Едіге батыр жырының сюжеттік құрылымы

45 
Міне, екі хан да аң аулауға шықты. Жас сокол Шах-Тимура тез олжаны 
алды. Тоқтамыш-хан, себебін түсіне отырып, люто сокольчигоны шақырып, 
оны хандықтан оралуға бұйрық берді. Саңырау орманға барғанда, 
салқындатқышта біраз уақыт орман әйелімен тұрды. Ол ұлын тастап, одан 
кетті. 
Бала Едіге деп аталды. Сокольничий баламен қайта оралып, Тоқтамыс ол 
туралы ұмытып кетті деп үміттеніп, алыс ауылда қоныстанды. Бірақ хан оны 
өлтіруге бұйрық берді. Едіге тоғыз ұлы бар әкесінің досымен қалды. Ханның 
адамдары оны өлтіруге кішкентай Едіге іздей бастағанда, әкесінің досы оны 
ұлына көрсетті. Ол өзін өліме қиса да Едігені аман алып қалды. Бала күшті, 
ақылды, батыл болды. Баланың ақыл-ойы құлақтан өтіп, хан оны кеңесші 
ретінде алуға шешім қабылдады. Едіге сарайда кездейсоқ көрсетілгенде, 
Тоқтамыс хан өзі байқамай, бозбала көтеріліп, бірінші болып қарсы алды. 
Ханша оны байқап, күйеуіне хабарлады. Хан әйеліне сенбеді. Едігені
Шақырды. Хан жастықпен бірге отырды. Бұл жерде ол баладан қорқатынын 
түсініп, оны қайтарды. 
Ол ханға уланған шырын (қышқыл сүттен жасалған ) беруге кеңес берді. 
Едіге тостағанды шырынмен алып, ішпеді, ал пышақпен оның ішіндегісін 
кеседі. Хан оған таң қалды. Визирь: "Ұлы хан, ол болжады. Ол сіздің Орданы 
көптеген ұсақ бөлшектерге бөлуге тырысты!» 
Едіге сарайдан қашып кетті. Ол Шах-Тимурға жол берді, тек ол 
Тоқтамыстың ашуларынан жасырынуы мүмкін. Алып батыр жолы бойындағы 
табыншыға және оның тоғыз достарына соғыспен кездесті. Батыр Шах-
Тимурдың жері емес, оның қызын Ақбілек тұтқынға алып, үйіне қайтады.
Шах-Тимур қызының қайтып оралуына қуанып, оны Едігеге әйелдікке 
берді. 
Он бес жыл Тимурда Едіге өмір сүрді, соғысу, өңдеу өнеріне үйренді, 
экономика да түсінді. 
Оның ұлы Нұрадин дүниеге келді. Бала өсіп, мықты, батыл болды. Бір 
күні, бала өз құрдастарымен асықтан жеңген кезде, оны былай қойғанда: 
"асықты сен жақсы ойнайсың, бірақ Тоқтамыс ханға әкесінен кек ала ма?». 
Нұрадин бұл жағдай туралы әкесіне айтты. Олар әскерді жинай бастады. 
Тимур да көмектесті. 
Және жолға кетті. Еділ (Еділ) өзеніне келгенде, әкесі мен Ұлы атпен көз 
жұмды, туған жерінің ақ шаңын сүйді. Содан кейін Едіге жылады: 
Ноғай жері, өгей жер, 
Мен кіндік саған байланысты болдым, 
Жерім менің, жалғыз баспана, 
Сіздің шөппен табынды тамақтандырды. 
Еділ, Еділ, Еділ -менің өзенім, 
Мен қайтадан тіземде сенің алдыңда. 

46 
Шулы, Едің, сіздің суда Бақа, 
Мұнда балық, құлын сияқты, 
Мұнда тасбақалар түйелерге ұқсас, 
Және құстардың табандары қойға ұқсас. 
Қалай жылау керек 
Сенің ұлың, сенімен ажыратылған? Бұл негізінен ноғайлардың 
еңбектерінде кездесетін сюжеттік нұсқаларының бірі.
Едіге жырының Диваев қалдырған нұсқасы бойынша: «Бұрынғы өткен 
дәуірде бір бай болған. Өзі бай әрі кемеңгер, керемет әулие адам деседі. Оның 
ешқандай перзенті болмаған. Біреудің ұлын не қызын көрсе болды іші ашып, 
менде де осындай бала бола ғой деп армандап жүреді-міс»,-деп келеді. Негізгі 
кейіпкерлер бұл жырда қарапайым кісілерден дүниеге келмейді. Тегі 
патшаның не ханның ең аз дегенде өті ірі байлардың тұқымы болып шығады. 
Оның өзінде жарық дүниеге келген нәрестенің елден ерекше болатынын айта 
кеткен жөн. Бұл жағынан келген кезде эпос жанрының табиғаты соны талап 
ететінін ұмытпаған жөн.
Ал Қарақалпақ нұсқасында хан сарайнына баласы жоқтығы үшін 
аластатылған Томанның тілегін Тәңір береді және әулиелер қолдайды. Сөйтіп 
күңі арқылы далада жатқан Едіге батырды тауып алып келеді. Ендігі кезекте 
Нұртуған нұсқасына келейік. Мұнда Мәулімниз деген әулие періден дұниег 
келген баласын алып бәйтерек басынан тауып алып, жалғыз ұлға дзар болып 
жүрген Құттықия деген құсбегіге әкеліп береді дейді. Керемет жаратылыстан 
туған баланы баласы жоқ қарттың бауырына басып, сол арқылы тәрбиеленуі 
жалпы эпоста кездесетін сарындардың бірі. Бұған мысал көп екенін дәлелдеу 
үшін қазақтың «Батырлар жырына» үңіліп алсақ та жеткілікті.
Жалпы ежелгі әдебиетте кездесетін сарындас тағы бір нәрсе, баласы жоқ 
адамды не ханды жазалау дәстүрі. Бұл ежелгі түркі әлемінде, әдебиетінде 
кездесетін мысал. Мәселен, оғыздарға тән эпостардың бірі «Қорқыта ата» 
кітабындағы «Дерсе хан ұлы Бұқашхан туралы жырда» Дерсе хан баласы 
болғаны үшін Бандүр ханнан жаза алады.
Едіге батыр жырын зерттеп, оны зерделеп жүріп кездескен тағы бір 
ғажайып құбылыс әрине, қазақ фольклорында кезесетін сонау баяғы бағы 
замандағы Баба Түкті Шашты Әзиз туралы еді.
Бұл қазақтың эпостарында баласы жоқтарға бала беретін әулие ретінде 
суреттеледі. Бізге белгілі «Алпамыс батыр» жырында Байбөрі мен Аналық 
амалы таусылған сәтте белгісіз бір әулиенің басына барып қонады. Сол жерде 
таң атырады. Таң атқан сәтте ақ сәлдесі басында, көк есегі астында, сырлы 
асасы қолында, Шашты Азиз келеді. 
«Ноғайлы Қара Қыпшақ Қобыланды 
батыр» эпосында да Шашты Әзиз Қыдырбайдың түсіне еніп, аян береді. 
Қобыландыдай ұлды болатынын, Хансұлудай қызды болатынын айтады. 

47 
«Едіге батыр» жырында осы әулие тура өз әкесі немесе атасы болып 
шығады. Бұл дегеніміз Едіге батырдың Қобыланды, Алпамыс батыр секілді 
ерекше жағдайда тууын көрсетіп тұр.
Жалпы адам мен перінің қосылуы антикалық дәуірдегі мифтерден бері 
кездеседі. Тіпті бұл көне түркі фольклорында кезесетін әрі көп тараған 
мотивтердің бірі. Мәселен «Қорқыт ата» кітабында «Салдыр» һәм «Игдир» 
деген тараушалары кездеседі. Сонда айтып отырған Салыр деген адам 
қайратты жігіт. Күнде аң аулайды. Күндердің бір күнінде бозбала таңда аңға 
жол тартып кетіп бара жатса, астындағы аты қайта-қайта үркіп мазасын алады. 
Салыр атының басын тежеп, қараса алдында перде жамылған бейтаныс біреу 
отырады. Жігіт одан кім екенін сұрайды. Сонда ол өзінің перінің қызы екенін 
айтады. Сол кезде бетіне ашады.
Өз кезінде Тоқтамыс хан да Сыпыра жырауды өзіне әдейі алдырып алады. 
Ол одан Едігенің кім екенін сұрайды. Сонда: 
Мен сонша жасқа келгелі, 
Сондай ерді көрмеген қарыңмын!! 
Артындан келіп сынасаң, 
Қаһардан пайда болғандай 
Алдындан сынасаң, 
Лапылдан пайда болғандай[12.35 ] , – дейді. 
Кез келген әлем әдебиетін алып, олардың миф әлемін, антика дәуіріне 
барсаңыз, міндетті түрде жалғыз бір баланың дүниеге ерекше жағдайда туып, 
батыр болып, одан ары елін әрі жерін қорғап жеңіске жететінін көреміз және 
оқимыз. Бұл жалпы қалыпты үрдіс. Себебі бұл мотив дүниежүзілік 
фольклорда бар мотив. 
Архаитиптік Шоқан нұсқасында Едігенің балалық шағы турасында былай 
делінеді: «Үш жасына кіргенде, қолынан тұтып молдаға берді. Шашты Әзіз 
ғайып болды, ұшып кетті, баласының бар парызынан құтылған соң. Одан соң 
сегіз жасқаша оқуда тұрды, тоқсан бала бірлән. Сол балалар бірлән күрессе, 
бәрісін де жықты. Бәрісінің киімдерін алып, бір жарға үйіп салды; киімдерінің 
үстіне шығып, олтырып айтты: «Міне, Тоқтамыс ханның тағының үстінде 
олтырдым»,– деді» [12. 25].
Қарап отырсаңыз, ертең батыр болатын, үлкен бір жырға айналатын 
Едігенің үш жасында білім алуының өзі оның ерекше болмысты адам екенін 
даралап тұр. Жырда байқағанымыздай, Едіге батырдың сол кездегі ойындары 
ретінде «батырлық ойындар» әлде «бірінші ерліктер» деп аталатынын көреміз. 
Едіге жырында бала батыр хандықты күшпе басып алады. Осының өзі көп 
нәрседен хабар беріп тұрғанын аңғартады. Бұдан бөлек мұндай мотивтер 
бірнеше әлемдік әдебиетте кездеседі. Алысқа бармай-ақ көрші қырғыз елінің 
«Манас» жырын алайық. Сонда да баланың хан сайлайды.

48 
Бізге жеткен Едіге жырының татар нұсқасыда батырдың алтыс жасынан 
бастап он екі жасқа дейінгі аралық жырмен (өлең сөзбен) өріліп көрсетіледі. 
Кез келген батырлар жырын алайық, бәрін де дерлік батырлардың серігі 
болатын жылқысы, жары болады. Сол секілді Едіге батырдың да жырында 
оның қалыңдығы туралы жолдар кездеседі. 
Біз зерттегем Шоқан Уалиханов нұсқасында осы батырдың қалыңдық 
іздеп шығатыны туралы берілген.
Едіге сол кезде Қабантын Алыпқа таныс болмай келеді. Жалшысы ретінде 
көрінеді. Алып тапсырған тапсырмаларды ойдағыдай атқарып, оның қырық 
қосшысынан да артық жұмыс істеп, жақсы қырынан көрінеді. Сөйтіп жүргенде 
Сәтемірдің қызы Ақбілекпен жасырын кездесіп, табысады. Соңында қыздың 
өз көмегімен қулығын асырып, Алыпты жеңіп әрі өлтіріп, байлығын иеленіп, 
сол жердегі қосшыларға билігін жүрігіп, бәрін өз қолына алады.
Ал Нұртуан нұсқасында былай деп өрбиді: Едіге батыр атастырып қойған 
қалыңдығын іздеп келсе, сол елді алып қырып, шауып кеткен. Алып деп 
отырғанымыз Қабантиын деген дәу. Едіге батыр дәу соңынан қуып, онымен 
соғысады. Бұл нұсқа Қарақалпақтың осы батыр жыры туралы нұсқасында да 
кездеседі.
Дипломдық жұмыста зерттеп отырған Едіге батыр жырында батырдың 
сол кезде қызды құтқаруы, ол үшін күресуі және жар етіп алуы бұл жалпы 
батырлық эпостарда тұрақты көрініс беретін құндылықтар. Бұл жағынан 
келген кезде Едіге батыр жырының сюжеттік құрылымы басқа да батырлар 
жырымен қатар өрбіген және дамып отырған. Тек оның тарихы шындығы мен 
түрлі нұсқасының болуы және ондағы кездесетін кей бұрмаланған тұстарының 
зерттелуі әлі де болса үлкен еңбекті талап етеді. Бұған негіз етіп отырғанымыз, 
Қаныш Сәтбаев еңбегіндегі жазылған, айтып өткен тарихи қателіктердің 
болуы дәл келіп отыр.
Біз зерделеп отырған тақырыпта С.Қасқабасов былай дейді: «Жырда 
батырдың үйленгеннен кейінгі басынан кешетін оқиғалар – көбіне-көп 
жорықтар, шайқастар, батырдың көрген қиындықтары болып келеді. Бір 
қызығы – ертегі мен ғашықтық дастандарда кейіпкердің үйленуімен әңгіме 
тамам болса, батырлық эпоста қаһарманның үйленуі – соңғы нүкте болмайтын 
жағдай жиі кездеседі» [14.465].
Едіге батыр эпосының қарақалпақ нұсқасында батыр өзіне тиесілі мекенді 
толық әрі еркін меңгереді. Тіпті сол елге және жерге әділ төрелігін жүргізген. 
Шындығында жақсы жерді кім жек көрсін. Жұрттың бәрі Еділдің арғы бетіне 
өтіп кетеді. Осының бәрін көріп отырған Тоқтамыстың жанындағы нөкерлері 
араға от салып, арандатады. Нәпсіге жеңілген хан Еділдің арғы бетіне адам 
жіберіп, барымта жасап, малын тартып алып, қудалай бастайды. Ал Едіге 
батыр бұған тіпті ештеңе демейді. Себебі болған нәрсе тағы болады, 
қайталанды деп түйеді. Араға екі жарым жыл салып бұл жағдай қайталана 

49 
береді. Тоқтамыстың көңілі өсіп: «Бәрекелді, Едіге менен қорқады екен-ау, 
баяғы қайрат Сәтемірдің қырық мың әскерінің екпіні екен-ау», - деп қиял етеді.
Көңілі орнына келген Тоқтамыс хан қару сайланған жүз шақты 
жауынгерін аттандырады. Ал олар болса Еділдің арғы бетіндегі елге 
тыныштық бермей, оларды қорлай бастайды. Тіпті құлақ пен мұрындарын 
кестіртіп, өздеріне жегізіп те жатады. Ал бұл қорлыққа төзбеген ел Едіге 
батырға шағым түсіріп барады. Осы тілеуді күткендей батыр қалың қол жинап, 
ханға қарсы соғыс ашады. Ал бұл эпостық жырларда кездесетін, батырдың 
халық тілеуін орындау, қорғау жолында жауыз ханға соғыс ашқан секілді 
мотивпен ұштасып жатады.
