Абдышев Ыр дүйнө

Айтарым сакалдынын Абдылдасы.

–Мектепке баратканда көзгө сайган,

Эсиңдеби шыбыргак кардын жаашы?

Күүгүм талаш иңирде кечиндеги,

Жарганаттар шуу этип учуп өтсө,

Жата калган учурлар эсиңдеби?

Жыңайлак сары карды кечип жүрдүк.

Ошондо да мектепке такай келип,

Ордубузда калбастан көчүп жүрдүк.

Бир сындырым калама арпа нанды…

Андан бери көптөгөн жылдар өтүп,

Ал мезгил элес болуп артта калды.

Жогорку окуу жайын бүтүп алдык.

Ар кайсы кызматтарды өтөп келип,

Ар кандай дөөлөт, пейил күтүп алдык.

Кокустан жолугушсак ушул тапта.

Калп эле: «Ой, кандайсың?» деген болуп,

Кол берип, бөлүнөбүз туш-туш жакка.

Алыс жүрсөң жол карап сагынайын.

Үшүсөң турган кезде суук болуп,

Үстүңө тонуң болуп жабылайын.

Очокто отуң болуп жагылайын.

Мээнеткеч агайымды сактап жүр деп,

Мээрман кудайыма жалынайын.

Мүрөктүн суусу болуп агылайын.

Калкым деп калканч кылган көкүрөгүн,

Калдайган карааныңдан кагылайын.

Махабат гүлүн мен да тагынайын.

Өйдөлөп жашың барып калса дагы,

Өзүңө жар болууга камынайын.

Ажалдын чеңгелинен кутулбайбыз.

Билбеймин, канча жылдык өмүр калды,

Бириндеп ажал огун утурлайбыз.

Ажалдын билинбеген огу көзөп.

Айла жок, транспорт кырсыгынан,

Абдыбекке муздак көр болду төшөк.

Биз дагы көчүп жүргөн булуттайбыз.

Аш берген, чай бергениң унутулар,

А бирок адамдыгың унутпайбыз.

Ыр жазам деп кыйналбачы мынчалык.

Уйку калып, тарткычакты азапты,

Төшөгүңө келип жатчы тынч алып.

Кыйналуудан корккон акын акынбы?

Жүрө берсең бош убакта жазам деп,

Мезгил өтүп жедиресиң акыңды.

Эне болуу эң ыйык милдетибиз.

Бака баштуу эркектен, алтын баштуу

Аялды төмөн койгон илдетибиз.

Анан да аша чаап кетпегиле.

Кыйынчылык башыңа түшкөн кезде,

Курманжан энебизди эстегиле.

Аялзат туусун бийик кармагыла.

Айлаң кетип турганда, сыйынгыла

Апабыз Курманжандын арбагына.

Болгону балдар тууган энебизби?

Турмушта жашап өтсөк күрөш менен,

Туу тутуп Курманжандай энебизди.

Жалындап селкилерге ашык болуп,

Атка окшоп аркандалып, жаш өткөндө,

Алган жар калат экен казык болуп.

Ууртатпай арак бербес сараңдыгын,

Тилин алып, от жагып, күл чыгарып,

Тилейсиң тирүү жүргөн амандыгын.

Эң кымбат болот экен алган жарың.

Өзүңдүн да жаныңдан кымбат көрүп,

Ошол тура жашоодо карманганың.

Котолоп эл чогулуп турган жерди.

–Акыры ким экен?– деп сураганда,

–Менмин,– деп бир жаш селки жооп берди.

Арт жагымдан келгендер ныкталышып.

Айла жок көпчүлүктүн кысымынан,

Акыры кызга калдым чыпталышып.

Жашырбай айткан болсом сөз калысын.

Дөшүнү согуп жаткан барскандай,

Жүрөгүм тарс-турс урат кыз далысын.

Сымбатыңа кызыгып.

Олтурам азыр кашыңда,

Көзүмдөн жашым сызылып.

Кыпыны да калбады.

Балбылдаган көздөрүң,

Баягындай жанбады.

Аркырайсың ар качан.

Жардам бербейт дегеле,

Жалынып кылган далбасам.

Белчемден баттым «күнөөгө».

Тимеле жаман коркуттуң,

Тийем деп башка күйөөгө.

Айылдан келген инимди.

Бассаң-турсаң айтканың:

«Багамын кайсы бириңди?»

Энем да эми каттабайт.

Экөөбүздөн башкалар,

Эшигибизди аттабайт.

Кетмен-Төбө жеринде тамган экен.

Үйрөнүп, тамга таанып, кат жазганды,

Үч-Терек мектебинде алган экем…

Тагдырыма буюруп калган экен.

Таанылып ырдап чыгып өз жеримде,

Таланттын алгач көзүн жарган экем.

Бишкекке филармонияга барган экем.

Ыгын билип, үйрөнүп башкалардан,

Ырчылыкка кенен жол салган экем.

Эл толгон залдын ичин жарган экем.

Эчен жылдар ыр ырдап, обон созуп,

Эл-журтумдун алкышын алган экем…

Күлүктүн жүрүшүнө жардам экен.

Акырын тизгингиңди тартып турса,

Аттиң ай, ырчы кызга арман экен!

Өткөн кылым тарыхынын издери.

Каттап жазса кагаз бети чак келбес,

Катаал тагдыр, оор турмуш тизмеги.

Кайыштырып турса дагы жокчулук,

Кабак-кашым деген жоксуз сиз деги.

Төрөп баккан төрт балаңдын бирөөсү,

Төл башында–Президент биздеги.

Кыргыздардын болуп келдиң келини.

Жериң болду, элиң болду түбөлүк,

Жер соорусу–Ала-Тоонун Кемини.

Өгөйлөнбөй Кудай сүйгөн адамсың,

Өлчөбөстөн өмүр берди кеңири.

Кылым баткан карт жүзүңдөн себилет,

Кыл карасыз энеликтин мээрими.

Ач бөрүдөй ыркырап жуткунушат.

Ал “эргулдар” бийликти пайдаланып,

Акырындап байлыкка туйтунушат.

Жалданма жан жөкөрлөр жандап алган.

Балдары, инилери... элибиздин,

Байлыгын канжыгага байлап алган.

Ай чапчыган убада берип алып,

Калкына куму калып карк болушат,

Каймактаган алтынын терип алып.

Кылымдарга белгилүү–кимдигибиз.

Күкүмдөнүп ынтымак ыдыраса,

Күү деп түшөр төбөгө түндүгүбүз.

Алың келсе элди алга сүйрөгүлө.

Адегенде тойгузуп эл курсагын,

Андан кийин тайраңдап бийлегиле.

Бийликти пайдаланбай байлык үчүн,

Билимдүү күйүп-бышат калкы үчүн.

Арамдык, ач көздүктөн алыс болуп,

Ал жумшайт эли үчүн бардык күчүн.

Автобус токтоор жерге басып келди.

«Алтынчы» автобустан кечигем деп,

Аңгыча бир жаш жигит шашып келди.

Ал түшөр автобусу жүрүп кетти.

Алаксытып жигиттин бүт сезимин,

Ажары жаш сулуунун буруп кетти.

Акмалап жаш сулууга көзүн кадайт.

«Алар күткөн автобус келбесе» деп,

Акырын өз ичинен жигит самайт.

Аны көздөй тигилер жыла берди.

Автобус кеткен жактан көзүн албай,

Аңкайып тиги жигит тура берди…

Атасы аялына кулак кагат:

–Алиги оңбогурдун сугу түшүп,

Айланайын тимеле көзү жанат.

Атышкан далай көздөр мени дагы.

Азамат жигиттердин арасынан,

Абышкам, арбагамын сени дагы».

Аял кылып жараткан.

Көргөндөр карайт түктүйүп,

Көтөрүп арак баратсаң.

Эркек кылып жараткан.

Ийреңдеп басса билинбейт,

Ичип алып арактан.

Ак түшүп калса чачыңа.

Карыган неме экен дейт,

Карабай сенин жашыңа.

Абышка болуп калса да.

Кыз-келиндер андайдын,

Кызыкпайт жашы канчада?

Толготконуң курусун.

Тымызын ойлойт экенсиң,

Тырс этип жандын чыгышын.

Кесе тиштеп эринди.

«Кезинде неге тийдим» деп,

Келтире тилдеп эриңди.

Алган соң бошоп боюңдан.

Кыналасың эриңе,

Кыйналуу чыгып оюңдан.

Көрсөм деп эли-жерин Базар-Коргон.

Бирок да шартым болуп келе албадым,

Билинбей мезгил өттү ошол бойдон.

Тандадык Түштүк жактын арасынан.

Эл менен учурашып келели деп,

Биз келдик ордо Бишкек калаасынан.

Комузда кол ойнотуп күү чаламын.

Колго алып казагымдын домбурасын,

Кошулуп коңур добуш үн саламын.

Анча-мынча көңүлүн ачсам болду.

Ач жүрүп, ток жүргөнгө кайыл болуп,

Аман-эсен Бишкеке кайтсам болду

Ага жетет азап менен кыйналып.

Акылы бар, ар намыстуу адамдар,

Жеңип чыгат бакыт менен сыйланып.

Туу чокуга жетип-жетпей далайлар,

Шыпырылат этегинде жыйналып.

Карап көрсөм, далайлардан улуумун.

Чала кылбай, чоңдун ишин бүтүрүп,

Сактап келем балалыктын жугумун.

Кадыресе зекип койот аялым:

–Уят экен, калбаат жүрчү зыңкыйып,

Улгайганча ишин кылбай баланын.

Коломтодо отум өчпөс күлүм бар.

Балдарыма, сага болгон сүйүүм бар.

Башым тартуу–Мекениме күйүүм бар.

Жоготпоймун кыялдарын баланын.

Жашоо кызык жаш балача ишенчээк,

Кабылдабай чоң кишинин арамын.

Күкүктөп көл-дайрадай толкундаган.

Бий бийлеп, ырдап-чордоп кыз-жигиттер,

Бир азга тыным алып олтурбаган.

Эринчээк жай турабыз, жай жатабыз.

Ээрчитип неберени колдон алып,

Эртели-кеч шашылбай жай басабыз.

Кайрылбас алыс жакта жайда калды.

Качанкы өтүп кеткен жаштыгымды,

Кайрадан кайрып алар айла барбы?

Өтүп кеткен өмүргө топук кылам,

Өмүрлөрдү өмүрлөр улайт улам.

Курагына жеткиле карылыктын,

Кудайдан мен ошону сурап турам.

Инилүү болгонума кубанамын.

Алган жарың жана да балдарыңдын,

Амандыгын кудайдан суранамын.

Атыр аттуу жубайлуу болгонуңа.

Абайлабай кут чачкан үйүңөрдөн,

Атыр жытты жоготуп койбогула.

Ашыңар төгүл-ташыл артып турсун.

Конок болуп үйүңө келген адам,

Корунбай ырахатта балкып турсун.

Бир тизгинге коштолду.

Бир үй-бүлө башкарып,

Бийлиги элдин жок болду.

Башыңа тийген ок болду.

Баштыктын түбү тешилип,

Байлыгы элдин жок болду.

Алкадык үркүп-коркконду.

Аныкталган күнөө жок,

Айрымдар жалган соттолду.

Көрүнөө салдык кош колду.

Көчүгүңдү жалаган,

Көп чогулттук досторду.

Бир борбору Ош болду.

Бийликке келип иш билбес,

Билимдүүлөр жок болду.

Алдым-жуттум шок болду,

Алга жылуу токтолду.

Балчайта басып жампаны,

Батинкебиз бок болду.

Эркиндиктин Ала-Тоодо таңы аткан.

Жеңиштерге шыктандырып Бишкегим,

Желбирете туу көтөрүп бараткан.

Мекенимдин тиреги,

Сүттөй аппак тилеги.

Кан жүргүзгөн тамырга,

Кыргызстан жүрөгү.
Бийиктеген адам акыл-сезими,

Билим, илим, маданият бешиги.

Билим алчу жаштар үчүн ар дайым,

Бишкегимдин кеңири ачык эшиги.

Жашыл багы көк обого тирелип,

Жарашыктуу кызыл-тазыл гүл өнүп.

Борбор шаарым түркүн улут очогу,

Биримдикке ширелишкен түбөлүк.
Кайрыма

БОЛСО ДАГЫ КҮНӨЛҮҮ
Чабал бала бирөө менен урушса,

Ал коркутат баякесин чакырып.

Чоңдук кылып, инисине болушса,

Берки бала тийе албайт батынып.

Эске салат ошол чабал баланы.

Даражалуу бирөөнө даттанып,

Терс болсо да анын туура талабы.

Ак боз ат калды союлбай,

Алганым калды союлдай.
Айдалып кетип баратам,

Айлыма сөөгүм коюлбай.

Катыным калды союлдай.

Кармалып кетип баратам,

Калкыма сөөгүм коюлбай.

Токолум калды союлдай.

Толгонуп кетип баратам,

Тоолорго сөөгүм коюлбай.

Кымбатым калды союлдай.

Кыйылып кетип баратам,

Кыргызга сөөгүм коюлбай.

Жан биргем калды союлдай.

Желдетке кеттим айдалып,

Жериме сөөгүм коюлбай.

Эрмегим калды союлдай.

Ээрчитип кетти желдети,

Элиме сөөгүм коюлбай.

Түгөйүм калды союлдай,

Түрмөгө кеттим айдалып,

Туулган жерге коюлбай.

Алган жар калды союлдай.

Арманда кетип баратам,

Арымга сөөгүм коюлбай.

Өмүрлөш калды союлдай.

Өлүгүм калар жат жерде,

Өз жерге сөөгүм коюлбай.

Жан сергиткен,

Казак кызы,

Бүбүгүлдүн булбул үнү.

Күү чалышкан,

Булбул менен,

Бүбүгүлдүн булбул үнү.

Сагындырган,

Бала кезден,

Бүбүгүлдүн булбул үнү.

Көңүл улап,

Шаттандырган,

Бүбүгүлдүн булбул үнү.

Кетпей калды,

Сезимдерден,

Бүбүгүлдүн булбул үнү.

Чыкпай калды,

Көңүлдөрдөн,

Бүбүгүлдүн булбул үнү.

Арман кылар сени сүйгөн бир өппөй.

Ден соолукта, кубанычта жүрсө дейм,

Көңүлүңө кайгы-капа түнөтпөй.

Күлжан кызым, күлкү кетпей жүзүңдөн,

Түбөлүктүү мыкты жигит тапса дейм,

Сенин таза ич дүйнөңдү түшүнгөн.

Булкуп алган бир көргөндүн жүрөгүн.

Теңтуш болсом алаканга салмакмын,

Сага окшогон кыргызымдын чүрөгүн.

Алып жүрөм карылыктын баштыгын.

Агаң сага берип койсун батасын—

Бир кылымдык жашоо жолун баскының.

Жүзүңдөн күлкү кетпей жүрчү дайым.

Айлана-тегеректин сүйчү баарын.

Жакшы тилек арнадым.

Тушооң кесип алыпсың,

Эми,

Кезиттен көп неме жок,

Билесиң өзүң ал жагын.

Ат жарышка кошулдуң,

Арты болуп калбагын.

Катуу карма өзүңдү,

Калбасын чыгып далдалың.

Бак башында илинген,

Түшөрүн күтпө алманын.

Адал жүрүп, ак сүйлө,

Арам ишке барбагын.

Айнытып элиң койосуң,

Айтсаң сөздүн жалганын.

Чыркырап жаның күйсө да,

Чын айткандан танбагын.

Калк ичинде көбөйсүн,

Кадыр-баркың, салмагың.

Селки-жигит табышсын,

Сенин тийип жардамың.

Анан дагы айтарым,

Акын байкең Казакбай,

Аял-эркек жагынан,

Аянбастыр жардамын!

ДЫЙКАН
Жаанда да жаны тынбайт малчынын,

Малын жаят таң эртеңден камынып.

Тоготпостон шоргологон тамчыны,

Тоодо жүрөт кементайын жамынып.

Ылайланып жер да калды айдалбай.

Күңгүрөнөт баба дыйкан кайгырып:

«Жөн отурбай, малым болсо жайгандай».

Жадырап турат жамалы.

Бүлүнүп дүйнөң кетсе да,

Бүркөлүп койбойт кабагы.

Жарк этип мээрим жүзүнөн,

Жазылбайт такыр саламы.

Унутуп эстен чыгарган,

Убайым менен санааны.

Кадырлап сыйлайт бир тегиз,

Карыны да, баланы.

Ажыратып ал билет,

Акты жана караны.

Тайсалдатып сөз сүйлөп,

Такыр жок анын арамы.

Даамдуу жыты буруксуп,

Дамамат даяр тамагы.

Коноктор келсе дапдаяр,

Коньяк, шампан, арагы.

Кымызын берет кызганбай,

Кызыта бышып сабаны.

Жаңы эле сатып алгандай,

Жаркырайт идиш-аягы.

Таралган чачын калтырбай,

Таптаза болот тарагы.

Башына түшсө кыйындык,

Башкага жаппайт жалааны.

Оттой бербейт жөнү жок,

Ойду, тоону, талааны.

Жөөлүй бербей эрине,

Жөндүү болот талабы.

Каргыш айтып какылдап,

Кагып-силкпейт баланы.

Алып-жутуп жесем деп,

Ачылбайт такыр арааны.

Чуурутуп айтып ушакты,

Чукубайт эски жараны.

Көңүлүң толкуйт бир башка,

Көрүнсө анын карааны.

Жакшы ойдун учугун кармайлычы.

Жамандыкты ойлогон эң чоң күнөө,

Жаалына кудайдын калбайлычы.

Жамандыгын сиңирип албайлычы.

Жагымдуу жан сергиткен сөзүн айткан,

Жакындап жакшыларды жандайлычы.

Жашоодо ыйман жолун тандайлычы.

Жамынбай башкалардын үрп-адатын,

Жакшы салт, наркыбыздан танбайлычы.

Жайыттарга өзүбүз жайлайлычы.

Жашырып бир четинен сата берип,

Жайыттардан ажырап калбайлычы.

Текебер дерделеңдеп баспайлычы.

Кулагым кужулдактан тажап бүттү,

Кур чечен, тапандыкты таштайлычы.

Эшикти көрүнгөнгө ачпайлычы.

Ээлетип колу туткак шумпайларга,

Элибиздин байлыгын чачпайлычы.

Аргымакты алешем чаппайлычы.

Ала-Тоону калтырган мурас кылып,

Ата-баба үмүтүн актайлычы.

Жашоонун жаңы жолун тактайлычы.

Жандырып үлбүрөгөн чырагданды,

Жаңыча жашаганды баштайлычы.

Карылуу жыйырма беште жашым кайда.

Селкилердин сезимин кытыгылап,

Серпилип турчу менин кашым кайда?

Жүзүмдүн бырышы жок түсү кайда.

Көрүнгөн чөп ичинен ийне дагы,

Көз айнексиз көзүмдүн күчү кайда?

Көгала суйдаң жумшак чачым калды.

Качанкы өтүп кеткен жаштыгымдан,

Кара бойдон бир гана кашым калды.

Ар түркүн өнөр толгон башым калды.

Элүү жыл бирге жашап келатамын,

Эш тутуп Керимкандай асыл жарды.

Грузовой машинаны,

Күрүлдөтүп айдап жүрөм.

А кээ кезде алыс жолдо,

Апта эмес, айлап жүрөм.
Биздин турмуш дал ушинтип,

Жолдо болмой дамамат.

Жаш келинчек тышка чыкпай,

Жалгыз үйдө камалат.

Кол көтөргөн ар ким бар.

Алып алам кыйыктанбай,

Жолугушса кемпир-чал.

Көрүп жалгыз түрүңдү.

Далда жерден башка чаап,

Алып кетер жүгүңдү.

Капарыма албаймын.

Азгырылып мен аларды,

Кабинама салбаймын.

Болбойт артка барышка.

Бирок жүрөк кусаланат,

Жарым калып алыста.

Жер соорусу экендигин аңдаган.

Чептей болуп тегерете бийик тоо,

Четтен келип, душман бүлүк салбаган.

Төмөнүндө арпа-буудай эгилип,

Төрлөрүндө мал жайылып сандаган.

Кендир кескен он алтынчы жылында,

Тууган элим ары-бери удургуп,

Турган кезде тагдыр кылдын кырында.

Кадик акыл билермандар чогулуп,

Качырбаган таластыктын бирин да.

Тулпар аты мөөрөй алган жарышта.

Берсе берет, бирок өзү башкага,

Белчесинен баткан эмес карызга.

Алып түшкөн эр сайышта жигитти,

Аппак сакал сексендеги абышка!

Албан эмгек бергендерин санасак,

Айдаралиев Рысбектей инсандын,

Атын атап, ырга кошсок жарашат.

Азыр болсо андан калган уулдар,

Ата жолун сыйлуу улап баратат.

Тазалыктан, акыйкаттан танбагын.

Ууру, кески… чыкпасынчы арадан,

Уят кылбай Манас ата арбагын.

Жеңиштерден жеңиштерге жетишип,

Желегиңди көкөлөтө кармагын!

Алтыным сага жетемби?

Алтыным сага жете албай,

Арманда өтүп кетемби.

Кымбатым сага жетемби?

Кымбатым сага жете албай,

Кыйналып өтүп кетемби.

Күмүшүм сага жетемби.

Күмүшүм сага жете албай,

Күйүттө өтүп кетемби.

Теңтушум сага жетемби?

Теңтушум сага жете албай,

Телмирип өтүп кетемби.

Оозунан түшпөйт чылымы.

Бирөө зордоп жаткансып,

Бир паска болбойт тынымы.

Жумшалат ошол чылымга.

«Бычоктор» калат жыйылып,

Үстөлүнүн кырында.

Жанын койбойт башканын.

Арданып кээде мындай дейт:

«Ай, ушуну таштадым!»

Бекер сөз антип айтканы.

Запасы толуп жатпайбы—

«Бычоктор» болот тартканы.

Оозунан чыккан илеби.

Башкага ошо жакпасын,

Жумакең деги билеби?

Өпкөнүн ичи ышталат.

Таза аба жетпей каныңа,

Жыйырма жыл өмүр кыскарат.