ІІ ТАРАУ. ЕДІГЕ БАТЫР ЖЫРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ

26 
«Едіге батыр» жырын ғылыми тұрғыдан зерттеп, қазынамызды толтырып 
жүрген, өнертану ғылымдарының магистрі жас та болса үлкен жолға бет алған 
Ақерке Бақытжанқызы Дабылова «Қазақ радиосына» берген сұқбатында 
былай дейді: 
«Зерттеушілердің көрсетуі бойынша «Едіге батыр» жыры – халық ауыз 
әдебиетінің шығармасынан жазылып алына бастағанына екі ғасырға жуық 
уақыт өткен. Эпостың қазақ, ноғай, татар, башқұрт, қарақалпақ тіліндегі 
нұсқалары кейде толық, енді бірде үзінді түрінде жарияланып келе жатқанына 
да ғасырдың жүзі болды. Ал жырдың мазмұнымен көркемдік бітімі жайында 
арнайы зерттеулер мен мақалалардың өзі үлкен шоғыр.
«Едіге батыр» жыры өкінішке қарай қазақтың өзгеде бір сыпыра жырлары 
тәрізді советтік идеологияға қайшы келіп, соңғы жарты ғасыр ішінде ол 
туралы зерттеу түгілі қысқа жазбалар да жазылған жоқ. Тіпті Едігенің атын 
атаудың өзі қылмыспен барабар болған. Едігенің шежіре бойынша үрім-
бұтағы болып келетін батырлар турасында да пікір қозғау мүмкін болмады. 
Шыңғыс Уәлиханұлының ХІХ ғасырдың қырқыншы жылдарында бірнеше 
қайта жаздырылып алып, кейін Шоқанның қатысуымен біріктіліп бір тұтас 
дүние етіп көшірілген түпнұсқа. Жыр көне араб әрпімен жазылған. Көлемі 42 
бет. Шоқан Уәлиханов қайтыс болғаннан кейін оның артында қалған мол 
ғылыми, әдеби мұрасын реттеп баспаға дайындау үстінде Шоқанның досы 
профессор П.М. Мелиоранский осы тексті кездестіреді. Мұны 1904 жылы Н.И. 
Веселовскийдің редакциясымен басылып шыққан Шоқан шығармаларының 
ішіндегі баспа бетін тұңғыш көрген орысша текстімен мұқият салыстырып 
зерттейді. Бертін келе қазақша түпнұсқаны еш өзгеріссіз, редакциялауысыз 
баспаға өзі әзірлеп береді. Санкт-Петербургта 1905 ж. жеке кітапша болып 
шығады. 
П.И. Мелиоранскийдің қолына түскенде бұл жырдың аты да, атауы да 
болмаған екен «... мұны «Едіге би» деп мен қойдым» - дейді ғалым. Шыңғыс 
Уалиханұлы үш рет жазып жинаған. Бірінші рет Аманқарағай болысындағы аз 
ғана күрлеуіт Қыпшақ ауылында тұратын Жұмағыл ақыннан 1841 жылы 
алынады. Екінші рет ол жырды әркім әр түрлі жырлап өңдеген толық нұсқасын 
жаздырып алады. Ал үшінші рет сол өңірдегі Арыстанбай (кітапта Арсланбай 
делінген) ақынның айтуынан қағазға түсіртеді. Кейін осы үш тексті біріктіріп 
Шоқан әкесі Шыңғыс толық бір текст жасайды. Мұны Ахмет деген кісі 
жаңадан мұқият көшіріп алып қағаз бетіне түсіреді. Шоқанның өзі де, П.И. 
Мелиоранскийда баспаға тексті әзірлеген. кей түсініксіз, күдікті жерлерін 
түсініктеме беріп отырған. 1904 жылы Санкт-Петербургте Н.И. 
Веселовскийдің редакциясымен Шоқан Шыңғысұлының шығармалар 
жинағында «Едіге жыр» деген атпен жарияланылады. Мұнда айта кететін 
ерекшелігі жырдың қазақ, ноғай қарақалпақ, башқұрт, татар халықтарының 
нұсқаларына «ортақ» желіні неғұрлым толық қамтыды. Эпосты өзге 

27 
нұсқалармен салыстырып қарасақ, кей нұсқаларда қысқа енді бірде "өзгерек" 
келгенімен түбірлі сарындарын сақтай алған. Кейіннен жазылған нұсқаларды 
оқығанда тансық көрінетіні сол себептен». 
В.М.Жирмунскийдің «П.М.Мелиоранский и изучение эпоса «Едигей»» 
атты еңбегіне үңілсек. Аталған ғалымның еңбегінде кездесетін Петербург 
университетінің 
профессоры 
Платон 
Михайлович 
Мелиоранский, 
шығыстанушы-түрколог негізінен осы «Едіге батыр» эпосы туралы үлкен 
еңбек жазып қалдырған ғалымдардың бірі.
Едіге батыр эпикалық шығарманы зерттеуші ретінде Мелиоранский, 
сөзсіз, алғашқы ашушылардың бірі болды. Ол эпостың тарихи негізін ашып, 
оның басты кейіпкерлерін теңестірді. Ол Ш. Уәлихановтың қазақ нұсқасын 
басқа да белгілі, соның ішінде Қарақалпақ, оның оқушысы И. Беляев жазған 
және сол кезде әлі жарияланбаған жаңа қарақалпақтық еңбектерді
салыстырды. Ол эпостың фольклорлық элементтерін бөліп, оларға кейбір 
халықаралық параллельдерді таба білді.. Ақырында, ол түркі халықтарының 
эпосын, 
оның 
дәстүрлі 
эпикалық 
формулаларын 
салыстырмалы-
стилистикалық зерделеудің келешегін айқындады: «егер біз сөйлеудің 
жекелеген айналымын, эпитеттерді және т.б. талдауға тоқтағымыз келсе, онда 
біздің ертегілеріміздің түрік (яғни түркі) әр түрлі шығармаларымен жанасатын 
пункттер саны.— В. Ж.) халық шығармашылығы әлі де айтарлықтай артады 
деп түйді [15,142]. 
Мелиоранский түркологтардың алдына алдын ала белгілі тапсырманы 
қойған. Онда ол: «жинау, басып шығару және барлық белгілі нұсқаларды 
аудару, мысалы, бізде бар қарақалпақтық, осы эпостың таралуының нақты 
ауданын орнату, осы нұсқалардың барлығын салыстыру және т. б.». 
Ұлы Қазан төңкерісінен кейін түркі халықтарында қалыптасқан ұлттық 
фольклорға үлкен қызығушылық Мелиоранский қойған міндеттерді 
орындауға айтарлықтай ықпал етті. 
XIV ғасырдың екінші жартысында-Темір (Тамерла - на), оның ыдырау 
кезеңінің алтын Ордамен және Ноғай Ордасымен, өзінің кең шекарасында 
оның көшпелі элементтерін Қара теңіз, Қырым және Закавказ даласынан, 
төменгі Поволжь мен Оралдан Арал мен Оңтүстік Сібірге дейінгі кең 
кеңістікте уақытша біріктірген Кеңес Одағының түркі тілдес халықтарында 
кеңінен таралған. Едіге батырға арналған эпос қазақ, қарақалпақ, көшпелі 
өзбек, ноғай, түркмен, башқұрт, дала қыраты мен Оңтүстік Сібірдің түркі 
халықтарының (Сібір татарлары мен таулы алтайдықтардың) деректерінде әр 
жылдары жазылған. 
Едіге батыр туралы алғашқы жазба 1820 жылы «Сібір хабаршысында» 
белгілі жазушы Г. И. Спасскийдің зерттеуі арқылы қазақ нұсқаларының бірі 
негізінде жарияланды. 1830 жылы Едіге батыр туралы әнді Астраханда 
Ходзько ноғайлардан жазып алады: олар ағылшын тіліне аударылған оның 