Бұл туралы Мұрын жыраудың қалдырған нұсқасынан да көруге болады. 
Мұнда Тоқтамыс ханнан әбден қорлық көрген халықтың мұңын жоқтаған 
Едіге батыр соғыс ашып қана қоймай, кегін алып болған соң одан әрі 
ноғайлының ежелгі жауы қалмақтарға да жорыққа аттанады. 
Екі мың кісі қалмақпен, 
Екі жүз кісі салысты. 
Неше күндей ұрысып, 
Қырғын болып қалысты.
Сол ұрыстың ішінде,
Қанқожаның баласы
Абығайды өлтірді. 
Бұл шайқаста екі мың адамның бес жүзі қырылып, оның үстіне басшысы 
Абығайдан айырылған жау соғыс алаңы тастап қашып кетеді. Тек сол кезде 
батыр Тоғалай ғана Едіге батырмен жекпе-жекке шығады. Екі күн дегенде 
берілмей айқасқан екеуінің ақыры Тоғалай жер құшады. Батыр өлген соң 
Қанқожа Үш Бөкенбай деп аталатын мекенге көшеді. Кетпей тұрып Иманқара 
дейтін баласын бас сайлап, мың адаммен ноғайды шабуға тапсырма береді. 
Бұл жайыттан хабары болған Едіге батыр кейін қалған шағын қана әскерімен 
жауға қарсы соғысады. Бұл жерде де тағы эпостық стильге тән батырдың аз 
ғана қолмен қалың қолға қарсы тұруы суреттеледі.
Күнқожаның баласы Иманқара Ноғайлының жеріне кіріп, сол жердегі 
белгілі Тоған деген батырдың ауылын шауып, әйелін ұстайды. Дәл осы ұрыс 
үстінен түскен Едіге батыр төрт күн бойы шайқасып жүріп, ақыры жесірді 
айырып алады.
Шоқан Уәлихановтың нұсқасында сүйінші сұрау мақсатында бәрінен 
бұрын келген қырық ер Сәтемір ханға Едіге батырдың қызын құтқарып, жолда 
келе жатқанын жеткізеді. Хан бұған қуанып оны қарсы алуға алдынан үш сан 
қол аттандырады. Едігені алып келуді тапсырады. Едіге келген кезде Сәтемір 
оның алдынан адам жіберіп, орда жанында арнайы құрметпен қарсы алады. 
Сол жерде ұлан-асыр той болады. Хан өзінің қызын Едіге батырға некелеп 
қосып береді. Кейін батырдан ұл туып, оның атын Нұралын яғни, Нұраддин 
деп қояды.

50 
Ал бізге жеткен татарлардың нұсқасында Едіге батырдың келе жатқанын 
естіген хан Едіге мен қызыма күн де, жел де тигізбей алып келіңдер деп адам 
жіберген. Олар жеткен соң жұртты жиып той жасаған. Отыз күн ойын, қырық 
күн тойын тойлатқан. Қырық бірінші күн дегенде хан Едіге батырды 
шақыртып, қасына алып одан қайдан шыққанын, өзі туралы айтып беруін 
сұрайды. Кейін Едігені би етіп сайлайды. Қызы Ақбілекке қосып береді. Арада 
Нұраддин дүниеге келіп, ол өскенше Едіге тыныш әрі баянды өмір өткізеді 
делінеді.
Ал Қарақалпақтың Қияс нұсқасында да хан Едігеге абыройымды 
сқтадың, жар дегенде жалғыз қызымды құтқарып, еліме әкелдің. Енді барым 
да малым да сенікі, тәжім және тағым да сенікі, жұртым да сенікі, қызым да 
болсын сенікі деп келтіреді. Сәтемір хан той жасайды. Жиылған қауымға 
Едігенің даңқын аспандатып тұрып жеткізеді. Сөйтіп батыр хан елінде он төрт 
жыл тыныш өмір кешеді.
Дәл осы нұсқада Тоқтамысты қашырған Едіге батыр ноғайлы жұртын 
тоғыз жыл билеп, басқарады. Кейін баласы Нұраддинді таққа отырғызып, 
осылайша қуанышқа кенеліп, жақсы өмір сүреді деп келеді.
Эпикалық 
ертегіде 
кейіпкер 
бейнесі 
біртіндеп 
фольклорлық 
элементтермен өседі. Аты аңызға айналған кейіпкердің балалық шағы туралы 
барлық әңгімелері бар, ол поэманың соңғы бөлігі (прозалық әңгіме). Бұл 
әңгімеде тек халықтың досы ғана емес, сондай-ақ халықтың адамы. Өз 
өмірінің алғашқы жылдарында ол бақташы болды және өзінің даналығына ие 
болды. Халықаралық фольклорда патша, оның вельможностары мен 
кеңесшілерінің қарапайым, оқымаған адамның (бақташы немесе шаруа) 
даналығы туралы сюжет кең таралған. Мұндай қарапайым кейіпкер жиі 
ертегілерде, қиын тапсырмаларды орындау немесе жұмбақтарды шешу. 
"Король и аббат" ағылшын халық балында қарапайым бақташы ғалым 
аббатпен киімін ауыстыра отырып, өз иесінің орнына патша ұсынған қиын 
жұмбақтарды шешеді. Ағылшын баллада ең кең халықаралық таралуы бар 
жаңа сюжетті көрсетеді. Сервантестің "Дон-Кихотта"простолюдин Санчо-
Панстың дана сот шешімдері, сондай-ақ өзінің ақыл-ойымен, оны өз 
күлшегінің затымен таңқалдырады. 
Едіге батырдың балалық шағы туралы әңгіме-оның құрдастары патша 
таңдайтын, оның дана "Соттары" туралы, патша мүмкіншілігі бар. Сюжет акад 
көрсетті. А. Н. Веселовский, Шығыста ежелгі заманнан бері белгілі: үнді 
повестерінде данышпан Викрамадитья туралы, моңғол — Арджи-Борджи 
туралы, ежелгі еврей (Інжіл және талмудия)— Соломон патшасының соты 
туралы. Кейінірек ол шығыстан келген ескі орыс ертегілерінде 
куәландырылған, онда царевич Соломон малшы бала ретінде өзіне басқа 
ұлдарды жинайды, олардың арасында патша рөлінде сөз сөйлейді, сот 
жасайды және жазалайды және даулы сот істерінің дана шешімдерімен өз 
әкесінің назарын өзіне аударады. Проф. Е. Э. Бертельс айтқандай, Көңілді 
жиналған материалдарды сасанид (ортамеперсидтік) хроникаларында 
кездесетін бала-судья туралы ирандық нұсқамен толықтыру керек, бұл 

51 
ертегінің кейіпкері Сасанид — Арташир әулетінің негізін қалаушы. Ирандық 
ертегі Фирдоусидің "Шах-наме" арқылы кеңінен танымал болды. 
Оның ізашары, Викрамадития, Арджи - Борджи, Соломон, Едіге сияқты 
эпикалық аңыздағы қарапайым малшы емес, шаруа немесе кедей қария 
тәрбиеленген эмирдің ұлы. Керогланың кейінгі поэтикалық өмірбаянында да 
байқалатын халық ертегісінің өзіндік қарама-қайшылықтары: бір жағынан, 
халық өз дарынының арқасында, екінші жағынан, ол оған жоғары шығу тегі, 
кейде тіпті патшалық родословалық, ақтайтын және осы биіктікті мұралық 
құқықтармен мақұлдайтын қарапайым адамды көргісі келеді. Алдамшы 
бақташы көрсетіледі "царевичем әкеледі". Балалық шағы қарапайым адамдар 
арасында өткен (сол атаудағы өзбек дастандағы Му - рад-хан сияқты), 
қарапайым бақташы (өзбек Кероғлы сияқты) тәрбиеленген патша-да халық өз 
үмітін жүктейді, онда болашақ әділ және дана билеуші, қарапайым 
адамдардың қатыгездік пен әділетсіздіктен қорғаушысы бар адамдардың 
билігін көреді. Халықтың Едігеге деген мұндай қатынасы, айтпақшы, қазақ 
халқының мақал-мәтелдері арасында, халық мұқтажына қамқорлық жасайтын 
адам туралы былай дейді: Едіге халқының қамқоршысы.
Едігеге қатысты әр түрлі нұсқалар оның эпикалық өмірбаянының осы 
қарама — қайшылығын түсіндіреді — білгір рудан шыққан шығу тегі, одан 
кейінгі тағдыр-жай бала-бақташы сияқты: немесе оның әкесі, атақты уәзір 
ханды өлтіргені (сәбиді жазалаудан құтқарған мейірімді ана және оның досы 
сияқты); немесе туған кезде оның ата-анасы (анасы) далада тасталғаны және 
бақташы болып табылғаны; немесе әкесі оны қарапайым адамдарға 
тәрбиелеуге қалдырғаны. Бұл дәлелдердің айырмашылықтары мен олардың 
үстірт сипаты эпикалық кейіпкердің өмірбаяны қалыптасқан ертегілердің екі 
бөлігі арасында келісудің барлық әрекеттерінен ежелгі келісілмеген 
келіспеушілік болғанын көрсетеді. Осыған сәйкес кейіпкер жиі екі есімге ие: 
өзінің тарихы, малшы-бала, ол Қойшыбай (яғни "бақташы"), Кубугул (оның 
орнына оның тәрбиешісінің ұлы Эсе-бия) немесе Рахим - берди ("Құдай 
берді") деп аталады; кейінірек, аулада, ол өзінің тарихи атын Едіге алады. Бұл 
атау (мүмкін, моңғолдың шығу тегі бойынша) тиісінше етіктің ("етік"идугі) 
сирағынан табылған немесе жасырылған найденыш деген лақап ретінде 
түсіндіріледі. Осының барлығы дәстүрдің өте беріктігін көрсетеді, оған сәйкес 
атақты эмир жастықта жай бақташы болған және өзінің жеке 
дарындыларының арқасында халық ортасынан шыққан. 
Едіге әкесі , Құтлік-кия, Тоқтамыс үшін өлім жазасына кесілген әкесі 
туралы әңгіме тарихи (ИС - кендердің анонимі) дерек көзі сақталған басқа 
аңыздардан ерекшеленеді, оған сәйкес Әмір Балтычак, Едіге әкесі, жеңіске 
жеткен Тоқтамыс Тимур-Меликке өзінің адалдығының құрбаны болады. Екі 
жағдайда да әкесінің жазасы туралы әңгіме Тоқтамысқа қарсы Едіге тектің 
тұқым 
қуалайтын 
ыдырауы 
ретінде 
күреседі. 
Кероғлы 
туралы 
ертегілердегідей, Құтлық-кия ұлы әрі қарай тиранның жауы, әкесі үшін кек 
алушы болады. Шығыс феодалдық ауланың өмірі үшін сюжет ретінде типтік 
осы жартылай тарихи әңгімемен поэманың басқа нұсқаларында кейіпкердің 

52 
керемет шығу тегі жазылған родословалық ертегі. Суға түсу кезінде оның аққу 
киімін ұрлап кеткен сүйікті адам болатын қыз-аққулар туралы әңгіме Батыс 
және Шығысьа көптеген халықтарының фольклорында кең таралған. 
Осылайша, скандинавиялық "Эдде" куәландырылған ежелгі германдық 
эпикалық ертегілерде, Сиқырлы ұста Веланд өз аққу киімдерін тастаған үш 
сұлу көлдің жағасында қорғайды және кіші, Едіге туралы поэмада сияқты, 
оның әйелі болады. 
Фольклорда мұндай сұлулықты өзінің сүйіктісіне салатын неке 
тыйымдарының мотиві кеңінен таралған: тыйым салу сілекей, ол оның аң 
шығу тегі мен келбетінің құпиясын ашады, және сұлулық сілекей тастауы тиіс. 
Батысеуропалық ертегілерде фольклорда және ортағасырлық поэзияда кеңінен 
таралған Мелюзин туралы осындай тыйымды бұзған рыцарь Сұлулық одан 
өзінің жыланын жасырған немесе белгілі бір мерзімде жыланға айналғанын 
біледі. Күйеуінің жағында тыйым салынған сол түрдегі ертегілер бар: әйелі, 
осы тыйымды бұзып, күйеуінің аң бейнесінің құпиясын біледі. Сондықтан 
Амур мен Психия туралы ежелгі ертегіде жүреді. Мұндай сюжеттер акад деп 
санайды. А. Н. Веселовский (этнографтар а. Лэнг пен келерден кейін), өзінің 
шығу тегі бойынша "тотемизммен" байланысты, яғни алғашқы қауымдық 
адамның тектің аңмен, Құдайдың ата-бабасы тотемоммен байланысы туралы 
ұсынысымен байланысты. Осыған байланысты, белгілі бір тұқымдағы 
Жануарлар осы тектес адам өлтіру ауыр қылмыс болып табылатын ата-ана 
ретінде қаралады. Әртүрлі тотемистік туыстардың арасында әртүрлі неке 
тыйымдары болуы мүмкін: сондықтан дұшпандық тотемистік тууға жатуды 
анықтау неке тыйым салынған немесе жарамсыз етеді.
Потаниннің сол ертегісінің нұсқасы бурят руларының шығу тегі туралы 
харяттың және кең екенін хабарлайды, олар сондай-ақ, "аққуды өз ата-
бабалары деп санағанда оларға тағзым етеді, оларға құрбандық әкеледі және 
оларды өлтірмейді". Мұнда ертегі кейіпкері, аққу киімін ұрлаушы бурят 
шаманы. Олар үш жылдан кейін өз киімін тауып, өзінің сүйікті қызын және 
ұлын тастап кетеді. Сол сияқты ежелгі тотемистік аңыз-бұл кейіпкердің ертегі 
шежіресі негізінде жатыр. Теранинмен жазылған моңғол ертегісімен 
байланыс, маңғыттар-моңғол шыққан. Өйткені қауырсындар көгершіндерге 
айналып, өзінің қарапайым адам келбетін қайтадан қабылдай алады, көк 
киімін (кеб) тастай алады. Қазақ нұсқаларында бикеш-моңғол ертегісінің 
аққуы кейде су астында тұратын "сары қыз", албасқа ұқсайды. 
Екінші жағынан, мұсылман түсініктерінің әсері ақыр заманындағы 
тотемистік бабаның (немесе моңғол шаманының) аққу қызының күйеуі 
ретінде мұсылман қасиетті Баба-Түкті немесе Баба - Туклидің кеш 
ауыстырылуына әсер етті. " Қырымның қырық батыры " жиынтығына 
генеалогиялық циклизация принципі бойынша кіретін бұл ертегінің 
нұсқасында, Едіге ата-анасы және Аққу қызының күйеуі Баба Түкті емес, ал 
жалғыз тұратын аңшы Аңғышбай адамдардан алыста, таулар мен ормандар 
арасында. Бұл кең таралған мұсылман аңызына қарағанда ежелгі жақтан әсер 
етеді. Баба-Түкті бастапқыда әкесі ретінде емес, Едіге ата-бабасы ретінде, 

53 
оның "9 - ші тізедегі ата-бабасы" (Валиханов ноғай нұсқасында айтылғандай) 
деп ойлауы керек екені түсінікті. Кейін ғана кейбір нұсқаларда ол әкесі рөлінде 
Кутлук-кия жартылай тарихи фигурасын ығыстырады және қыз-Аққу туралы 
ертегінің кейіпкері болады 
Мәселен, 1958 жылы Әшім Сикалиев жазған ноғай нұсқасында Қарашай-
Черкес автономиялық облысының Қарашай-Хабль ауданының Икон-Халк 
Адыге-Халк ауылында, Баба-Туклас аққу киімін ұрлап, оның күйеуі болады. 
Оның ұлы құтлы-Кая дүниеге келген, ол оны тастап кетеді. Бұдан әрі құтлы - 
Кая өзі албасланың қызымен ("орман әйелінің") некеге тұрады, ол оған 
тінтуірге және аяққа қарауға тыйым салады. Некелік тыйымның әдеттегі 
бұзылуы керек, әйелі құтлы-Қаядан кетіп, оған ит тамақтандыратын жаңа 
туған сәби — Едіге лақтырады. Осылайша, Едіге ата-бабаларының екі 
ұрпағына арналған ертегі сюжетінің екі еселенуі орын алады. Бұл ретте неке 
тыйымының мотиві қыз-Аққу тарихынан алынады және екінші нұсқаға 
ауыстырылады(албасла 
қызымен 
неке). 
Киелі 
Баба-Түктес 
қазақ 
фольклорында батыр эпосының әр түрлі батырларының қамқоршысы ретінде 
танымал. Оны құлату Қаратаудың солтүстік беткейіндегі Құмкент ежелгі 
қаласының ауданына орайластырылған. Оның мазары сондай-ақ Астрахань 
маңындағы табыну орны деп аталады. Мелиоранский деп "Баба – Түкті Шаш
Әзіз ("волосатый қасиетті") мағынасында "шаш - ский" (т. е., ташкент) - 
әнбие". Бұл түсінік заңды күмән тудырады, бірақ, мүмкін, кеш 
этимологизацияға байланысты болуы мүмкін.
Ертегі фольклорынан Са-Темірдің (Сәтемір) қызын ұрлап кеткен батыр-
ұлы (алпом) батырмен оның "казактары" кезінде кейіпкердің кездесуі туралы 
баяндайтын эпикалық ертегіге және эпизодқа еніп отыр. Бұл эпизодтың 
көптеген нұсқаларында болуы оның архетипке тиістілігін көрсетеді. Көптеген 
түркі батырлары сияқты ұлы: ол жеті күн бойы өзінің садақынан жебе арқылы 
өлтірілуі мүмкін, ол оны тінтуірдің астына, оның денесіндегі жалғыз осал 
орынға енеді. Батырға осы ерлікті жасауға көмектесетін Са-Темірдің ұрланған 
қызы үлкен құпияны береді. Ғажайыптар ұрланған сұлулықтың көмегі, 
шартты осалдылық және көп күндік богатырский арман сияқты, кең таралған 
ертегі себептері болып табылады. 
Бұл ертегі эпизодын баяндаудың дамуына енгізу, негізінен реалистік, 
Алтын Ордада феодалдық өзара соғыстар туралы түсінік талап етеді. Бұл 
жерде Са-Темірдің немересі, яғни керемет жағдайларда туған Тимурдың 
немересі ретінде ұсынылған, оның екінші кейіпкері Нұреддин ретінде типтік 
ертегіге енгізілді деп ойлауға болады. Осы тұрғыдан алғанда, эпостың 
Нұреддиннің шығу тегін және әкесі жағынан заңдастыру үшін қамқорлығы 
қызықты (мүмкін, бұл күмән бар ма?). Бұл симпатикалық сиқыр туралы халық 
түсініктерінің көмегімен жасалады. Бірақ, ол былай деді: "бұрын мен Әлпімен 
бірге ләззат алдым, сол күні бұл бие де осы айғырмен (яғни Ұлы атпен бірге) 
ойнағанын есімде.— В . Егер ол жүкті болмаса, мен де". Бие шығарып, сүтті 
қарап шығып, жүкті емес, бос болып шықты; "Мен де жүкті емеспін",— деді 
қыз. "Демек, менің қоныс аудардым: менен кейін бала дүниеге келеді", — деді 

54 
Барып, тастап кетті". Бұл дәлел басқа нұсқаларда да келтіріледі: шамасы, ол 
бастапқы болды.Мұндай жағдайларда бала отанында қалады және оның кек 
алу үшін қайтып келе жатқан әкесімен кездесуі таным сипатында болады.
Батырлық эпостың тарихи нақыштарын жоғалтқан ертегіге айналуы 
Потанин мен Диваев жазбаларының «Едіге» кейбір қазақ нұсқаларында 
(соңғысы Сәтпаев "Мың бір түн" ертегілерімен салыстырады), Қарақалпақ 
Айымбетов пен кейбір басқаларында анық байқалады. Бұл тұрғыда 
Зарифовтың өзбек нұсқасы тән, онда зұлым хан Тоқтамыс өзінің қу кеңесшісі 
Кенджабай-кусты Біргейді, өз батырын жібереді, данадан кейін қалмақ 
шахына Барса - келмес еліне барады ("ұстап аласың-қайтып оралсын" — қайту 
жоқ ел). Осы елге бара жатқан жолда Едіге алыпты жеңеді, кейін қалмақ 
шахының әскері және оның "артиллериясы" жеңеді, шахтың қызы, сұлу 
перизатқа құрмет пен қолын алады. Ол Отанына оралғанда, Тоқтамыс өз 
еркімен тағынан қалады. Осылайша, эпикалық аңыздардың дамуы қоғамдық 
шындыққа сүйеніп, халық жадынан жоғалып, олардың пайда болған тарихи 
оқиғаларымен және Алтын Орда мен темір дәуірінің қарым-қатынастарымен 
бірге кеткен оның тарихи элементтерінің едәуір әлсіреуі бағытында жүрді. 
Енді Қаныш Сәтбаевтың «Ер Едіге» атты төте жазу нұсқасында жазылған 
еңбекке де бір шолау жасап өтсек.
Едігенің даналығына ел бұлай тұрсын, дұшпаны Тоқтамыстың өзі де 
мойындайды: «Едігенің асу ісі сол еді, өзінен бір жас үлкенге әзір ағамсыз, 
сөйлеңіз» дер еді. Өзінен бір жасқа кіші тұрса «қарғам сен тұра тұр, мен 
сөйлейін, дер еді» дейді. Адамшылық көзі мен қарағанда Едігенің ең 
ақсайтұғын жері Қабантын алыпты қан майданда күші асып өлтірмей 
қапылыста қармауға алғандығы. Бірақ елдің сыны Едігенің бұл ісін де оның 
жолдасқа опашылдығы, өзінен басқаның өміріне ойынық көзбен 
қарамайтынын, рақымшылдығына жатқызып отыр. Өйткені тоғыз батырдан 
айырылып, Сәтемір ханның еліне бетті түзегенде жолдан кездескен 
жанындағы он жеті серігіне бұлайша беретін серті бар еді: 
Тамақтарың таусылса, тамақ тауып берейін, 
Киімдерің жыртылса, киім тауып берейін. 
Атың өлсе төлейін, өзің өлең не дейін, 
Бәрін айта та, бірін айт 
Мен тіріде өлмесең, 
Он жеті дос кедейім. 
Сондықтан егерде ол Қабантынмен кездескен жерден ақыл-айлаға жол 
бермей тұра төбелеске ұмтылса, онда он жеті серіне о баста берген уәдесін 
жұтқан опасыз адап болып табылар еді. Едіге батыр мұны істемей «Күші 
өзімен тең болған» Қабанты алыпты, әл сынасқан көріп, айламен жер 
жастандыруды мақұл көреді. Бұл әрине есті батырдың ісі және де кездескен 
жерден тура ұмтылу тіпті Едігенің табиғатында жоқ. Өйткені оның нағыз кегі 
Қабантыда емес, Тоқтамыста. Бұлай болмай жағаласып кеткен кезде де 
Едігенің жеңетіні айқын еді. Мұның шындығы өлейін деп жатқан Қабантының 
өзі де куәландырып береді. Ел қиялын сүйген ерін қашан да көздеген ойына 

55 
жеткізбей қойған емес. Қандай қиыншылық, бейнет болсын бәрі де ердің 
басынан өтпекші. Сондықтан Едіге батырдың да жолы болады. Нұралы сынды 
боздағын серікке алып ноғайлының еліне Тоқтамысты қуады. Байтағынан 
безіп қағып жүрген Тоқтамыс жапан далада басы қиылады. Едігенің жүрегін 
өртеген кек сонымен бітеді.
Енді Едіге көздеген ойына жетті, іздегенін тапты. Тоқтамыстың қызын-
қатын, қатынын-отын есебінде ұстады. Он сан ноғайды бір аузына қаратты. 
Хан болды. Егерде әңгіме дәл осы арадан қиылса Едігенің сыны шалалау қалар 
еді, себебі Едіге секілді ұлы батырлардың бойына ақыл мен күштің 
қармауынан тыс, қапыда ұшырасқан кемшілік болса, ондай кемшілікке ел мен 
ер қай көзбен қарайтынын бүркеулі қалмақшы. Ел қиялы бұл көмескілікті де 
ашып, айқындап отыр.
Дегеніне жеткен, қарадан хан болған Едіге Қадыр-Берді сұлтанның 
қапылыста келіп, мойнына мініп бірер секіріп түскенін көтере алмай құса 
болып өледі. Олай болса Едігелер сияқты ардақтайтын еріне ел сыны қапыл 
мінді де кешпейтіндігі табылады. Сондықтан намысына тигенде хандыққа 

жүктеу/скачать 0.57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: