Кіріспе І тарау. М. Мақатаев өлеңдеріндегі лексикалық анафора мен эпифора

Синонимдердің әрі мағыналық, әрі стильдік белгілері арқылы ерекшеленетін түрлерін мағыналық-стильдік синонимдер деп атаймыз. Мысалы: тақия — төбетей — кепеш, мақтаншақ - бөспе т.б. [17,260]

М.Мақатаев лирикасындағы синонимдер сөз табының барлық түрінен жасалған. Соның ішінде етістік синонимдер қимыл-әрекетті суреттеуде жұмсалған көріктеу құралы болып табылады. Адамның жеке басындағы әр түрлі қасиеттерді көрсетуде зат есім синонимдер ұтымды берілген.
Біздің мақсатымыз — ақын тіліндегі синонимдердің санын анықтау емес, оның қолдану, қайталану мүмкіншілігін, мағыналығын, тіркесімділігін, оралымдылығын, стильдік бояуын, бейне ашудағы қызмет дәрежесін дәл тауып, нақтылай жеткізіп бере алуымызда. Енді ақын өлеңдеріндегі синонимдерге мысал келтірейік:

Жөн болмас, сірә, өмірмен ұстасқаным,

Бір ғұмыр дүниенің құшпас бәрін.

Күнің шығып келеді, ей, Болашақ!
Бесінге ауып барады түскі аспаным.

Бұл шумақта "өмір - ғұмыр", "дүние - күн" сөздері мағыналық синонимдерге жатады. Бұл синонимдер өлеңнің ішіндегі басқа шумақтарында да кездеседі. Бұл төртеуі тұтастай алғанда өлеңге ерекше мағына үстеп қана қоймай, ақын тілінің байлығын, жан-жақтылығын таныта түседі. Осы синонимдер ойды дәл жеткізу үшін берілген.

Ақын жырының негізгі темір қазығы - шындық, сезім, ой, сенім. Осылар ақынның бүкіл шығармашылығының өзегі болуымен бірге ақын поэзиясындағы философиялық ойдың терендігін, ақынның асқақ талантын, ұлағатты парасаттылығын биік тұрғыдан аңғартатын ерекше белгілер болып табылады. Осыған орай ақынның "Сырласу" дейтін өлеңінен үзінді келтірейік:
Аспан мен Жер,


Уақыт, заман жайлы,

Өзім жайлы,

Сен жайлы, анау жайлы,

Бүгінгі ұрпақ,

Бүгінгі Адам жайлы,

Азды-көпті алдыңда айтылған сыр,

Сотыңнан сенің сақтап қала алмайды.

Мұнда автор "уақыт - заман", "ұрпақ - адам" мағыналық синонимдерін қайталағанда, өлеңнің негізгі ойына, бүгінгі заманға, ұрпаққа баса назар аударады. Шумақтың соңғы екі жолы дыбыстық ассонансқа құрылып, "жайлы" лексикалық эпифораны қолданып, өлеңнің әуезділігін күшейте түскен.

Бұл маржан сөзді қатарлар ақынның жан сыры, алға қойған ұлы мақсаты, бағыт-бағдары екендігін айтып отырудың қажеті болмас. С.Жұмабеков өз мақаласында бұл өлеңге пікір білдірген: ..."Әйтеуір даусыз ақиқат сол, ақынның тек ашық сырласуға ден қоятыны. Шым-шым тереңіне тартқан ақын жүрегінің құпиясы, өлең сиқыры, ұдайы еркелетуді аңсайтын сәбидей пәктігі мен нәзіктігі, сыршылдығы оқырманын алаңсыз еліктіреді. Бұл — ақынның творчестволық принципі әрі мұраты болған ең басты қасиеті. Сыйға сый дегендей, оқырман да Мұқағали лирикасына айрықша ілтипат танытқан, қолынан түсірмеуге, тастамауға тырысқан. Өйткені оқырманның өзі де сезімін, сенімін сол ақын жырларынан ұдайы көріп, тауып, сүйсініп отырған. [19,7] Біз де бұл пікірге қосыла, құптай шырып, бұл өлең ақынның суреткерлік кредосы дер едік.

Келесі "Өмір дейтін" өлеңінде күшейткіштік (усилительный) қайталаманың қасиеттерін аллегориялық тәсілді қолданумен қиындатады. Суреткер дерексіз нәрсені деректіге өзгерту және синонимдік қатар қолдану арқылы, адамның ішкі сезім күйін көрсетіп күшейтеді. Ақынның ұғымында бар, бірақ қолға үстап, көзбен көре алмайтын нәрсені деректі затқа көшіріп, "қайғыны -қаншыққа", "уайымды - ұрыға", "секемшілдікті - киікке" балайды.

Секем алған киіктей аңдап тұрам.

Адамның көңіліндегі жайсыздықты беру үшін мұң, зар, қайғы синонимдік қатарын алған. Үшеуінің де өлеңдегі кызметі нақты беріліп, ақынның жабырқаған, өмірден тарыққан сәттері айқындалған және үдемелетіп үйлесім тауып жұмсалған. Бұл синонимдердің стильдік қызметі де айқын. Мұң - жеңілдеу айтылса, зардың мүңга қарағанда салмағы басымдау, ал қайғы ауыр айтылған ойлы сөз. Негізгі доминант сөз - қайғы. Мұң, зар, қайғы синонимдері - абстракты ұғым беретін зат есімді синонимдер көп жағдайда бірінің орнына екіншісі қолданыла береді. Егер "қайғы" сөзін "шемен" сөзімен тіркестіріп қолдансақ, онда уайым, қайғы тіпті ащы қайғы деген мағынада жұмсалады. Бұл синонимдер бірінің мағынасын бірі толықтырып, айтылған ойды ғана емес, шығармадағы тіл көркемдігін көрсетеді.