28 
«Народная поэзия Персии» кітабында жарыққ көрген. Онда негізгі бөлігі 
Кероғылы туралы. Бұл екі жарияланым өте ерте дереккөз ретінде көрініс 
бергенімен, өте нашар сақталған.
Осы тұста отандық ғалымдардың ішінде «Едіге батыр» эпосын зерттеп, 
оған арнайы докторлық диссертация жазған Жұбаназар Асанұлының ««Едіге» 
жыры – тарихи-қаһармандық эпос» еңбегін де айта кету керек. Себебі біз 
негізге алып отырған, тұпнұсқа негізіндегі В.М.Жирмунскийдің еңбегі туралы 
айтылады. Аталған авторефератты былай деп беріледі: «
Мысалға, 
В.М.Жирмунскийдің Ленинградта басылған «Тюркский героический 
эпос» деп аталатын монографиясын айрықша атап өтуге болады. Білімпаз өз 
монографиясында бүкіл түркі халықтарына ортақ, атақты төрт эпосты 
зерттеді. Олар – «Манас», «Алпамыс батыр», «Қорқыт ата кітабы», «Едіге». 
Әйтсе де, ғалым сол кездегі солақай саясатқа байланысты «Едігені» өз 
деңгейінде зерттеуге мүмкіндік таппаған
» [16]. 
Жалпы «Едіге» жырының жанрлық сипаты туралы нақты бір айтылған 
немесе келтірілген дәйекті тұжырым да, дәлел де жоқтың қасы. Аталған 
эпостың түркі әлемінде пайда болуына, тууына себеп болған бұл әрине, сол 
кездегі тарихи оқиғалар, қайраткерлер. Алайда солар туралы әлі де болса басы 
ашылмаған мәселелер бар.
1841-1842 жылдары Шоқан Уәлиханов пен оның әкесі Сұлтан Шыңғыс 
жасаған қазақ нұсқасының аталған жазбасы жатады. П. М. Мелиоранскиймен 
жарияланған Уәлихановтың қолжазбасының түпнұсқасы және оның 
шығармаларында алғаш рет жарияланған Уәлихановтың орыс аудармасы әлі 
күнге дейін мәтіннің филологиялық мұқияттылығы бойынша, сондай-ақ 
болжамды архетипке нұсқаның мазмұнының жақындығы бойынша эпосты
зерделеу үшін ең сенімді көзі болып қала береді. Ол сол басылымда басылған 
ноғай мәтінінің қысқартылған аудармасымен және батырдың аты аңызға 
айналған генеалогиясына және оның эпостық шығу тегі мен балалық шағына
қатысты Уәлихановтың бірқатар жазбаларымен толықтырылады. 
Тағы бір сенімді ғылыми қайнар көзі В. В. Радловтың ("Солтүстік түркі 
тайпаларының халық әдебиетінің үлгілері", СПб. 1866-1872): олардың үшеуі 
— бар - БИН және Омбы татарларынан және біреуі — телеуттардан (таулы 
алтайдықтардан). Оларға 1896 жылы Қырымның далалық бөлігінің тағы төрт 
нұсқасы қосылды. Барабандағы жазбалар (үлгілер, IV Б., 35-55 Б.) және 
Қырымдағы бірінші жазбалар (үлгілер, VII Б., 99-112 Б.) сондай-ақ неғұрлым 
толық және жақсы сақталғандар қатарына жатады. 
1880-1881 Ж. Ж.Каспий теңізінің Астрахань шығанағының батыс 
жағалауында н. Семенов жазған ноғай нұсқасының егжей— тегжейлі 
баяндалуы (немесе аудармасы) аса назар аударуға тұрарлық және 1895 ж. оның 
"солтүстік-шығыс Кавказдың Туземцалары" кітабында жарияланған (СПб., 
1895, стр. 469— 481). Сонымен қатар, М. Османов (1883) және И. Березин 

29 
хрестоматияларында және г. Ананьев (1900), М. Алейникова4 және А. 
Горячиннің өлкетану жарияланымдарында аудармалар мен аудармаларда 
ноғай нұсқалары өте толық мәтін және "шығармаларында" айтылған. Ноғай 
материалы ерекше назар аударуға тұрарлық, өйткені Едіге және Ноғай 
батырлары, оның ұрпақтары туралы эпикалық әңгімелер Ноғай ордасында 
тарихи қалыптасқан. Қазақ нұсқаларын, ішінара Уәлихановтың (Сұлтан-
Газиннің) қатысуымен Г. Н. Потанин5 жазуды жалғастырды. Оның "Едіге" 
(олардың төртеуі) прозалық аудармалары (олардың төртеуі) сюжеттік 
мәліметтерде тарихтан ертегінің жағына қарай ауытқи отырып, бір-бірінен 
ерекшеленеді, ал оның эпос пен фольклордың халықаралық параллелдері 
аясында сюжеттің шығу тегі ұғынуға деген талпыныстары осы автор үшін 
әдеттегі фантастикалық салыстырулардың мәнері зардап шегеді, бұл өз 
уақытында В. В. Бартольд өте сыни жағынан атап өтті.
П. М. Мелиоранским деп аталатын Қарақалпақ жазбасы 1903 жылы 
Чимбай қаласында оның оқушысы И. А. Беляевпен жасалды, бірақ тек 1917 
жылы ол Ашхабадта орыс аудармасымен бірге собирателя7 жарияланды. 
Атақты тарихи ескерткіштерге және Түмен маңындағы Тоқтамыш қорғанына 
және аратау солтүстік беткейіндегі Едіге бейітіне байланысты жергілікті 
аңыздар туралы қысқаша айтып өтейік. 
Қазан революциясынан кейін, ұлттық фольклор мен ұлттық тарихи 
аңыздарға деген қызығушылықтың өсуімен, ғылыми көңіл және осы эпикалық 
ертегіге деген ғылыми көңіл арта түсуде, және материалды жинау Ұлттық 
ғалымдар мен ұлттық мәдениеттің жаңа Республикалық орталықтарының 
қолына өтеді. 1927 ж. - Қаныш Сәтпаев, кейіннен көрнекті геолог және Қазақ 
Ғылым Академиясының президенті; 1934 жылы— жазушы және 
әдебиеттанушы Сәкен Сейфуллин; 1940 жылы - Сәбит Мұқанов ("ВаЬНаг 
дьгь"жинағында). А. Диваевтың нұсқасы сол атаумен жинақтаушымен қайта 
басылып, оның революцияға дейінгі жарияланымдарын біріктірген (1922); 
бұрын Диваев мәтіні татар тіліне аударылып, "Шур а" журналында басылып 
шықты." (1917, №№ 15— 16). Алматы қаласындағы Қазақ Ғылым 
Академиясының фольклор мұрағатында Едіге тағы бес мәтін сақталуда 
(олардың бірі-ертегіші Мурын — жыраудан, 1942 ж.жазбасы, "40 богатырей" 
эпикалық циклінің құрамында, бұл туралы төменде қараңыз). 
Жаңа Қарақалпақ нұсқасын 1929 және 1934 жылдары фольклоршы Қаллы 
Аимбетов жазған болатын. Көлемі жағынан кеңірек, ол көп жағдайда 
архетиптен ауытқиды. Үзінділер башқұрт нұсқасының "Идукай және 
Мурадым" жарияланып өзінде революцияға дейінгі басылымдарда Қазан және 
Уфа (1897— 1915). Алайда, олар өзіне кең назар аудармаған. Кеңес заманында 
поэма башқұрт түпнұсқаларында м. Бу - рангуловтың "Октябрь"9 және 
"Красная Башкирия" (1940) журналдарында халықтық Шешен жазбасында 
басылып шықты. КСРО ҒА башқұрт филиалының фольклорлық мұрағатында 

30 
жазушы Н. Исанбетовым (1929) және сол М. Боранғұловтың (1934-1939) 
жазған жазбалары, сондай-ақ Р. Нигмати мен Б. Бик - баевтің осы материалдар 
негізінде баспаға дайындаған "Идукай және Мурадин" атты жиынтық нұсқасы 
сақталған. Башқұрт фольклоршысы Н. Т. Зариповтың пікірінше, 
құрастырушылардың қолында кейіннен 1762 ж. жоғалған қолжазба болған. 
Егер бұл қолжазба табылған болса, онда Орта Азия түркі халықтарының 
ауызша эпикалық ертегісінің көне жазбасы болар еді. 1959 жылы бұл 
материалдарға тіл маманы С. Ф. Миржанованың жаңа жазбасы қосылды. 
"Едіге" деген бірнеше мәтін 20-30 жылдары көшпенді Өзбекстанда 
ашылған. Олардың бірі "Тулум - бий" (батырдың әкесінің аты бойынша), 
Харифовтың хадис "өзбек фольклорының хрестоматиясында" (Ташкент, 1939) 
жарық көрді. Ноғай материалдар толығып, 1958 ж. Барынша толық жазылып, 
паспортына да Карачаево-Черкесской автономиялы облысының жас ноғайлық 
фольклор танушысы Ашим Сикалиев. 1919 жылы Омбы татарларында қазан 
фольклоршысы Н. Хакимов жазған. Бұл нұсқа акад. А. Н. Самойлович 1938 
жылы жазды. осы басылымда жарияланатын азан филиалына мұрағатта 
сақталған алғысөз (186-211 бет). Профессор П. М. Мелиоранскийдің шәкірті 
және оның кафедра бойынша мұрагері А. Н. Самойлович өзінің мұғалімін 
"салыстыруға" деген ниетін жүзеге асырды. 1911 жылы ол бұл жұмысты 
Петербург университеті бойынша өз оқушыларына медаль алуға арналған 
шығарма тақырыбы ретінде ұсынды. Медальді 1922 жылы Ташкентте міндетті 
түрде қайтыс болған, көрнекті жас түркітанушы П. А. Фалев студент алды. 
1927 ж. қайтыс болғаннан кейін басылымға дайындалған Фалева 
жарияланбаған болып қалды, бірақ оның осы тақырыптағы жұмысының іздері, 
атап айтқанда, ол арнайы айналысқан ноғай фольклорымен байланысты 
ғалымның "түркі тілдері мен үстеулерді зерттеуге енгізу" бойынша дәрістері 
бар, 1922 ж. Қолжазба құқығында Ташкентте басылған. 
Едігей туралы әңгімеге жеке тарауды акад арнады. А. С. Орлов өзінің 
Алматыдағы эвакуация кезінде жазылған "Қазақтың батырлық эпосы" (м.— 
Л., 1945) атты танымал кітабында. А. С. Орлов Тарихи тамырына және оның 
поэтикалық формасының ерекшеліктеріне қатысты ескертулермен қазақ 
нұсқаларының біріне егжей-тегжейлі өзгеріс береді. Шетелдік түркологтардан 
Едігеге арналған ертегімен Саадет Чагатай (Анкара) айналысты. Ол Анкарада 
жас жылдары Қырым даласынан Түркияға қоныс аударған бір қариядан 
жазылған ауқымды мәтінді жариялады. Қазіргі уақытта жарияланған 
мәтіндердің жалпы саны 30 бірліктен асады, олардың 15-і тек аудармаларда 
немесе қайта жазуларда сақталған. Оларға жоғарыда аталған мұрағаттық 
материалдарды қосу керек. Осы нұсқалар мен нұсқаларды өзара салыстыра 
отырып, біз ауызша дәстүр процесінде өте маңызды қайта өңдеуге ұшыраған 
ертегі архетипін қалпына келтіруге тырысамыз. Жорамалданған архетипке 
жақын, Н. Семенов ноғай нұсқасының куәлігімен қолдаған Уәлиханов-

31 
Мелиоран мәтіні және Біз бөлінген Радловтың екі жазбасы— Қырым және 
Сібір. Материалдың көптігі кезінде біз қысқаша очеркте бастапқы сюжетті 
қатаң қайта жаңартуды ұсыну мүмкін емес деп санаймыз, бірақ біз олардың 
арасындағы айырмашылықты атап өтіп, көне болып табылатын 
ерекшеліктерді байқаймыз. 
Айтушының бір нұсқасы бойынша, Едіге әкесі Құтлу-кия (немесе Құтлу-
кая), Тоқтамыс ханның атқосшысы болды. Ол оған Тоқтамыс ерекше мақтан 
тұтқан керемет тұқымды Итшоқы құлатқан жұмыртқалардың бірін берді. 
Өзінің салқыншылығының теріс қылықтары туралы білгеннен кейін, ашулы 
Тоқтамыс оны ғана емес, оның бүкіл отбасын да өлтіруге мәжбүр болды. Бала 
Едіге оның әкесі (Эсе - бий) досын (немесе сүтті ағасы, "эмчек") құтқарады. 
Ол өлім жазасына кесілген сәбиді өзінің ұлы етіп ауыстырады және Ұлы 
Кутлу-кия тәрбиелейді. Оның есімі-Баба-Туклас (немесе Баба - Тохты) Чач-
ли-Азиз (немесе Чачти-Азиз, Шашли-Азиз "волосатый святой"). Кейбір 
нұсқаларда (бәлкім, бастапқы) бұл кейіпкер әкесі емес, Едіге өз туындыларын 
әкелетін ата-бабамыз. Киелі, бір күні көзді мінажат ете отырып, жағаға түсіп, 
өзінің аққу киімдерін ("кеб") түсіріп, шомыла бастаған үш аққуды (немесе 
көгершіндерді) көрді. Олардың сұлулығына қарап, Әулие киім-кешекті ұрлап 
кетеді. Екі үлкеннің өтініші бойынша ол оларды еркіне береді, бірақ кішісі 
оның әйелі болуға келіседі, егер ол шашты қабыршықтаған кезде, көйлек 
шешкен кезде тінтуірдің астына, және ол шашыраған кезде аяқтарына қарап 
тұрмаса. Кейбір уақыт өткеннен кейін Баба-Туклас тыйымды бұзады, содан 
кейін ол оның сұлу бас сүйегінің мөлдір екенін байқайды, тышқан астында 
өкпені, ал аяқтарын — құс (немесе тұяқтарымен) шағылыстырады. Әйелі оның 
құпиясы ашық екенін біліп, күйеуінен кетеді, бірақ ұшып кетеді, ол баланың 
қызынан; ол дүниеге келгенде, ол оны аталған жерде (Миср елінде, яғни 
Мысырда, Нил жағасында), онда әкесі табады. Баба-Туклас бұл нұсқау қажет 
және тиісті уақытта нәрестені табады. 
Бұл әңгіме сондай-ақ басқа да нұсқалары бар. Үш аққудың орнына Баба-
Туклас жағада алтын шашты тарайтын сұлулықты кездестіреді. Ол суға сүңгіп, 
оның артында, оны су асты патшалығында табады, онда ол сол жағдайда оның 
әйелі болады. Әңгімедің одан әрі өтуі алдыңғыға сәйкес келеді. Үш Аққулар 
(немесе су асты қызы туралы) туралы әңгіме кейіпкер-баб-Туклас емес, сол 
Кутлу-кия, Тохтамыштың опалдығы болып табылатын контаминацияланған 
нұсқалар бар, және де оның түбі — аққырлармен рульдеу оны Тохтамыспен 
(Радловтың Қырым жазбаларында да) қуғаннан кейін жасалады. Едіге балалық 
шағы оның туған жағдайына қарамастан, барлық нұсқаларда бірдей 
бейнеленеді. Кейіпкер кедейлікте, бақташы (бақташы немесе кедей қарақшы 
тәрбиелеуге берілген) өседі. Ол патша таңдаған басқа ұлдармен ойнайды. Осы 
ойындарда жеті жасар Едіге өзінің даналығын табады. Екі таяудағы Тоқтамыс 
ханның жанынан өтіп бара жатқан кезде, балалар Едіге бойынша оларды 

32 
сәлемдесуге тұрудан бас тартады. Мұндай мінез — құлықтың себебі туралы 
сұраққа Едіге жауап береді: «үлкендер алдында тұру керек, сізді екеу, біз көп 
(20 адам), жасымызды санаңыз, біз-сізден үлкен». 
Баланың жауабымен зақымданған виджеттер, оған ханға барған даулы 
істің шешімін беруді шешеді. Олардың бірі — Кең-Джанбай (Жәнбай, 
Жанбай) Кенегес руынан, екіншісі — Көкжалды аңшысы. Өз жерінде Жайық 
өзенінің жағасында (Орал) Жәнібек қоянды көріп, үйінен қару алып, жабайы 
құстарға оқ атуды көздеген. Сол кезде Кокджальди қоянды өлтіріп, оны алды. 
Едіге балалардың біріне Қоянды Жоңғарды көрген қашықтықта ұстап, ал 
жанбайды қоянға атуға алып келеді; егер ол балаға түссе, "қан үшін" ("кун") 
төлесін, егер атса, қоян аңшыда қалады; егер қоянға түссе, ол оны дұрыс 
алады. Жохан бұл шешімді әділ және дұрыс деп мойындайтын Тоқтамыс 
туралы баяндайды. Келесі" соттар " Едіге ертегілердің түрлі нұсқаларында 
ішінара ерекшеленеді. Сондай-ақ, Едіге белгілі бір үкімді бақташы немесе 
кейінірек; Тоқтамыс ауласында немесе өмірінің соңғы жылдарында, өзінің 
ұлы Нұреддинмен жанжалдан кейін айтады.
1) Төрт ағасы қайтыс болған хром ешкі мұраға қалды. Бұл үшін ағаларға 
400 Тилль төлеуге тура келеді. Олар әр адамның үлесін анықтауды сұрайды. 
"Бас барлық денені жасады", екінші және үшінші — дара (100 тилльден), ал 
кішісін төлеуден босатады. Шешімге риза емес аға ағалар Тоқтамысқа 
шағымданады, ол бақташының әділдігі мен даналығын қайта мойындауға 
мәжбүр. Кейбір нұсқаларда осы дана үкім бойынша Нұред - дин оларға 
қуылған әкенің қарындасын танып, оның алдында өзінің кінәсін мойындауға 
асығады.
2) Екі әйел бала туралы дауласады, біреуі оны екіншісінен алып тастайды, 
ол бала жасында ұрланған. Едіге екі анаға баланы қаламнан ұстап тұруды 
ұсынады және әрбір оның үлесін беру үшін оны қылышпен кесуді бұйырады. 
Алдаушы келісуге дайын, бірақ нақты анасы баланы өзінің қарсыласына 
беруді қалайды. Бұл әңгіме Киелі кітапта белгілі, онда дана шешім патша 
Соломонға тиесілі.
3) Екі әйел дауының нұсқасы-екі еркектің түйе туралы дауы. Бір дау-
жанжал деп айтады, екінші табында ол бір жасар Қарағайлы жоғалған төрт 
жасар түйені білді. Едіге түйе-аналықтарды жұлып алып, түйені қатыгез 
азаптауға ұшыратады (немесе өзенде суға батуды бұйырады). Түйе шалғын 
көтергенде, нағыз түйе анасы оған айқайлап жауап береді.
4) Қыз жігітті оның сақинасын және қыз абыройын зорлады деп 
айыптайды. Едіге қызға тюбетейк сыйлайды, ал жігіт сыйлықты оның қолынан 
алады. Қыз күшті және бұл дауды шешеді. 
Ұлы Едіге деген даналығы туралы бірнеше рет хабар берген Тоқтамыс, 
Жанбайдың кеңесі бойынша оны аулаға шақырады. Едіге ханды сүйкімді 
немесе оққағар болып, оның ерекше орналасуын пайдаланады. Бұл басқа 

33 
вельмождердің қызғанышын тудырады. Басқа нұсқалар бойынша, Едіге
ханшаның (немесе хан қызының) өзіне бейімділігін жоққа шығарып, беймәлім 
етеді. Ханша Тохтамышқа Едіге қорқады, өйткені оның түрі орындықтан 
еріксіз көтерілетіндіктен (немесе ажалданатын). Ханды осылай деп сендіре 
аламын, ол оның халатын өзі отырған жастыққа итермелейді. Едіге пайда 
болған кезде хан шын мәнінде жастықпен бірге көтеріледі. Убежденный 
өздерінің жақын, Тоқтамыс қабылдайды өзі ретінде деп айырылуы мүмкін 
Едіге өлімге қауіп шешеді-ақ өзінің сүйіктісі. Кейбір нұсқаларында ханның 
қауіпті қаупі туралы ескертеді. Ханша Едіге уланған сусынды екі рет апарады, 
бірақ ол өзінің бақылауының арқасында қауіп-қатерден құтыла алады. Осыдан 
кейін хан, одан да қорқып, Едіге киінуге шақырады, сол кезде киіз үйге кіре 
берісте қойылған жауынгерлер Әмірдің белгісі бойынша Едіге өлтірілуі тиіс. 
Хан мен оның жақын Едіге туралы оның досы Ангусын (басқа нұсқалар 
бойынша — Жохан) ескертеді. Досының көмегімен Едіге күзетте 
қалдырылған жылқылардың сол аяғын кесіп, қашқынды қудалау 
мүмкіндігінен айырады. Ол өзі пир кезінде, дос берген белгі бойынша киіз 
үйден түтін тесігі арқылы қашып құтылады, отырықшы атқа отырады және 
бірнеше есіммен бірге Са-Темірге қашады. 
Қапалы хан өзінің жақындарын кеңеске шақырады және олардың 
әрқайсысын кезекпен не істеу керектігін сұрайды. (Кейде ханның әмірімен 
кеңес сахнасы Едіге қашуға дейін болады.) Жаңабай кеңес шақыру ауласына 
көрсетті ақылман қариямыз, , әнші, Сабыр жырау 120 жыл өмір және 
болашақты болжай алады. Қартайған соң елшілерді жібереді, оны салтанатты 
түрде және құрметті кеңеске әкеледі, оның кесілмеген жақтарын байлайды. 
Қартайған ағайын, оның елі мен тағын басып алып, оның мүлкін тонап, оның 
табыны мен атын алып, оның қыздарының, әдемі Ханек пен Тенектің әйеліне 
күштеп алып кетеді. Ол ханға Итіл (Еділ) арқылы өтпегенше Едіге батуға 
кеңес беріп, оны кері қайтаруға кеңес береді. Хан Едіге Жәнібек батыр 
отрядымен жібереді. Олар Итилдің жағасына жүгіріп келеді. Өзен жағасында 
тұрып, олар өзендермен алмасады. Жохан Едіге қайта оралуға уәде беріп, 
Тоқтамыс атынан барлық құрметке уәде беріп, бірақ Едіге ұсынысты 
қабылдамайды, Жәнбайдың өзін жеткізеді және елге Са-Темір әскерлерімен 
қайтып оралады. 
Көп жылдан кейін Едіге Тоқтамыстан кек алу туралы есіне алады және 
Са-Темірден көмек сұрайды. Бұл жорықта Едіге бірге оның ұлы Нұрадин 
(Нұрали, Мурадин), Са-Темірдің қызынан туған. Көптеген нұсқаларда ол 
басты ұстаз. Кейде ол туралы альчикте (әже) басқа балалармен ойнаған кезде 
және оларға өз күшін көрсеткенде, біреу оған ұқыптылықпен айтқан, ол 
әкесіне Тоқтамыс келтірген ренжітуден жақсы болар еді. Әкесі мен Ұлы 
Тоқтамыс жақындағанда, эмирден (кейде-Жаңабайдың сатқын кеңесі 
бойынша) қашып кетеді. Шағым әнінде ол өзінің ауыр өмірін жалықтырады. 

34 
Ол көлдің жағасындағы қамыстардағы қудалаушылардан жасырынып, 
Батпақты құстың (Шібіс) дауысын береді. Нұреддин оны жеңеді және жекпе-
жекте жеңеді, оған олжа ретінде әкелетін басын ұрады. Жеңістен кейін әкесі 
мен ұлының арасында Тоқтамыстың қыздарынан жарыс болады. Бірақ, оның 
әкесі жоқ кезде екеуі де (кейбір нұсқаларда қақтығыс жала жабу немесе 
Жаңабайдың көңіліне байланысты). Ал, бұл-Аллаһтың елшісі (Аллаһтың оған 
игілігі мен сәлемі болсын): былай деп айтқаны жеткізіледі: Бұл өлеңде әкесі 
оны ұлына балалық шағында қоршалған махаббат туралы еске салады. Олар 
ұзақ уақыт бойы Нұреддин (ауыр аурумен ауырғанда, немесе басқа да 
редакцияларда әкесінің мейірімділігі мен даналығының дәлелін алып) кінәсін 
мойындап, кешірім ала алмай жүр. 
Тоқтамыстың артында кек алушы-оның ұлы Қадыр-Берді. Бір нұсқадан 
ол Едіге және оның ұлына күліп, олардың киіз үйіне қулықпен кіріп, ескі 
Едігенің арқасына қонғанымен кешірді. Әкесі мен ұлы қайғыдан өледі. Басқа 
нұсқада Қадыр-Берді (Жаңабай сатқынының көмегімен) қарусыздану кезінде 
Нұреддин аман қалды. Нұреддин өз ерлігімен мақтанады. Қадыр-Берді оның 
басын кесіп, әкесі үшін кек алды. Ноғай нұсқасында Семенов пен кейбір басқа 
да жеңімпаз, өз тұтқынының батылдығы таңданарлық, онымен татуласты, 
және Нұреддин, Қадыр-Бердіме өзін мойындап, ноғай даласында Ұлыс алды. 
Тарихи аңыз оқиғаларының негізгі тізбегі, егер ол эпостың ертегіге көшу 
процесімен жойылмаса, онда төменде айтылған: Едіге ғажайып шығу және 
балалық шағы; оның Тохтамыш қызметі және ханның әділетсіз қудалауынан 
Са - Темірге қашу; оның "казактар" эпизоды және Кабардин-Алпмен және Са 
- Темірдің қызымен кездесу; оны көп жылдан кейін Нұреддинмен бірге 
қайтару және Тоқтамыш кек алу; Едіге және оның ұлы арасындағы жанжал; 
Тоқтамыстың ұлы Қадыр-Бердінің қайта оралуы және оның Едіге және 
Нұреддиндегі жеңісі. 
Алайда, ұқсастықтар жалпы сюжеттік мазмұнмен шектелмейді: ол 
повестердің негізгі өлең партияларына да ("әндер" — қазақ жыр) 
қолданылады. кезектесіп келетін с прозаическим қызықты мақалалар әзірледі. 
Мұндай аралас эпикалық форма, Оңтүстік Сібір халықтарының архаикалық 
Батыр ертегілерінің бірқатар мысалдарында көрсетілгендей, искони түркі 
тілдес халықтарда таза өлеңнің (қырғыз "Манас" түріндегі) жанында болды, 
бұл, әрине, прозалық ертегілер түріндегі өлеңдердің кейінгі болжамдарының 
көптеген мысалдарын жоққа шығармайды (орыс "болған"түріндегі). Поэма 
бар алыс аудандарда, Сібірден Қырымға дейін берік сақталған үлкен ән 
партияларына мыналар жатады: Тоқтамыстың өз ақыл-ойына, Едіге не істеу 
керек деген сөздеріне жүгінуі.; пророчество қариямыз Сорпа-Джирау; 
арасындағы диалог Едіге және Жаңабай, қайтаруға оның жағасында Итиля 
(Еділ); предсмертный жылау Тоқтамыш; шағым Едіге арналған өкпелі 
салынған, оған сүйікті ұлы Нұреддинмен және кейбір басқа да. А. Н. Са-

35 
мойловичтің мақаласында көрсетілген осы партиялар көлеміндегі 
айырмашылықтар халық ауыз әдебиеті үшін тән кеңею, рұқсаттама және 
вариация мүмкіндігін куәландырады. Алайда, олардың арасында мәтіндік 
жақындықтың болуы эпикалық ертегілердің қазіргі заманғы нұсқалары 
танымал батыр туралы ауызша аңыздар көркем түрде өңделген халық 
эпикалық поэмасына — бір ортақ дереккөзге айналады деп болжауға 
мүмкіндік береді. 
Парсы көздері Тоқтамыстан Тимурға (Тимур-Құтлық-Оғлан, Тимур-
Мелик ханның ұлы және Күнче-Оғлан) көшкен Шыңғыс хандарының 
есімдерінің жанында Идиге есімі деп аталады. Олардың барлығы "Тоқта - 
мыш-ханның көне жаулары" және "Тимурдан баспана іздеуге келді" 18. Егер 
Аноним Искендер мен Әбілғазының келтірілген мәліметтеріне негізделсе, 
олар тек егжей-тегжейлерде ғана тарайтын болса, Идиге Тимур-Құтлукпен 
патша Тимур-Мелик болып қызмет еткен әкесі арқылы байланысты болды. 
Әбілғазының әңгімесі бойынша, Едіге Тоқтамыстан кетуін тек қана патша 
күтті және Тимур-Құтлықтың қашуынан кейін алты ай өткен соң Тимурға 
жүгірді. В. В. Бартольд белгілейді, бұл уақытта 40 жыл ішінде болды 19. 
Оқиғаның одан әрі жүрісінде ол Алтынорданың тағына болашақ үміткердің іс-
әрекетіне басшылық етті деп ойлауға болады. Ибн-Арабшахтың баяндауында, 
жоғарыда айтылғандай, анық Идиге және жартылай легендарлық егжей-
тегжейлерге бай, бұл саяси қарым-қатынастар ұмытылып, кейінгі эпикалық 
ертегідегі қақтығыс сияқты, бүтіндігі жеке негізге ауыстырылады: Тоқтамыс 
Идигаға әділетсіз опасыздық жасап, оны Тимурға қашып кетуге мәжбүр етті. 
Ибн-Арабшахтың әңгімесі поэмаға жақын және ауызша дереккөздерге 
негізделген. "Эмир Идику Тохтамышта сол жақ жағының бас эмирлерінің бірі 
болды, (біреуі) оларды жою үшін барлық апат болған, және ақыл-ой мен Кеңес 
адамдарынан; оның тайпасы Кунграт деп аталды... Өзінің иесі жағынан 
орналасқан жерде (оған) өзгерісті байқап, Идику өзіне қорқа бастады, және 
Тоқтамыс жаман мінезді болғандықтан, ол (Идику) бақытсыздық кенеттен оны 
күтпестен қорқып, оны үнемі қорғап, әрдайым қашуға дайын болды, коли бұл 
қажет екенін көрер еді. Ол оны бақылап, қадағалай бастады, оған күтім жасап, 
оған зейін салды, бірақ көңілді түндердің бірінде шыныаяқтардың 
жұлдыздары Рахат аясына айналғанда және шараптың Сұлтан ақыл тұтқыны 
болып өкінген кезде, Тоқтамыш Идикаға айтқан кезде,— ал ақыл-ой алауының 
оты өшіп қалды, содан кейін өледі: "(тоқтайды) мен үшін және сен үшін күн, 
(қашан) сені кедей қайырымдылыққа ұрады, саған бақытсыздан кейін ораза 
ұстаңыз да, ұйқыңның өмір сүруінің көзі ескерту. Идиқ оны айналып өтуге 
тырысты және онымен әзілдеді: "Құдай бер, біздің, хакан алдымызға Құдай 
бер, қайталанбас құлға түсіп, өзі отырғызған ағашқа байлап, өзі салған негізді 
(ғимаратты) бұзды", - деді. Содан кейін ол (Идику) сыртынан тік тұруды, 
бағындыруды, өлтіруді және табандылықты айтты, бірақ, оның күдігін 

36 
сезгендігіне көз жеткізгеннен кейін, ол құтқарылу туралы өз ақыл-ойынан 
арылтып, бұл іске өтірікшілік пен сметалықты қолданса, егер өз ісін назардан 
тыс қалдырса немесе оны кейінге қалдырса, біраз күту үшін, онда (оларға) 
Сұлтан өтеді. Ол әулие мен күңдер арасында тез сырғып, қатты ашуланып, 
қажетті істі орындағысы келген сияқты, Тоқтамыстың ат қорасына қатты 
толқулықта кетіп, отырықшы тұқымдас, тез атқа ұмтылып, өзінің құпиясын 
беретіндігіне сенімді болды: "кім мені қателескісі келеді, Ол мені Тимурдан 
табады; бұл құпияны жарияламаңдар, бұл құпия мен оның құпиясын 
жарияламаңдар:"Кім мені қатып қалғысы келеді, Ол мені Тимурдан табады; 
бұл құпияны жарияламаңдар! мен шөлдер арқылы көшкеніме көз 
жеткізбейінше". Содан кейін ол кетіп қалды; ол тек қана алға және жоғарыға 
қарай жылжыған кезде ғана жетеді. Оның іздерін жемеді және оны да, шаңды 
да қуып жете алмады.)». 
Ресейдегі жағдайды және Мәскеу Ұлы князьінің жағдайын бағалай 
отырып, Орданың нақты билеушісі әмір Едіге оған қарсы соғысты бастауды 
шешті. 1408 жылдың күзінде Едіге жорыққа шықты. Рязан жерін өтіп, ол 
Коломнаны алып, 30 қарашада Мәскеу қабырғаларының астында болды. 
Еділдің іс-қимылының Василий үшін күтпеген болмады, бірақ ордалық 
қолбасшының шынайы жоспарлары туралы ол бірден болжаған жоқ. Мәскеуде 
кн әскери тәжірибесі мол ауыл қоршауға. Василий отбасымен бірге от жағып 
кетті. Едіге өз әскерінің бір бөлігі төменгі Новгородқа және Городецке жіберді, 
бірақ татар аттарының көп бөлігі Мәскеуге келді. Қорғаныс басшылары ағаш 
мәскеулік отырғызуларды өртеді, бұл татарларға Кремль қабырғаларына белгі 
үшін бөренелерді пайдалануға мүмкіндік бермеді және оларды өртеді. Тас 
Мәскеу бекінісі сенімді және Едіге үшін жарамсыз болды. Серпухов, Верея, 
Дмитров, Переяславль-Залесский, Юрьев-поляк, Ростов, Едигей басып, 
Мәскеуді қоршауға алып, орда ханы Болат-Салтанға Тимур-Құтлуга - 
Тимурдың ұлы туралы хабар алғаннан кейін өз даласына оралуға мәжбүр 
болды. Бірақ бұл жағдайда Едіге 3 мың р. шөгінділерден алды. Едігенің 
шабуылы I-ші Василийге татарлардың одақтастар ретінде қаншалықты 
сенімсіздігін және Ордамен өзін қалай сақтықпен ұстау керектігін көрсетті.
Едігеге қатысты ертегі, бәлкім, Ноғай Ордасының құрамына кіретін түркі 
көшпелі тайпаларының арасында пайда болды. Бұл Орданы құрған 
тайпалардан бірінші орында Идиге тиесілі Маңғыстау деп аталады. Ноғай 
Ордасы, шамасы, Едіге ұлысы болған, кез келген жағдайда XV ғ.басында оның 
ұрпақтары тұрды. Ноғай Ордасы "Еділдің төменгі ағысынан Ертіске дейін 
шығысқа қарай, Каспий және Арал теңізінің жағалауларынан Қазан хандығы 
мен Түменнің шекарасына дейін" көшті. "Ноғай Ордасы соңғы XIV жылдары 
немесе XV ғ.басында ерекше саяси бірлестік ретінде әрекет етеді. Оның ұлы 
Нұраддин. Одан әрі билік Едіге ұрпақтарының қолында болды. Орда бір нәрсе 
емес еді. Әрбір мурз — чле - нов Едіге үйінің өз ұлысы болды. Олардың 

37 
арасындағы үлкендер бас князь үшін құрметтелді. Жалпы істер съездерде 
(құрылтайларда) шешілді...» 
XV—XVI ғғ. Ноғай Ордасының тарихында Едіге ұрпақтарының 
генеалогиясын В. В. Вельяминов-Зернов өзінің "Касимов патшалары мен 
патша патшалары туралы зерттеуінде" көрсетті. Вельяминов-Зернов "ескі 
орыс родословной ноғай князьдері және мурз" куәлігіне әкеледі. Моск. Ал 
Едигей князьдің балалары: Мурадин Мурза (Нуреддин), да Мансырь Князь; 
Мурадин Мурзаның балалары: князьдің қазасы; Ал, Ұлы Муса князі да 
Ямгурчай Мурза, да Алсан Князь (Асан - Хасан); Ал Мусин ұлы үлкен шеге 
Князь Астраханьді өлтіреді, ал Идяк (Сейдяк) Князь, да Ших Мамай Мурза, 
Иә до - роу Мурза, да Исуп Мурза; ал Ямгарч балалары: Урастла Мурза, да 
Агиш Мурза, да Кугуш Мурза; Мансыров Ұлы Тежубуй Князь, да темір Князь, 
Ахмет Уграда". Бұл Родословый кітабының тізімі Едіге ұрпақтарынан шыққан 
Урусовтар мен Юсуповтардың туыстық княздері нақтыланады және 
толықтырылады. 
Сондай-ақ, "Нұраддиннің ұлдары" мен оның ұрпақтары Вельямин туралы 
да қазіргі заманғы оқиғаларға (1621) поляк Меховскийдің куәсі келтіреді. 
Меховский, ноғай татарларына сәйкес ("Окасса - ми" деп аталады — Осаэз!) 
басқарады ұлдары мен немере інісі Окасса". Көптеген аталған Шежіре 
кітабындағы аттар ногайских князьлер, ұрпақтарының Едигея, ескеріледі және 
орыс жазбаларында (мысалы, Мұса, Ямгурчи, Қабылданған-Мамай, Юсуп 
және т. б.). Кейбіреулер туралы ауызша эпикалық әңгімелер болды. Едігей мен 
Нұреддиннен басқа қазақ эпосы бізге "Қырық батыр туралы әндер" (ақынның 
нұсқасы 
Мурун-Жирау) 
эпикалық 
жинағының 
генеалогиялық 
циклизациясында сақтап қалды, олардың кейіпкерлері Мұса-хан (эпикалық 
аңыз бойынша, Нұреддиннің ұлы, родословной бойынша— оның немересі), 
Орақ пен Мамай (оның немерелері), Қарасай мен қазы (оның шөберелері, 
Мамайдың ұлдары) болып табылады. Сол циклде екі эпикалық әндер бар, 
олардың кейіпкерлері Жаңбыршы - батыр (яғни тарихи Ямгурчи, Мұса ағасы 
және Нұреддиннің немересі) және оның ұлы Телағыс (яғни Ағыш-мурза, сол 
аталған). Соңғы екі кейіпкердің есімдері қазақ эпосының басқа 
шығармаларында да кездеседі. Бұл эпикалық цикл генеалогиясының ноғай 
княздерінің Тарихи родословалық шежіресімен сәйкестігі өте маңызды: ол 
ноғай халқының ортасында Идиганың ұрпақтары туралы тарихи естеліктердің 
берік сақталғанын көрсетеді. 
Едігеге қатысты поэманың барлық нұсқалары (ноғай ғана емес, сондай - 
ақ қазақ және Сібір) ноғай халқының билеушілері ретінде Тоқтамыс және 
Едіге туралы айтады. Мүмкін, бұл этникалық терминде XV ғ.саяси қатынастар 
туралы естеліктер сақталған. Ибн-Араб - шахтың мәлімдеуінше, Едіге "20-ға 
жуық ұл болған, олардың әрқайсысы өзінің ерекше еңбегі болған владычный 
патшасы, әскерлер мен жақтастар болған". XVIII ғ. жазған Петр Рычковтың 

38 
мәліметтері бойынша, Едігенің " Орда князі "тоғыз әйелден отыз ұл болды, 
оның ішінде"ең соңғысы оны мың әскері болды". Бірақ мұнда біз тағы да 
тарихи аңыздар саласына енеміз. Кейбір Едіге ұлдары парсы және араб 
тарихшылары мен орыс жылнушылары деп аталады, бірақ Нұреддин емес, 
олар Алтын Орда мемлекетінің, әсіресе оның алыс Ноғай ұлысының ішкі 
қатынастары туралы аз хабардар болуы мүмкін. Бірақ татар аудармашысы 
және жалғастырушы Рашид-ад-дина (ОК. 1600 г) Нұреддинді Едігенің кіші 
ұлы деп атайды. 
Нұреддин есімі қырым тарихымен байланысты кеш түрік көздерінде 
кездеседі. Кейбіреулер Едіге мен оның ұлы арасындағы жанжал туралы да 
біледі, бірақ жанжалдың себептері эпоста сияқты романикалық емес, саяси 
емес. Тимур-Құтлықтың ұлы Шади-бек ханның өлімінен кейін, жас адал 
сүйгіш өзінің әкесінен өзін хан деп жариялауы немесе билігін Нұреддинге беру 
үшін талап еткендей еді. Идиге әдет-ғұрыптарға сүйене отырып, батыл түрде 
бас тартып, Шадиша-бек ханның ағасы Пулатты тағына салды. Нұреддин 
үшінші ұлы Тимур-Құтлұқ-Темірді қолдап, әкесіне қарсы тұрды. Едіге ұлына 
қарсы соғысқысы келмеді, Хорезмге кетті. Ал, оның үстіне, оның үстіне, оның 
үстіне, оның үстіне, оның үстіне, оның үстіне, оның үстіне, мен де ислам дінін 
ұстанамын. Сол кезде өзара байланысты пайдаланып, билікті Тоқтамыстың 
ұлы Джелаллед-дин-Сұлтан басып алды.
Бұл әңгіме тарихи оқиғалардың жалпы барысына сәйкес келеді, бірақ, 
мүмкін, эпикалық аңыз (Тоқтамыстың қызы және оның есімі туралы) кері әсер 
етті. "КСРО тарихының очерктерінде" Ноғай Ордасымен Нұреддиннің 
басқару уақыты 1426-1440 жылдармен белгіленген, алайда осы күннің көздері 
көрсетілмеген. Дегенмен, ноғай князьдерінің төлтума әулеті Нұреддиннің 
ноғай ұлысында Едіге мұрагері болған деп айтуға мүмкіндік береді. Бұл куәлік 
Вельяминов-Зерновтың нұсқауымен толықтырылуы мүмкін," Ноғай 
мурзының билеуші әулеті, князь (бия, ұлу - би), билеуші князьдің мұрагері 
болып саналатын тағы бір мурзу Нұр-эд-дина" болды. "Нұреддин" титулының 
болуы XVI ғасырда куәландырылған: "1555 жылдың өзінде біздің 
жылнамалықтар Нүр-ед-динах ноғайских туралы айтады". "Нұреддинах" 
туралы "салтты", Ноғай Ордасының Мурзының князьдық қадір-қасиетіне 
Ресей Мемлекеттік заңдарынан салғанда байқаймыз " (1681). Ноғайлықтардан 
бұл атақ Қырым хандығын қоршауға алынды. Оның шығу тегін тек Тарихи 
Нұреддин, Князь Идигтің мұрагері туралы жадымен түсіндіруге болады. 
Тоқтамыс, едіге және олардың ұлдарынан басқа эпикалық ертегіні тек 
қана Кеңес руынан шыққан Жәнібек (Ямбая) Тарихи кейіпкердің белгісі бар 
Ордаға бір қатысушы деп атайды. Бұл жерде де эпос Алтын Орданың ішкі 
істеріне қарағанда сыртқы саяси тұрғыдан қызығушылық танытатын араб 
және парсы жылнамалары бар тарихи тұлға туралы естелікті сақтаған болар. 
"Қырық батыр туралы әндер" циклінде біріктірілген қазақ эпосының 

39 
батырларының арасында Біз Жанбай биді, оның әкесі кеңес пен Ақ-Жанас 
батырдың атасын да табамыз. 
Бұл поэмада Жоңғар ұлдың Едіге қамқоршысы ретінде, кейде оның досы 
ретінде, содан кейін эмиссар Тоқтамыш ретінде, соңында әрбір жеңімпазға 
кезек— кезекпен қызмет ететін, - н. Семенов ноғай жазбасында жүйелі түрде 
пайда болады. Жохан бірінші болып Едігені тауып, оны аулаға апарады. 
Кейбір нұсқаларда ол оны Тоқтамыс тарапынан қорқатын қауіп туралы 
ескертеді, басқаларында — өзі Тоқтамысқа береді. Тоқтамыс хан сарайына 
қулықты қайтару үшін, Едігемен келіссөздер жүргізу үшін Жобай жібереді. Д 
ж анбай Тоқтамыс Нұреддинді, Семенов нұсқасында-қашқын ханның соңғы 
жерін тікелей көрсетеді, сол өлер алдында өзінің салтанатты жауын сатқынға 
қарсы қорғайды. Ол ұлын әкесіне қарсы қалпына келтіреді және ақыр соңында 
қарусыз Нұреддинді кекіл Қадір-Бердінің қолына береді. Семеновтың 
қарсыластарының бітістерімен аяқталатын нұсқасында Нұреддин өзінің ұлына 
Тоқтамыстың ұлы сатқынға бағынуының шарты ретінде қояды. 
Аталған тарихи деректер аясында эпикалық ертегі дамыған тарихи астық 
болып табылатын Тоқтамысқа қарсы Едігеге қарсы күрес Алтын Орданың 
ыдырау кезеңінің феодалдық өзара тоғысуындағы ең жарқын эпизодтардың 
бірі болып табылады. Шыңғыс хан руынан шыққан көптеген патшалықтар, 
оның ұлы Жошының ұрпақтары, патша руының әр түрлі сызықтарына тиесілі, 
негізінде, қалыптасқан әдет-ғұрыптар бойынша Алтын Орда тағына тең 
құқықтарға ие болды. Олардың барлығы, ескі түрік-моңғол рулық 
ақсүйектерінің өкілдері сияқты, өздерінің бөліністерінің ("ұлыстардың") 
дербестігін сақтауға ұмтыла отырып, орталық билікке тұрақты оппозицияда 
болды және барлық күштермен оның әлсіреуіне қол жеткізді. Олар Алтын 
Орданың тағында әлсіз, номиналды ханның, өзінің ставленгісін қолдауға 
дайын болды, бірақ мемлекеттік біріктіру және орталықтандыру саясатын 
жүзеге асыратын кез келген күшті және билікті монархымен қақтығысқа түсті, 
бұл ретте тікелей одақты сыртқы жаулармен ашпады. Осындай 
чингизидтердің патшалары мен рулық ақсүйектер өкілдерінің Алтын Орданың 
хандары күдікке ие болған. Тоқтамыс өзінің туысы ұрыс ханымен және оның 
мұрагерлерімен күресте Тимур қолдауымен дәл осындай тәсілмен көтерілді. 
Тимур-Құтлық, оның әкесі Тимур-Мелик сияқты, алтынордалық таққа 
үміткер, билеуші әулеттің бәсекелес желісінің өкілі болды. Едіге патша 
Тимур-Құтлу-коммен байланысты болды, оның әкесі қызмет еткен, және 
онымен бірге ол Тимурға кетті,ол да Алтын Орда ханы оның тұтқыны және 
вассал болуына мүдделі болды. 
Едігенің өзі рулық ақсүйектерге тиесілі ма, түсініксіз болып қалады. Рас, 
Ескендір (және оған сүйенетін Самарқанди) Оның Балтық әкесін Тимур-
Мелик ханның "бас әмірі" деп атайды, ал Әбілғазының "Родословной 
түркілер" бойынша әкесі Едіге өзінің қызын бере отырып, Тимур-Меликпен 

40 
туысқан. Алайда басқа парсы және араб көздері Едіге (маңғыт немесе коңырат) 
шығу тегі көрсетілуімен шектеледі. Қандай жағдайда да, Ордадағы билікті 
Тимурдың көмегімен басып алып, оны нақты билеуші етіп жасай отырып, 
Едіге феодалдық князьдердің тұрақты қарсы тұруына және хандармен күреске 
қарамастан, оған дейін Мамайға қол жеткізе алмады, - Алтын Орданың саяси 
бірлігін қалпына келтіруге және оның әскери және халықаралық жағдайын 
Витовтты талқандап, Хорезмді басып алып, Мәскеуге жорық жасауға қол 
жеткізді. Шыңғыс болмай, Алтын Орда тағына мұрагерлік құқығы жоқ 
болғандықтан, оның билігіне елдің дара билеушісі, әлсіз хандар мен әскери-
саяси диктатор кезінде уақытша беруші тек қана оның жеке қасиеттері мен 
қолбасшы мен билеушінің беделіне, жеке ерлігіне, әскери ерлігі мен 
мемлекеттік даналығына — оның әскери және саяси табыстарының кепілі бола 
алады. 
Осылайша, Едіге туралы эпикалық ертегі мен поэма Алтын Орданың 
билеушісі ұлысына айналған Ноғай ордасында қалыптасты және оның 
ұрпақтары жалғастырды деп болжауға барлық негіздер бар. Қырым мен Қара 
теңіз даласынан Сібірге және Қазақстанға дейінгі ертегілер мен әндердің кең 
географиялық таралуы — көшпенділер — вогайлықтардың, әсіресе XVI-XVII 
ғғ. Ноғай ұлысының ыдырауынан кейін орын алған тарихи шекараларға сәйкес 
келеді. Ноғай тайпаларының едәуір саны Кіші Орда қазақтарының құрамына 
кірді, олардың арасында Едіге және оның ұрпақтары туралы әңгімелер циклі 
неғұрлым толық сақталған. Екінші жағынан, Шығыс Қара теңізіне және 
Каспийден батысқа қарай шашылған қазіргі ноғайлықтар өзінің бірінші 
билеушісі туралы естелікті сақтайды. Потанин", - деді кундровские татарлар 
(Астрахан губ.) өзінің ежелгі билеушісі Едіге деп санайды " 64. А. 
хабарламасы бойынша Маргулана, Гурьев облысында Батыс азахстанға қарай 
бірнеше аудандардың аумағын мекендейтін, өзін "ноғайшылар" (ноғай) деп 
атайтын кең түрі бар және олардың арасында Едіге (Эдиге сойи) қарай 
тұрғызатын подрод бар. Қаратау ауданында бір подрод өзін Едіге батырдың 
ұрпақтары деп атайды. 

жүктеу/скачать 0.57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: