Кәсіпорын экономикасы : оқу құралы. Атырау,2019

Бұл мақсатты банк депозиттері, бағалы қағаздар, технологияға
инвестициялар, техника мен жабдықтар, лицензиялар, мүліктік құқықтар,
зияткерлік құндылықтар болуы мүмкін.
Инвестициялық объектілер нақты міндеттерді шешуге бағытталған
кәсіпорындар, ғимараттар мен құрылыстар, басқа да негізгі құралдарды
(мысалы, жаңа тауарлар немесе қызметтер өндірісі, олардың көлемін ұлғайту
немесе сапасын жақсарту және т.б.) салуға, қайта құруға немесе кеңейтуге
бағытталған нысандар.
Инвестициялар жобаны іске асыру кезеңі (барлық кезең ішінде немесе
тек жеке кезеңдерде), иелену (мемлекеттің меншік нысаны), өндіріс көлемі
(жобалық көлем, өнім өндіру, жұмыстар, қызметтер), бағдарлау (өндіріс,
әлеуметтік және т.б.) мемлекеттік немесе жеке қатысу дәрежесі, мемлекет
қатысуының сипаты мен дәрежесі (қарыздар, үлестік қатысу, салықтық
жеңілдіктер, кепілдіктер және т.б.), қаражаттарды қайтару, түпкілікті
нәтижелердің тиімділігі және басқа да ерекшеліктері бойынша жіктеледі.
Барлық инвестициялар екі негізгі топқа бөлінеді: нақты (капиталдың
қалыптасуы) және портфельді(қаржылық).
Нақты инвестициялар - негізінен өндіріс құралдары мен тұрғындар
тұтынатын тауарлардың тікелей қорларының (капиталының) ұзақ мерзімді
инвестициялары. Олар қаржылық инвестицияларды нақты, әдетте, ұзақ
мерзімді жобаға жатқызады және әдетте нақты активтерді сатып алуға
байланысты. Сонымен қатар қарыздық капиталды, оның ішінде банктік
қарызды пайдалануға болады. Бұл жағдайда банк нақты инвесторға
айналады. Нақты инвестициялар кейде тікелей деп аталады, өйткені олар
өндіріс процесіне тікелей қатысады, мысалы, ғимараттарға, жабдықтарға,
инвентаризацияға және т.б. Кәсіпорынның әдіснамасына сәйкес, тікелей
инвестицияларға компания капиталының төрттен бірінен астамын құрайтын
инвестициялар кіреді.
Портфельдік инвестициялар - бұл, мысалы, портфельді
қалыптастыру және бағалы қағаздарды және басқа да активтерді сатып алуды
қамтитын жобаларға капиталды инвестициялау. Бұл жағдайда инвестордың
басты міндеті қор нарығында бағалы қағаздарды сатып алу және сату арқылы
жүзеге асырылатын оңтайлы инвестициялық портфельді қалыптастыру және
басқару болып табылады. Портфель бұл жағдайда- түрлі инвестициялық
құндылықтардың жиынтығы болып табылады.
Қаржылық активтерге
инвестициялар, басқа фирмалардың істеріне қатысу құқығын алу, мысалы,
олардың акцияларын сатып алу, басқа бағалы қағаздар, сондай-ақ қарыздық
құқықтар қаржы инвестициялары деп аталады.
Мемлекеттік инвестициялар бюджет есебінен жүргізіледі (салықтар,
несиелер, мемлекеттік кірістер) және басқа да қаражаттар. Жеке - кәсіпкердің
немесе басқа тұлғаның жеке қаражаты есебінен алынған қарыздар. Жеке
инвестицияларды ақшалай, сақтандыру компаниялары, коммерциялық
банктер, түрлі инвестициялық және басқа да қорлар жүзеге асыра алады.
92

Сондай-ақ, интеллектуалды материалдық емес инвестициялар да бар - бұл
патенттерді, лицензияларды, ноу-хауды, кадрларды даярлау мен қайта
даярлауға, зерттеуге, дамытуға және дамытуға, жарнамаға және т.б.
инвестицияларды сатып алуға кеткен шығындар. Сонымен қатар олар
бастапқы инвестицияларды немесе таза инвестицияларды ажыратады.
жобаның немесе кәсіпорынның (компанияның) сатып алуы негізінде жүзеге
асырылады. Қайта инвестициялаумен бірге олар жалпы инвестицияларды
құрайды.
Қайта инвестициялау жаңа өндіріс құралдарын сатып алу немесе өндіру үшін
пайдаланылатын инвестициялық қаражат және басқа да мақсаттар. Мұндай
инвестициялар қолданыстағы объектілерді жаңа технологиялық
жабдықтарды немесе процестерді ұтымды және жаңғыртуға ауыстыруға
бағытталуы мүмкін. Өндіріс көлемін өзгерту (өндіру), номенклатураның
өзгеруіне байланысты әртараптандыру; болашақта кәсіпорынның
(компанияны) өмір сүруін қамтамасыз ету үшін жаңа өнімдерді құру және
жаңа нарықты ұйымдастыру (мысалы, ҒЗТКЖ, оқыту, жарнама, қоршаған
ортаны қорғау және т.б.)
Инвестор деп аталатын жеке және заңды тұлға инвестицияларды жүзеге
асырады, өз атынан және өз есебінен бағалы қағаздарды сатып алады.
Инвесторлар өздерінің тартылған қаражаттарын және тартылған
қаражаттарды күрделі салымдар түрінде инвестициялауы мүмкін.
Инвесторлар мемлекеттік мүлікті немесе мүліктік құқықтарды, барлық
меншік нысанындағы заңды тұлғаларды, халықаралық ұйымдар мен шетелдік
заңды тұлғаларды, резиденттер мен резидент еместерді басқаруға уәкілетті
органдар бола алады.
Экономикалық басқару әдістерін кеңінен қолдану, дағдарысты жағдайларды
жеңу және нарықтық қатынастарға көшу тұрғысынан болашақ
инвестициялық саясаттың ғылыми тұрақтылығын қамтамасыз ету,
инвестицияларды жоспарлау және болжау тәжірибесін жаңа экономикалық
механизмге қосу, инвестицияларды ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету,
олардың тиімділігін әлеуметтік маңызды бағыттардың бірі ретінде арттыру
қажет. Ол елдің экономикалық дамуына бағытталады.
Қазіргі жағдайда инвестициялық саясаттың ерекшелігі шетелдік
инвестициялардың үлесін ұлғайту, техникалық қайта жарақтандыруға және
қолданыстағы кәсіпорындардың (салалардың) реконструкциясына және
тиісінше жаңа құрылыстың төмендеуіне байланысты инвестициялар салу
болып табылады, сол сияқты машина жасаудың, ауыл шаруашылығының
негізгі салаларында инвестициялар салу; ресурстарды өндіретін, қайта
өңдейтін және тұтынатын өндірістердегі (соңғы пайдасына) күрделі
салымдар құрылымын жетілдіру; негізгі құралдардың белсенді бөлігіне ұзақ
мерзімді инвестициялардың үлесін ұлғайту.
Инвестициялық қызметті мемлекеттік реттеу салық салу механизмі,
амортизациялық саясат, инвестицияларды қаржыландыруға бюджеттік
қаражат бөлу арқылы экономикалық әдістермен жүзеге асырылуға тиіс.
93

Инвестициялық саясаттың жоспарлы бағыттарын іске асыруды тиісті
министрліктерді қоса алғанда, жобаларды экономикалық, ақпараттық және
басқарушылық қолдау саласында жұмыс істейтін отандық ұйымдардың
түрлері көтеруге тиіс және өз жұмысын жобалық негізде негіздейтін жаңа
нарықтық құрылымдарды қалыптастыру,әлемдік практиканы кеңінен
қолданатын шетелдік мердігерлер мен инвесторлардың жеке жобаларын
жүзеге асыруға белсенді қатысу, инвестициялық жобаларды
қаржыландыруды жоспарлау және бөлу жүйесін қайта құру.
Инвестиция капитал салымдарын жүзеге асыру қажеттігін негіздеу
тұрғысынан алғанда да, сонымен қатар қажетті қаржылық ресурстардың
тиімділігі мен оларды тартуды бағалау тұрғысынан алғанда да мейлінше
күрделі.
Негізгі қорларды қалыптастыру және ұдайы өсіру төмендегі
көрсеткіштер есебінен қаржыландырылуы мүмкін:
 инвестордың жеке қаржылық ресурстары мен ішкі шаруашылық
резервтерінің (табыс, амортизациялық ақша аударулар, ақша
жинақтары мен азаматтардың және заңды тұлғалардың жинақтары,
сақтандыру органдарымен төленетін апат, табиғат апаттары
ысыраптарын қалпына келтіру түріндегі қаражат және т.б.);
 инвесторлардың қарызға алған қаражаты (банк және бюджет
несиелері, облигациялық қарыздар және т.б.);
 инвесторлардың тартқан қаражаты (акция сатудан түскен қаражат,
еңбек ұжымдары мүшелерінің, азаматтардың, заңды тұлғалардың
пайлық үлестері және өзге жарналары);
 мекемелер бірлестіктерімен (одақтарымен) белгіленген тәртіпте
орталықтандырылатын ақша қаражаттары;
 мемлекеттік бюджеттерден және бюджеттен тыс қорлардан
инвестициялық ассигнованиелер;
 шетелдік инвестициялар.
Негізгі қорларды құру және ұдайы өсіруге инвестициялау жұмыс
жасап отырған өнеркәсіптер мен субъектілерді кеңейту, қайта жаңарту
және техникалық қайта жарақтандыру, жаңа мекемелер салу түрлеріндегі
капитал салымдары арқылы жүзеге асырылады.
Инвестициялық қызметті мемлекеттік реттеу, яғни инвестициялық
саясат мемлекеттік инвестициялық бағдарламаларға сәйкес келесі
жолдармен жүзеге асырылады:
 мемлекеттік инвестицияларды тура басқару;
 сараланған салық мөлшерлемелері мен жеңілдіктері бар салықтық
жүйені енгізу;
 жекелеген аумақтарды, салалар мен өндірістерді дамытуға
дотациялар, субсидиялар түрінде қаржылық көмек беру;
 сәйкесті қаржылық және несиелік саясатты, баға құрылымын,
амортизациялық саясатты жүргізу (соның ішінде, бағалы қағаздарды
айналымға шығару);
94

 нормалар мен стандарттарды қолдануды, сонымен қатар, міндетті
сертификаттау ережелерінің сақталуын бақылау және т.б.
Мемлекет Қазақстан Республикасындағы қолданыстағы заңнамаға сәйкес
инвестицияларды, олардың меншік түріне қарамастан, соның ішінде
шетелдік инвестицияларды да, қорғауға кепілдік береді.
Кәсіпорын инвестициялардың көлемін, бағыттарын, мөлшерлерін және
тиімділігін дербес анықтайды. Ол өз білгенінше конкурстық келісім негізінде
өзіне инвестицияларды жүзеге асыру үшін қажетті жеке, заңды тұлғаларды
тартады.
Салымдардың бір бағытын таңдау көптеген жағдайларға байланысты
анықталады. Олардың ішіндегі ең маңыздысы елдегі инвестициялық климат,
өнеркәсіптік мекемелердің өндірістік-техникалық базасының жайы, несиелік
саясат, ұдайы өндірістік нарықтық инфрақұрылымның және капитал
салымдарын тарту және меңгеру жүйесінің даму деңгейі, салық салу жүйесі,
инвестициялық қызмет саласындағы заңнамалық базаның даму деңгейі
болып табылады. Әдетте, мекемелердің өндірісті динамикалық түрде дамып
жатырған нарық талаптары деңгейінде ұстау үшін жеткілікті қаржылық
ресурстары болмайтындықтан, барлық кезде олардың алдында екі жақты
міндет тұрады: бір жағынан, болашақ инвесторлардың алдында жаңа негізгі
қорларды енгізу мен жетілдірудің тартымдылығы мен қажеттілігін негіздеу;
екінші жағынан, инвестициялық жобаны жүзеге асырудың тартымдылығын
оның тиімділігі негізінде бағалау арқылы дәлелдеу. Бұл міндетті шешу
инвестициялық
жобаға қатысушыларға қатысты шығындар мен нәтижелердің ара
қатынасын көрсететін көрсеткіштер жүйесін пайдалануды көздейді:
 жобаға қаражат салудан күтілетін табыстық көрсеткіштері, сонымен
қатар, жобаны іске асырудан олардың тікелей қатысушылары үшін
күтілетін қаржылық салдарын ескеретін коммерциялық (қаржылық)
тиімділік көрсеткіштері;
 жобаны іске асырумен байланысты шығындар мен нәтижелерді
ескеретін экономикалық тиімділік көрсеткіштері;
 әлеуметтік және экологиялық салдарлар көрсеткіштері, сонымен
қатар, әлеуметікк шараларға және қоршаған ортаны қорғауға
қатысты шығындар көрсеткіштері.

жүктеу/скачать 1.45 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: