Казакбай Абдышев Ыр дүйнө

Бала кезден Мухаммед жетим өскөн.

Өжөрлөнө күрөшүп тагдыр менен,

Өз киндигин өзү эле кесип өскөн.

Алла Таала асмандан назар салып,

Акыл-эси тезинен жетик өскөн.

Куюн жүргөн кургакта кербен баштап,

Куйкалаган кум-чөлдү кечип өскөн.

Бүт өмүрүн күрөштө кыйнап өткөн.

Жаш, сулуу аялзатын көрүп калса,

Жалындап жүрөк эти туйлап өткөн.

Бактысына жазылбай эмнегедир,

Баласы жок эркектен, ыйлап өткөн.

Баары бир башын сылап эркелетип,

Байгамбар аялзатын сыйлап өткөн.

Ал сүйгөн Айша аттуу алган жарын.

Антсе дагы анысын эч билгизбей,

Алып жүргөн таарынтпай калгандарын.

Аялдары төрөбөй эркек бала,

Ал жашырып ичине армандарын.

Аялзатын ардактап көзү өткөн,

Алтымыш үч жашында Байгамбарым.

Акылың тетик дегеле.

Атакелеп сен турсаң,

Арзый түшөм жөн эле.

Кабагың жарык дегеле.

Күлүп койсоң жаркылдап,

Күч-кубат берет денеме.

Сезимталсың дегеле,

Сапарда алыс жүргөндө,

Сагынганым сен эле.

Кудуңдайсың дегеле.

Кусадар болуп турганда,

Кубантарым сен эле.

Атаң менен энеңе.

Ээрчий келсин артыңдан,

Экинчи дагы небере.

Көңүл бөлүп, кепке кулак түргүлө,

Бул турмуштун жыргалын да билгиле.

Кызыл-тазыл кымкап көйнөк кийгиле.

Колуңарга алтын шакек тагынып,

Кулагыңа акак сөйкө илгиле.

Калган кезде биз жүз жашка жакындап,

Кадыр-барктуу көргө көөмп салгыла.

Андан кийин жесир болуп калгыла.

Анча тартпай жалгыздыктын азабын,

Артыбыздан кошо ээрчий баргыла.

Ага чейин аман-эсен жүргүлө,

Анан дагы аман болсун үй-бүлө.

Акыйлашпай эриңерди сүйгүлө.

Ошондо да ырдап жаткан акынды,

Оюңарга кошо ала жүргүлө.

Оңдонуп тур, тартып алам сүрөткө.

Ортобузга сезим берген табият,

Ойдон чыкпай, жүрө бергин жүрөктө.

Ой-кыялды башка жакка бурбайын.

Обон кошуп, өзүңө арнап ыр жазып,

Оболото комуз менен ырдайын.

Айтып берет анын ички сырларын.

Аялзаттан алып турган ырахат,

Алмаштырбайт башка турмуш жыргалын.

Жакшылыкта, жамандыкта күйгөн сен,

Жалындатып кумар отун үйгөн сен.

Жан-дүйнөмө кубат берген, күч берген,

Жашоодогу көзгө басар дүйнөм сен!

Оорулууга эм бололу.

Эгер түшсө кыйынчылык,

Элибизге бел бололу.

Жан сергиткен жел бололу.

Калкын жоодон сактап келген,

Кан Манастай эр бололу.

Түшүм берген жер бололу.

Бардык жактан өнүп-өскөн,

Башка элге тең бололу.

Алган жарга тең бололу.

Тоготпогон тоскоолдукту,

Тоодон түшкөн сел бололу.

Көбүктөнбөй мөл бололу.

Көңүлдү ачкан басканыңда,

Көгүш-жашаң төр бололу.

Үшүгөнгө тон бололу.

Бөтөндөргө кешик арткан,

Бөксө болбой мол бололу.

Кежирленбей оң бололу.

Багыт берген адашканга,

Баса турган жол бололу.

Жабык жүрбөй шар бололу.

Опол тоодой бийик турган,

О, жигиттер, бар бололу!

Эшикке жылып чыгып арты менен.

Ошол да бир тирилик көрүп жатыр,

Опоңой олжо кылган «даңкы» менен.

Анткени андайлардын алкы кенен.

Акырын эл байлыгын кемирип жеп,

Ал жашайт «алыш-бериш» салты менен.

Бүтүндү чаташтырып жарты менен.

Баары бир кур кыйкырып эл башкарат,

Баркы бар байкесинин арты менен.

Жагынат чоңдоруна калпы менен.

Керт башы аман турса болгону да,

Кенедей иши болбойт жалпы менен.

Жакшы адам бирге болот калкы менен.

Иликтеп ал-жагдайды таразага,

Иш кылат эл-журтунун шарты менен.

Ырларымдын бирин-серин тамчысын.

Мен тууралуу жылуу сөздөр айтыла—

Элим күткөн талантымдын артышын.

Өтүп кетти өмүрүмдүн жартысы.

Курсак тойсо көңүл ага жайланып,

Ыр жазылбай, элге болдум калпычы.

Сүрөө берет намысымдын камчысы.

Киришейин калем алып колума,

Тек кетпесин өмүрүмдүн аркысы.

Сагындым бала чагым өткөн жерди.

Арпа-Тектир кырынан ай көрүнүп,

Сагындым айыл кызын өпкөн жерди.

Сагындым жата калып жутканымды.

Ок-Жетпестин бетинен отун алып,

Сагындым улар үнүн укканымды.

Сагындым ай шоолалуу айыл түнүн.

Кубалашып кур таштоо оюнунда,

Сагындым кыз-келиндин шайыр үнүн.

Сагындым тоо суусуна түшкөнүмдү.

Мөңгүдөн агып келген муздак сууга,

Сагындым чабак уруп сүзгөнүмдү.

Эстеп келем айылдан кеткенимди.

Он жыл окуп, талыкпай билим алган,

Сагындым Көк-Арыктай мектебимди.

Сагындым Кесексары, Сакимбайды.

Айылымдын элине каалоо-тилек,

Баарыбыз токсон, жүзгө жакындайлы.

Бири-бириң жактырып.

Күндөр өттү ынтымактуу,

Күлүп-ойноп каткырып.

Үчтү тууп таштадың.

Кийинчерээк күйөөңө,

Кырың сала баштадың.

Бир сөз чыкпай оозунан.

Анткен менен жакшы жери,

Ар иш келчү колунан.

Идиштериң жуулбай.

Төрдө жатты баш-аламан,

Төшөктөрүң жыйылбай.

Додо болду кирлериң.

Күйөөңдүн күңкүл сөзүн,

Кулагыңа илбедиң.

Ысык тамак бербедиң.

Ууртай коюп ичимдиктен,

Ушакташмай эрмегиң.

Калды такыр каттабай.

Жолдош-жоро алыстады,

Босогоңду аттабай.

Сыйлай албай эриңди.

Акырында таап алды,

Алыстан бир келинди.

Ал экөө татына.

Жаман-жакшы сөз айтышпайт,

Бири-биринин атына.

Койот түркүн тамагын.

Кез-кезинде өзү сунат,

Бир стакан арагын.

Шейшептердин жаңысын.

Анан жакшы билет экен,

Төшөктүн да маңызын.

Жаман эрди эр кылат.

Жаман катын тили сайрап,

Жакшы эрди жер кылат».

Кыргыздын кыркалекей тоосу жактан,

Сагынтып Сары-Өзөндүн кең талаасын,

Салаалап сай-коктудан суулар аккан.

Орошон Сары-Өзөндөн бакыт тапкан.

Тиричилик кылгандын жайын билбес,

Тилемчи да кол сунуп жанын бакан.

Аркырап тоонун суусу шашып өрдөн.

Ала-Арча, Аламүдүн, Кегетисин,

Аралап көңүл ачып басып көргөм.

Жаштарга илим-билим жолун салган.

Кыргызстан борбору Бишкек шаары,

Кең Чүйдүн ортосунан орун алган.

Кең Чүйдөн келечектүү убай тапкам.

Бишкектен инженерлик кесип алып,

Билимдүү—көлдүн кызы, жубай тапкам.

Бактылуу балалыкка бөлөнүштү.

Бардыгы тең жогорку билим алып,

Барк-нарктуу өсүп-өнүп көгөрүштү.

А кийин Чүй жерине көчүп келген.

Алдык биз тун келинди—Кенжеканды,

Аныбыз үч небере төрөп берген.

Акак таштай туптунук ичи-тышы.

Алганы кенже уулумдун—Сардарымдын,

Асел да Кең-Булуңдук Чүйдүн кызы.

Айбан иттер ыркырашып, сөөктөрдү талашат.

Күркүрөгөн күр дөбөттөр ээлеп алып баарысын,

Күчсүз иттер четке чыгып, үлүрөйө карашат.

Алдым-жуттум «күр дөбөттөр» байлыктарга тунушат.

Колдорунда бийлиги жок, жармач калган башкасы,

Колун сунуп, көчөлөрдө кайыр сурап турушат.

Ай «Күр дөбөт!», тоюп бүттүң, сөөгүңдөн бөлүшкүн.

Алсыз «иттер» кынжыйышат, сенин көзүң карашып,

Ачка калбай, алар деле өз күндөрүн көрүшсүн!

Билимдүү же бир жүргөн бакшыбызбы?

Баарыбыз бала кезден үмүт кылып,

Байлайбыз сулууларга бактыбызды

Жар болот бактыбыз бар бирибизге.

Калгандар буйруганды үйгө кийрип,

Сулуулар жашап калат дилибизде.

Сулуулар кимдер үчүн жаралышкан?

Суусатып, бирок суусун кандырбаган,

Сулуулар миңдер үчүн жаралышкан!

Кабак бүркөп, бузулат да ырайың.

Кантип эле күнөө болсун койсоңчу,

Карап коюу сулуу аял чырайын.

Көчө менен биз басканда жанаша.

Менин ага такыр ичим ачышпайт,

Мейли эмне экен, карай берсин караса.

Сулуулукту суктансын деп жараткан.

Касиети сулуулуктун ушунда,

Карабайын десең дагы караткан.

Билбеймин ата-энесин.

Бир-эки сап ыр жаздым,

Бир көрүп туруп элесин.

Өмүрү кымбат адамдын.

Ажалдын колун кишендейт,

Дарыгери замандын.

Дарыгер керек тууганга.

Даай албайт ажалың,

Дарыгер жанда турганда.

Колуңдун жеңил экенин.

Оюма келди: «Кыйналбай,

Бул кыздан качып кетейин».

Тосуп бердим колумду.

Спирт менен тазалап,

Ийне саяр орунду.

Акырын басып билекти.

Тамырын таптың бат эле,

Тартканымча илепти.

Жылмайып мени карадың.

Ошондо гана байкадым,

Ойноок көз, нурдуу жамалың.

Тамара качан келет деп.

Дарыгер кызым колунан,

Дарысын качан берет деп.

Артыла берсин билгениң.

Даамдуу назик күлгөнүң.

Дайыма эстеп жүрөйүн.

Койнуңда жаткан түгөйүң.

Тамырды таамай тапкан кыз.

Ак маңдай жүзү ажарлуу,

Агайына жаккан кыз.

Өхөлөп кетсе шаштыбыз.

Уколун салып жупжумшак,

Умачтай көздү аччу кыз.

Тилегиң артсын ак кызым.

Жүдөгөн оору болсом да,

Жүрөктүн берем жартысын.

Такыр андай эмес да.

Тамшанышат көрө албастар,

Табышат деп көп акча.

«Күлүгүңдү» камчылап.

Уңкул-чуңкул жаман жолдо,

Бүткөн боюң жанчылат.

Карысы бар, жашы бар.

Аял түшөт, эркек түшөт,

Арасында масы бар.

Бирде кетет мууздап.

Келатканы артыңдагы,

Кээде жипке муунтат…

Марал сындуу кыз-келин.

«Болк» дей түшөт көргөнүңдө,

Бойонушкан жүздөрүн.

Бүлүндүрөт делебеңди,

Буруксуган кыз жыты.

Ээрчип арттан караттырат,

Элик сындуу түз буту.

Кармай албай эркиңи.

Көмөлөнүп калып жүрбө,

Көөнүң ээрчип селкини.

Иштей албайт таксиде.

Сезимиңди дүүлүктүрүп,

Селкилерди ээрчибе.

А бирок мен болбодум жаман жери.

Өзгөлөрдүн көрсөтмө буйругусуз,

Өз алдынча жашайбы адам деги?

Мен күлсөм мени туурап күлгүн деди.

Өзүмдөн алыстабай бирге болуп,

Өзгөнү көзүң менен «сүйгүн» деди.

«Алтыным» деп кез-кезде алдай койду.

Каалаган жолу менен кадам таштап,

Казакең анын тилин албай койду.

Агылып жумшак жел келет.

Айтышкан өңдүү сырларын,

Акырын дарак термелет.

Тоо суусу сайда күү чалат.

Жаткансып издеп түгөйүн,

Жакындан бир куш үн салат.

Бакытын таап издеген.

Бадалдуу бактын түбүндө,

Бир жигит турат кыз менен.

Көрсө да кызды күнүгө.

Жүрөгү даабайт негедир,

Жүзүнөн кызды сүйүүгө.

Аймалайт кызды өзүнчө.

Таандык өңдүү ошого,

Тартынбайт жигит көзүнчө.

Кыз колун эбак кармаган.

Ичинен ойлойт: «Эмне үчүн,

Маңкайган аппак кыз жүзүн,

Аймалап эркин өпкөндөй,

Тоо жели болуп калбагам?»

Тоодогу таңдын жыргалын.

Серүүн жел бетти аймалап,

Сезимдин чертет кылдарын.

Нуруна таңдын киринбей,

Талыкшып тоолор үргүлөйт,

Ою да, кыры билинбей.

Тоо суусу ырдайт бир гана.

Токтобой созгон обону,

Тоо койнуна сырдана.

Аз-аздан шоола таратып.

Ачылып дүйнө кабагы,

Аңгыча калды таң атып.

Жылдыздарды айдады.

Жабыркап күндүн нурунан,

Жарыгын чачпайт Ай дагы.

Койчуман абам шашылып.

Жайылып оттойт салкында,

Жылдыздай болуп чачылып.

Жаныңа өтүп кетти бала зары.

Жалынсаң да миң ирет жаратканга,

Жалгыз перзент бергенге жарабады.

Бакшы, эмчи-домчуга түшүп көрдүң,

Баары бир согончогуң канабады.

Жарым жандуу агамды салып алып,

Жалгыз тартып келесиң арабаны.

Төрөбайдай тутунган балаң туру.

Бактыярдай небере төрөп берген,

Келинибиз Айнура—айдын нуру.

Бир кезде бир балаңдай колуңда өскөн,

Биякта «Молдо бала» кайниң туру.

Балалуу болбодум деп кайгырбагын,

Бактылуусуң, о жеңе, сөздүн чыны.

Туулдум казагымдын даласында.

Наристе бала кезим өткөн экен,

Нагашым¹ казактардын арасында.

Мен өстүм кичи мекен—Таласымда.

Беш жыл окуп жогорку билим алдым,

Фрунзе (Бишкек) борбор калаасында.

Абдыштын Казакбайдай баласында.

Казактын касиеттүү кең даласы,

Казакеңдин сакталуу санаасында.

Жүргөнсүйм Ала-Тоонун арасында.

Экинчисин ачканда баскансыймын,

Ээн жаткан казактын даласында.

Өлгөндөргө бүт күнөөнү жабабыз.

Өлдү–көмдүк, эми аны жамандап,

Биз ошодон эмне пайда табабыз?

Өзү берет эми анын жазасын.

Өз иши да, баш оорутуп не керек,

Иргеп алуу күнөлүүсүн, тазасын.

Балким чыгар бейишинин төрүнө.

Балким түшөр, эгер болсо жазыгы,

Тозогунун кан кайнаган көлүнө.

Өлгөндөргө койгон болбойт күнөөнү.

Андан көрө ар бир күндү кадырлап,

Тирүүлүктүн кымбаттыгын билели.

Онду бүтүп, кой артынан сен кеттиң,

Окуймун деп Фрунзеге¹ мен кеттим.
Ар бир койду байлап бактың семиздеп,

Ар жыл сайын алар төлдөйт эгиздеп.

Көп балдарды аялыңа туудурдуң.

Өмүр жарың—Энелердин Баатыры.

Жатасыңар элдин санын көбөйтүп.

Менин жарым төрөп берди экини,

Андан кийин бала орду бекиди.

Урук жетпей уясына баланын…

Алган жарың бала ордун буубасын.

Жалгыз үйдө салынган төшөгүндө.

Туралбайт, кесел аны чалып жыккан,

Жөтөлүп койот күрс-күрс кезегинде.

Жамбашын аз да болсо эс алдырып.

Эрте өлсөм дейт, бирок да жан кыйылбайт,

Тиктей берет шып жакты көз талдырып.

Кашык менен ууртатып ашын берет.

Көтөрүп аны даарат ушатканы,

Көңүлү жок эркектер басып келет.

Уу коргошун ичти да, өлүп калды.

Ушуну өлтүргөндөр өздөрү деп,

Уругу ушак-айың кепке калды.

Тыңдап тур айтып берем таржымалын.

Чымын-куюн жүрүшөт таңдан кечке,

Чимирилтип дөңгөлөк–«аргымагын».

Бирде ач, бирде ток жолдо болуп.

Ач болгондо аймап жейт кургак нанын,

Рулдун дөңгөлөгү колдо болуп.

Бүрүшүп кабинада уктап алат.

«Окустап» машинасы сынып калса,

Ошо бойдон ал байкуш жолдо калат.

Айласыз чылымына күчү чыгып.

Кетирген убакытты кайрыганга,

Кеч болсо да кан жолго түнү чыгып.

Кечигишет, рейсте кармалышат.

Жулуңдаган шопурлар аял жандуу,

Жүгү туруп, «жупкеге» арбалышат.

Бардыгын баштан аяк шылуун дейбиз.

Ошолор ташып берген аракты ичип,

Ошолор ташып берген нанды жейбиз.

Кийинип жүрөт зыңкыйып.

Сырын сыртка чыгарбай,

Көп сүйлөбөйт зымпыйып.

Карап тышкы көркүнө.

Бирок маалим эмеспи—

«Кыздын сыры төркүнгө».

Өндүрүшкө жолобой,

Өйдө жакка кол создуң.

Институтту бүттүң да,

Министрликке орноштуң.

Эптеп айлык аласың.

Ээлеп алдың мекендеп,

Эт менен челдин арасын.

Кыбыраган бир жансың.

Көөпай адам экениңди,

Көргөндөрдөн ким тансын?

Өндүрүшкө барбадың.

Отура берип бир жерге,

Геморрой болуп калбагын.

Башынан мүнөздөрү келишпеген.

Акылбек—акылы бар, намысы бар,

Оңолбек—оңой жерден жем издеген.

«А-а» дегенге оозун ачырчу эмес.

Өзгөлөрдүн катасын көрө калбай,

Өзүнүн да жаманын жашырчу эмес.

Аялы арак ичет арбак уруп.

Тууп берген балдарын кыя албай,

Тутантып келе берет турмуш куруп.

Сөз катты тайманбастан көзүн карап:

–Тез барып, катыныңды куткарып кал,

Жолбун ит жаткан эле «этин» жалап.

Ичип алган аялы түзгө барган.

Ошо бойдон турууга алы келбей,

Абийирин жаппастан уктап калган.

Акылбек терс айланып көзүн жумду.

Ошол замат үйүнө барды дагы,

Жипке асылып, муунуп өлүп тынды.

Жолдо болгон кырсыкка кабылышат.

Катуу кетип бараткан машиналар,

Карса-күрс бир-бирине кагылышат.

Аялдар кара жоолук салынышат.

Баштагыдай ата жок эркелеткен,

Балдары куса болуп сагынышат.

Арданат мунжу болгон өзүн карап.

Жан таттуу, кыя албайсың өз жаныңды,

Жашай бермей бирөөнүн көзүн карап.

Өздөштүр жолдо жүрүү эрежесин.

Өз күнөөңдөн атасы каза тапса,

Өмүр бою балага бересесиң.

Сонуркай жандап баскан ким?

Үйүлгөн саман түбүндө,

Үйүнө барбай жаткан ким?

Чынжырын үзүп эскинин,

Чын сүйүүсүн тапкан ким?

Баштагы эрин калтырып,

Башка менен качкан ким?

Качырып ийип жеңесин,

Көзүнөн жашы аккан ким?

Жалындуу сүйүү баяны,

«Жамийланы» жазган ким?

Бул повестти жазам деп,

Өз бактысын ачкан ким?

Түркүн чыккан китебин,

Дүйнө эли окуп жаткан ким?

Ал Айтматов Чыңгыз да.

Талаша турган киши жок,

Таластан чыккан кыргыз да.

Чыгыш менен Батышты.

Орусу да, кыргызы,

Ондогон мактоо жазышты.

Интервью алмакка,

Кезитчилер шашышты.

Изилдеп чыгармаларын,

Илимий эмгек жазышты.

Жазмасынан Чыңгыздын,

Жаңылыктар ачышты.

Толуп жаткан адамдар,

Доктор болуп жатышты.

Китептерди ал жазган,

Кино кылып тартышты.

Анын жазган китебин,

Арбын-арбын сан менен,

Ар кайсы тилде басышты.

Дүйнөлүк форум, жыйынга,

Чыкем барып катышты.

Күн жаагандай куюлтуп,

Гүл дестелер чачышты.

Алып жатты көптөгөн,

Сыйлык менен алкышты.

Акырында Баатыр деп,

Алтын медаль тагышты.

“Кыргызбай” жөн жүрчүбү,

Кыйын болуп кетти деп,

Кыртыйып ичи ачышты.

Кылгылыкты кылсак деп,

Кычышкан жерин кашышты.

Чыдамы жетпей акыры,

Чыңгызга «согуш» ачышты.

Кылычын сууруп кыргызга,

Кыргыздын наамын сатышты.

Колдорунда жарак жок,

Көздөрү менен атышты.

Тайгак болсун жолу деп,

Табактап майдан чачышты.

Сыйыртмак салып мойнуна,

Сыртынан «дарга» асышты.

Ажосу деп коктунун,

«Асабага» басышты.

Абайлабай түшсүн деп,

Алдына аңгек казышты.

Кандекти пил какпады.

Казылган ошол аңгекке,

Пилдин өзүн мындай кой,

Бир эле буту батпады.

Пилдин коркуп сүрүнөн,

Жашынам деп аңгекке,

Өз боюн кандек таштады.

Пил болсо аны байкабай,

Таптаза кылып тегиздеп,

Таманы менен таптады.

Андан ары кебелбей,

Акырын басып пил кетти.

Аңдап билип турасың,

Айтылып жаткан бул кепти.
Үргөнүн сезбей кандектин,

Чыңгыздын ошол пилдиги.

Мансабың менен иши жок,

Жазуучулук тирлиги.

Ар кандайлар жаралат,

Акылманбы, жиндиби.

Эли менен бааланат,

Эр жигиттин кимдиги?

Келип-кетип жүрөр да,

Кең Талас деген жер экен,

Кесилген анын киндиги.

Чет элде жүргөн Чыкемдин,

Кыргыздагы үйүнүн,

Түрүлөр бир күн түндүгү.