Кіріспе таңдалған тақырыптың өзектілігі
Қылмыстық жауаптылық пен жазадан босату институтының мәні
жүктеу/скачать 184.84 Kb.
|
| 1.2 Қылмыстық жауаптылық пен жазадан босату институтының мәні
Өзі жасаған қылмысы үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылған тұлғаның сотталуы және заңмен көзделген мөлшерде жаза тағайындалуы тиіс екендігін ешкім теріске шығармайды. Бірақта жаза тағайындамауға жол беретін жағдайлар ең ежелгі қылмыстық заң актілеріне белгілі болған және қазіргі заманғы жоғарғы құқықтық мәдениеті бар деп саналатын барлық мемлекеттердің қылмыстық кодекстерінде көзделген. Мәселені бұлайша шешу, жасалған іс-әрекет қылмысқа тән белгілерін жоғалтты, ал оны істеген адам қоғамға кауіптілігін жойды деген сөз емес. Бұндай жағдайдың формальдық логикаға қарсы келетіні де айқын. Қылмыстық белгілері бар іс-әрекет жазасыз калуы мүмкін емес. Бұл ұстаным ой қортындылардың кез-келген салыстырмалылығына жол бермейді. Бірақ заң шығарушы ұстанып отырған формальды емес логика тұрғысынан, әлеуметтік қажеттілік пен қарапайым дұрыс ой тұрғысынан алғанда қылмыс жасау және кінәлі адамды қылмыстық жауаптылыққа тарту фактісі оған міндетті түрде қылмыстық жаза тағайындап, оны өтету кажет дегенді білдірмейді. Кей жағдайларда сотталған адамға белгілі бір фактілік немесе қылмыстық-құқықтық жағдайлардың болуына байланысты ең жеңіл деген қылмыстық жазаны қолдану мүмкін болмайды немесе орынсыз болып қалады. Қылмыстық жауаптылықты жүзеге асырудың әртүрлі формаларының болуы отандық заң шығарушыларға қылмыстық жазадан босату қажеттілігін туындататын қылмыстық жазаны жүзеге асыруға мүмкіндік бермейтін және жазаны тиімсіз ететін жағдайлар жүйесін енгізуге мүмкіндік береді. Өзінің қылмыстық-кұқықтық мәні бойынша бұл жағдайлар жазаны өтеуге теңестіріледі, оның әлеуметтік - құқықтық эквиваленті түрінде болады. Сондықтан қылмыстық жаза қолдану қажеттілігін жояды. Қылмыстық жауаптылықтан босату автоматты түрде қылмыстық жазадан босатуға әкеледі. Бұл жағдайда қылмыстық жауаптылықтан босатудың бастапқы моменті — алдын-ала тергеу кезеңі, соңғы сәті, айыптау үкімі шығарылғанға дейінгі сот талқылауы болуы тиіс. Бұл сәттен өтіп кеткеннен соң тек қылмыстық жазадан босату туралы ғана сөз қозғауға болады [14, 48 б.]. Босату - бұл, әрине, кеңістік пен уақытта белгілі бір ұзақтығы мен көлемі бар процесс. Бірақ бұл жағдайды негізге алып, қылмыстық жазадан босату институты екен деп ой тұжырымдау қате болған болар еді. Мұндай қате ой тұжырымға заң шығарушы да жол бермесе керек. " Босату " терминіне ғана сүйеніп мұндай қорытындыға келе негізсіз болары сөзсіз. Ең алдымен " босату " терминін заң шығарушы процестің өзін анықтау үшін емес, оның қылмыстық құқықтық нәтижесін көрсету үшін қолданылады. Сонымен қоса жазадан босату идеясының негізінде жазаны қолданудың орынсыздығы және мүмкін еместігін білдіретін ойлар жатыр. Ары қарай қарастырайық. Іс — әрекеттің жазаланушылығын жоятын жағдайлар заң актілерінде тікелей көрсетілген. Ал, сот сотталған адамды қылмыстық заңда көрсетілмеген жағдайлармен қылмыстық жазадан босатуға күзіретті емес. Жекелеген жағдайларда қылмыстық жазалардан босату қылмыстық жауаптылықтан босатуға себеп болатындығы белгілі. Мұндай жағдайлар да бірінші босату, екінші босатудың орындылығын көрсетіп тұрады. Бұл қорытындыға келуімізге мынадай талас тудырмайтын, маңызды екі жағдай негіз болады. Біріншіден, қылмыстық жаза қылмыстық жауаптылықты жүзеге асырудың көптеген формаларының бірі ғана болып табылатындықтан, қылмыстық жауаптылық өзінің негізгі әлеуметтік — құқықтық функциясын кінәліге жаза тағайындамай-ақ жүзеге асыра береді. Екіншіден, егер қылмыс жасаған тұлға белгілі бір себептермен қылмыстық жауаптылыққа тартылмаған немесе қылмыстық жауаптылықтан босатылған болса, оған жаза тағайындау ойға қонымсыз, әрі жол берілмеуі тиіс іс-әрекет болатыны айқын. Себебі, жаза тек қылмыстық жауаптылықка тартылудың нәтижесі болуы ғана мүмкін. Бірақ бұл аталған қылмыстық жауаптылықтан босату институттарын мәні бойынша толық сәйкес келетін, біртұтас деп есептесек өте кате пікірге бой алдырған болар едік. Бұл екі институтта өзінің кайталанбастығымен, ерекше индивидуальдығымен ерекшеленіп, бұларды жеке дара автономды қылмыстық — құқықтық ақиқаты деп тануға алғы шарттар қалыптастырады. Бұл тұжырымды қылмыстық жазалаудан босатылған тұлғаның автоматты түрде қылмыстық жауаптылықтан да босатылып кете алмайтындығы дәлелдей түседі. Бұдан бөлек, қылмыстық жауаптылықтан босатқан қатынастар өз іс-әрекетін тоқтатады. Ал қылмыстық жазадан босатқанда, олар сақталып қалуы мүмкін (мысалы, соттылық жойылған немесе алынғанға дейін). Қылмыстық құқықтың бұл институттарының шекарасын белгілеуде олардың әртүрлі қылмыстық-процессуалдық формасын да ескеру керек: қылмыстық жазадан босату қылмыстықтық жауаптылықпен салыстырғанда тек сотпен ғана жүзеге асырылуы мүмкін. Бұған карап отырып қылмыстық жауаптылықтан босату мәселесін шешуді де сот органдарының құзіретіне беру ойға қонымды болар еді [15, 7 б]. Қазіргі отандық қылмыстық құқық қылмыстық іс-әрекеттің жазаланушылығын азайтатын жағдайлардың едәуір жетілген жүйесін бекіткен. Бұл қылмыстық жазадан босатуды жүзеге асыруға кеңірек мүмкіндіктер береді. Қылмыстық жазадан босату деп - сот актісінде көрсетіліп, заңға сәйкес негізделген, қылмыстық жауаптылыққа тартылған адамға қылмыс жасағаны үшін қылмыстық жазаны өтеу міңдетін жүктеуден толық немесе ішінара бас тартқан сот актісі. Қылмыстық жазадан босату түрлері жалпы бірдей әлеуметтік-құқықтық бағытына қарамай, әртүрлі заңдық сипатқа ие болып, өзінің жүзеге асуы үшін дымен ҚР ҚК 53 – бабында айшықталған жеңілдетуші мән – жайлардың тізімін қарастырамыз. Мән – жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет кішігірім ауырлықтағы қылмыс жасау жай қылмыспен салыстырғанда неғұрлым қауіпсіз, өйткені: 1) айыпты адамның соттылығы жоқ; 2) ол кішігірім ауырлықтағы қылмыс жасаған; 3) оның әрекеті мән – жайлардың кездейсоқ тоғысуы мен негізделген. Алғашқы екі мән – жай айыпталушының жеке басымен әрекетінің неғұрлым қауіпсіз ретінде сипаттайды, дегенмен олардың құрамында ерекшелік элементтері жоқ. Мұндай деректер тәжірибеде жие кездеседі. Үшінші тармаққа қатысты – айыпкердің қылмыс жасауына әкеп соққан кездейсоқтық факторының болуын, шынында да сот ерекше мән – жай ретінде бағалауы мүмкін, әрине, ол фактордың аталған адамның мінез – құлқында қандай рөл атқарып тұрғандығына орай. Басқаша айтқанда, кездейсоқтық жағадайы айыпталушының саналы мінез – құлқынан қаншалықты басымдығы және соңғысының одан қаншалықты тәуелдігі екендігіне байланысты болып келеді. Мұндай кездейсоқ факторлар мысалы, «ерекше жол болмау», «рок ,фатум» , т.б. болуы мүмкін. Айыпкердің кәмелетке толмауы өз – өзінен мән – жайлардың ерекшелігі болып танылмайды. Ол үшін қылмыс субъектісін оның жеке басын жас шамасы тұрғысынан сипаттайтын, дене кішілік және психикалық жағынан ашып көрсететін қосымша критерийлер болуы қажет. Мысалы, ақыл – ой дамуының кемшін болуы, мінез – құлықтағы толықтай өзіне – өзі жауап бере алмаушылық, өз іс – әрекетін бағалай алмау, електеуге биімділік және т.б [101, 45 б]. Жүктілік мынадай себептіліктермен жауаптылықты жеңілдететін мән -жай ретінде қарастырылады: 1) айыпкердің қылмыс жасаған сәттегі ерекше тәндік (физиологиялық және психикалық) жағдайына байланысты (өз өзін ұстай алмауы, жүйкесінің тозуы, қорқыныш және т.б.); 2) сотталған және үкімді орындау сәтіндегі ерекше тәуелді жағдайы (бала табу, баланы күту, өзіне өзі келу т.б.); 3) ананың аялы алақаның қажет ететін болашақ нәрістенің мүдделерін қорғау. Ереше мән – жай ретінде жүктілік ол, мәселен, жағдайдың төмендеуі мен (таксикоз, түсік тастау қаупі және т.б.), жыныс мүшелерінің ауруы, қауіпті тыс жағдайлар мен (мерзімінен бұрын босану, екі бала, үш бала табу т.б.) жалғасатын реттерде қарастырылады. Айыпкердің жас балалары болуы. Бұл мән – жайды қылмыстық жауаптылықты және жазаны жеңілдететін себеп ретінде ескеру мәселеге мемлекет тарапынан гуманизм тұрғысынан келу, өскелен ұрпақтың болашағына деген қамқорлықпен негізделеді, ата – ананың борышы мен бала тәрбиесінің қажеттілігімен анықталған. Бұл фактордың өзіндік ерекшеліктері, мәселен, жас балалардың көп болуы, олардың ерекше кіші жас шамасы (емшек еметін, мектеп жасына дейіңгі, тағы басқа), мүгедектік, басқа ата – аналардың және жақын туған туысқандардың, мүмкін болар қорғаншылардың болмау, тағы басқа болуы мүмкін. Қылмыс жасағаннан кейін зардап шегушіге тікелей медециналық және өзгеде көмек көрсету қылмыс салдарынан келтірілген мүліктік залал мен моралдык зиянның орнын толтыру, қылмыс пен келтірілген зиянды жоюға бағытталған өзге де іс – әрекеттер. Қылмыстық жауаптылықты осындай мән - жайларға орай жеңілдету заң шығарушының айыпты адам жасалған іс – әрекетке шын ниетпен өкініш білдіре отырып, оның салдарынан келтірілген залалдың орнын толтыруға тырысатын жағдайларды көтермелейтіндігімен түсіндіріледі. Оны ол қаншалықты белсенді жасаса және талабы нақтылы болса, соттың бұл мән – жайларды соншалықты ерекше деп тануының мүмкіндігі арта түседі және соған сәйкес сотталушының жазаны елеулі түрде жеңілдетуге үміті болады. Жеке бастық, отбаслық немесе өзгеде ауыр мән – жайлар тоғысуының салдарынан не жаны ашығандық себебімен қылмыс жасау. Бұл мән – жай белгілі дәрежеде жоғарыда айтылып кеткен – мән –жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғышқы рет кішігірім ауырлықтағы қылмыс жасау мен ұқсас. Мұндада, онда да қолдану негізінде кездейсоқ жағдай жатыр. Деген мен екеуін де елеулі айырмашылық бар. Егер екінші мысал, соттылықтың болмауы және кішігірім ауырлықтағы қылмыстың болуымен негізделсе, бірінші жағдай мұндай шектелумен байланысты емес. Мұндай мән – жайлар жеңілдететін болып қылмыс жеке бастылық, отбаслық немес өзгеде факторлардың тоғысуы, сондай – ақ жаны ашығандық себебі мен орын алған жағдай да қарастырылады. Бұл ретте заң шығарушы кездейсоқтық элементіне емес негізделуші себептердің ауырлығынан болса назар аударады. Сонымен қатар, жаны ашығандық себебі айыпталушының жауаптылығын жеңілдететін жекелеген себеп ретінде аталады [102, 6 б]. Қылмыс жасауға негіз болған себептердің ауырлығының қосындысы және жаны ашығандық себебінің негізділігі оларды ерекше жағдай ретінде тану мүмкіндігін анықтайды. Мысалы, аяқ – қолы тартылып қалған, ұзақ уақыт бойы ерекше тән азабын шектіретін, жазылмайтын аурудан зардап шегіп келе жатқан адамның өз өтініші бойынша эфтанациялау. Күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу салдарынан не материалдық, қызметтік немес өзгеде тәуелділігі себепті қылмыс жасау. Бұл мән – жай егер айыпталушыға басқа адамдар тарапынан қолданылатын мәжбүрлеуден бас тарту тіптеде мүмкін болмас, сөйтіп адамның ерік – жігері толықтай басылып тасталған және ол өзінің әрекетіне (әрекетсіздігіне) басшылық жасай алмайтындай болса жеңілдететні болып табылады. Бұл ретте, қанша дегенімен, айыпталушының күштеп немесе психикалық мәжбүрлеуге шамалы болсын қарсылық көрсету мүмкіндігі сақталуы ескеріледі. Айыпталушының қандай бір тәуелділігі жағдайы туралы да осыны айтуға болады. Жасалған қылмыстың ауырлығы жөніндегі мәселеде елеулі маңызға ие болып табылады – неғұрлым қауіпсіз немесе ауырлығы төменірек әрекет мәжбүрлеу шекарасының дәрежесін және айыпталушының мінез құлқының тәуелділігін анықтау кезінде барынша жеңіл қарауды талап етеді. Қажетті қорғанудың құқықтық дұрыстығының шартын бұзу, аса қажеттілік, қылмыс жасаған адамды ұстау, негізді тәуекел, бұйрықты немесе үкімді орындау жағдайында қылмыс жасау. Бұл мән – жай рұқсат етілген және тыйым салынған мінез – құлықтардың арасына қойылған нәзік шектеулермен сипатталады. Адамның құқықтық қорғау объектісіне, оны қорғаудың заңдық негіздеріне қатынасы, оның маңызын сезіне білуі, айыпталуының өз мінез – құлқын, сыртқы ықпал –әсерлерді және қорғаушы мүдделерді бағалай білуі соттық талқылаудың міндетті зерттеу нысандарын құрайды. Ерекшелік жағдайы мұнда қылмыстың өзіндік айрықшабелгілерінде – құқықтық қорғау объектісінің маңыздылығы, айыпталушының жеке басының ұнамды жақтары, қылмыс құрамының объективтік және субъективтік жақтары элементтерінде көрініс табуы мүмкін. Қылмыс жасау үшін түрткі болып табылған жәбірленушінің заңға қайшы немесе адамгершілікке жатпайтын қылығы [106, 33 б]. Бұл мән – жайды сот егер жәбірленушінің заңға қайшы немесе адамгершілікке жатпайтын қылығы қылмыс жасау үшін негіз болған бірден бір себеп болса ғана ерекше деп таниды. Құқықтық бағалау үшін жәбірленушінің арандату дәрежесі мен сипатын ерекше деп тану, айыпкердің әрекеті мен аталған арандатудың тәуелділігі және себепті байланысы, айыпталушының жасалған әрекетке және оның зардаптарына деген субъективтік қарым – қатынасы да елеулі маңызға ие. Шын жүректен өкіну, айыбын мойындап келу,қылмысты ашуға, қылмысқа басқа қатысушыларды әшкерелеуге және қылмыс жасау нәтижесінде алынған мүлікті іздеуге белсенді жәрдемдесу. Бұл мән - жайлар айыпталушының субъективтік қарым – қатынасына куәлікке жүретін объективтік іс – әрекеті мен сипатталады, оның өз қылығының заңға қайшылығы және қоғамдық қауіптілігін терең сезінуінен, қылмыстың зардаптарына қатысты өкініш білдіруінен, жеке басының қателігін мойындауынан көрініс табады. Дегенмен бір ғана өкініш білдіру оларды жеңілдететін мән – жайлар деп тану үшін аздық – етеді адамның қылмысқа қатысты өзінің шұғыл өзгерген мінез – құлқын белсенді түрде нақтылы іс жүзінде көрсетуі керек, мәселен, өз еркімен айыбын мойындап келу, қылмысты ашуға белсенді жәрдемдесу, қоғамдық қауіпті іс – әрекеттің ізін, құралын және қоса қатысушыларын анықтауға көмекстесу, қылмыстық із кесуге кедергі боларлық қам – қарекеттердің алдын алу, басқа да құық бұзушылықтарды болдырмау, оған ықпал етуші себептер мен жағдайларды жою, т.б. Көріп отырғанымыздай, жалпы алғанда аталған жеңілдететін мән –жайлардың кезкелгені ерекше деп танылуы мүмкін. Олардан басқа сот ерекше мән – жайлар ретінде басқада жеңілдететін факторларды тануға хақылы, мәселен, тараптардың татуласуы, олардың отбасы құруы, ер жүректік іс – қимылдарға бару, басқа біреулердің өмірін сақтап қалу, т.б. Осыған байланысты «ерекше мән – жайлар» ұғымының мазмұны туралы мәселені жан – жақты анықтап алудың маңызы үлкен. Оның үстіне, ғылымда бұл анықтама әр түрлі тұрғыда түсіндіріледі. Мысалы, Б.Коробейников пен М.Орлов «Ең төменгі шектен төмен жаза тағайындау кезінде соттар заңда көзделген жай, қатардағы жеңілдететін мән – жайларға емес, тек ерекше мән – жайларға сілтеме жасауға тиіс» деп есептейді [114, 19]. В.Я.Таций ерекше мән – жайларды «Жеңілдететін мән – жайлармен жиынтықта жасалған қылмыстың қоғамдық қауіптілігі дәрежесінің салыстырмалы түрде онша үлкен емес дәрежесі (қылмыстық іс – әрекеттің нақтылы түрі үшін сәйкес келмейтін) жөнінде анықталған нақтылы мәліметтер ( істің нақтылы мән – жайы)» деп анықтайды [114, 154]. Біздің ойымызша, кез келген жеңілдететін мән – жай ерекше болып табылмайды, бріақ кез келген ерекше жағдай, сөз жоқ жауаптылықты жеңілдетеді, өйткені олар ҚР ҚК 55 – бабын қолдану үшін негіз болады. Ерекшелік жағдайды қатардағы, жай оқиғаларға ұқсас емес етіп көрсететін мысалдар мен сипатталады. Қалыптан тыс, дәстүрлі емес көріністер оның ерекшелік мәртебесін анқытайды. Тек қоғамдық қауіптілік қана қылмыстың залал келтіру дәрежесін анықтайды және заң шығарушы қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімі бабының санкциясында өзінің оған деген көзқарасын білдіреді. Дегенімен заң шығарушының есебі ортақ үлгідегі, қатардағы жай оқиғаларға құрылады, айыпты адамның жеке басы мен оның әрекетінің ерекшеліктерін ескермейді. Басқа жағдайда бұл заңды жалпыламалыққа әкеліп ұрындарып, бәрібір нақтылы нәтижелер бермеген болар еді, тіпте керісінше – соттардың шешім шығарған кездегі дербестігіне қол байлау болар еді. Сондықтан да ҚР ҚК 55 –бабының диспозициясы соттарға нақтылы құқық бұзушылардың қылмыстық жауаптылығы туралы ереже нормаларынан кез келген ауытқуға еркін баруға мүмкіндік береді. Сот нақтылы істі оның өзіндік ерекшеліктері мен қарастыра отырып, ішкі сенім негізінде, заң және ар – ұжданды басшылыққа ала отырып, оқиғаның қалыпқа сайлығын (қалыптан тыстығын) анықтайды, қылмыс пен айыпкердің жеке басының қоғамдық қауіптілік дәрежесі мен сипатын бағалайды, соңғы заңдылық модельдеріне сәйкестігін белгілейді, содан келіп, олар анық сәйкес келмеген жағдайда заң бабының санкциясы шегінен шығып кететін, бірақ әділдік қағидаларына жауап беретін жаза қолданады. Бұл мәселеге орай тек бір ғана ескертпе жасауға болар: қоғамдық қауіптілік дәрежесінен басқа, қылмыстық – құқықтық санкциялардың шегінен шыға отырып жауаптылықты жеңілдету үшін сондай – ақ қоғамдық қауіптіліктің сипаты да үлкен маңызға ие. Сондықтан да заңда және Жоғарғы соттың нормативтік түсіндірмелерінде қылмыстық жауаптылықты барынша жеңілдету мүмкіндігін анықтаудың бағалау критерийі ретінде қоғамдық қауіптілік сипатын қосымша атап өту орынды болар еді. Көріп отырғанымыздай, жазаны жеңілдету туралы мәселені шешкен кезде бағалаушы категорияларды (қоғамдық қауіптіліктің сипаты және дәрежесі, мән – жайдың ерекшелілігі) негізге алады, сондықтан да олар үкім шығара отырып, сөз жоқ, іс бойынша белгілі болған қандай мән – жайды ерекше деп таниды және оны ҚК 55 – бабын қолданған кезде айыпкердің жеке басына қатысты қандай мәлеметтермен байланыстыратындығы жөнінде анық, ашып көрсетуге міндетті. ҚР Жоғарғы сотының қаулысында айшықталғандай: «ҚК тің 55 – бабына сәйкес, сол қылмыс үшін көзделгеннен төменгі шектен төмен бас бостандығынан айыру мерзімін тағайындай отырып немесе қылмыс дәрежеленген баптың (баптың бөлігінің) санкциясында көзделмеген неғұрлым жеңіл жаза түрін тағайындай отырып, соттар үкімін дәлелдеу бөлігінде осындай шешімнің негіздемесін келтіріп, жазаны жеңілдету үшін негіз болған ерекше мән – жайлардың мазмұның ашуға тиіс» [110, 13 б]. Осыған байланысты, біздің ойымызша, заңда төмендегідей құқық қолданушылық үшін барынша нақты мәмлелер келтіре кеткен жөн болар еді. Мысалы, ҚР ҚК 55 – бабында ерекше мән жай деп заңдағы бап санкциясының шегінде жаза қолданудың мүмкін еместігін білдіретін, өйткені соңғысы қалыптан тыс қатың болып табылады және сот төрелігінің міндеттеріне жауап бермейді, жеңілдететін мән жайлар танылады деп атап көрсетілсе. Ерекшелік критерийі туралы мәселеге осылай келген ретте жеңілдететін және ауырлататын мән – жайлардың проблемасын шешу де неғұрлым оңай болған болар еді. Айталық, кезінде Ю.Мельникова мен А.Плешаков істе ауырлататын мән - жайлар болса РФСР ҚК 43 – бабын (біздің қазіргі ҚР ҚК 55 – бабының баламасы) қолдануға болмайды деп тұжырымдаған еді. Олардың пікірінше, «заң шығарушы заңда көзделгеннен неғұрлым жеңіл жаза тағайындаудың мүмкіндігін қарастыра отырып, ерекше мән – жайлар, оның ішінде айыпкердің жеке басы жөнінде айтады, өйткені бұл мән – жайлар әрекеттің және айыпкердің жеке басының қоғамдық қауіптілігін төмендетеді. Ауырлататын мән жайлар, керісінше, айыпкердің өте қауіптілігін білдіреді, сол себепті соттың оған заңда көзделгеннен неғұрлым жеңіл жаза тағайындауға негізі болмайды» [60, 57]. Бұл тұжырымды В.В.Питецкий жоққа шығарады. Ол «ауырлататын мән – жайлардың болуы барлық жағдайларды ең төменгі шектен төмен жаза тағайындау үшін кедергі бола бермейді» деп негіздейді [61, 159]. Расында да, айыпкердің жауаптылығын жеңілдететін және ауырлататын мән – жайларды шартты түрде, жиынтықтан тыс салыстыру, қатар қою қылмыстық және адамның қоғамдық қауіптілігі жөнінде объективті мағлұматтар бермейді. Ауырлататын факторлардың болуы өзінен – өзі іс – әрекетпен келтірілген зиянның сипаты мен дәрежесін кең көлемде танып білуге мүмкіндік бермейді. Тек барлық мәліметтердің тоғысуы кезінде қолданылып отырған қылмыстық – құқықтық шараның әділдігі туралы дұрыс қорытындыға келуге болады. Қарастырылып отырған проблемаға осы тұрғыдан келу басқа да жанама мәселелерді, мәселен, қылмыстардың және үкімдердің жиынтығы кезінде, қылмыстардың қайталануы кезінде, әрекеттің бірнеше рет қайталануы кезінде заң бабы санкциясының шегінен шыға отырып қылмыстық жазаны жеңілдету мүмкіндігі туралы мәселелерді шешуге мүмкіндік береді. Қылмыстық құқықтың аталған институттарын ҚР ҚК 55 – бабын жүзеге асыру мен қатар қолдануға әбден болады. Бұл жерде біз жауаптылық іс бойынша маңызы бар барлық мән – жайлардың жалпы қорытындысы мен анықталады деген қағида үрдісінен шыға отырып, осындай тұжырымға келеміз. Жоғарыда аталған ҚР Жоғарғы соты қаулыларының ережелері де біздің осы ойымызды қуаттайды. Айталық, 1999 жылғы 30 сәуірдегі N1 қаулыға сәйкес бірнеше қылмыс жасағаны үшін айыпты адамға заңда көзделгеннен неғұрлым жеңіл жаза қолдану кезінде алдымен ҚК 55 – бабын қолдана отырып бір немесе жасалған қылмыстардың әрқайсысы үшін жаза тағайындау керек, содан кейін барып ҚК 58 – бабы бойынша түпкілікті жазаны анықтау қажет. 2001 жылғы 19 қазандағы нормативтік қаулыға сәйкес сот бұрын қанша рет сотталғандығын, бұрын жасалған қылмыстарының, сондай – ақ жаңадан жасалған қылмыстарының сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесін негізге ала, сондай – ақ жинақтап алғанда ерекше жағдай болып табылатын жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән – жайларды ескере отырып, ҚР ҚК – тің 55 – бабын қолданып, ҚК – тің 59 – бабының 2 – бөлігінің талаптарын ескерместен жаза тағайындауға құқылы. Бұл ретте ҚК – тің 55 – бабын қолдана отырып жаза ҚК – тің 59 – бабының 2 – бөлігінде белгіленген шектерден төмен, сондай ақ қылмыс дәрежеленген бапта көрсетілген төменгі шектерден төмен тағайындалуы мүмкін. Олардың ауырлығы дәрежесіне сәйкес қылмыстың қандай түрлеріне ҚР ҚК 55 – бабының ережелерін қолдануға болатындығы да ерекше маңызды мәселе. Біз қылмыстың ауырлығы заңда көзделгеннен неғұрлым жаза тағайындау мүмкіндігін анықтауда бірден бір өлшем болып табылмайды деп ойлаймыз. Ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасау ерекше мән - жайлары болған ретте өзінен өзі айыпкерге ең төменгі шектен төмен жаза тағайындауға кедергі бола алмайды. Керісінше, жауаптылықты жеңілдетудің бұл шарасын ауыр және аса ауыр қылмыстарға қатысты жиі қолдануға болады, өйткені, бұл жағдайларда жазалардың баламалық өрісі кішігірім немесе орташа ауырлықтағы әрекеттерге қарағанда әлдеқайда тар [105, 2 б]. Жазаны жеңілдету институты қылмыстық құықтық санкциялардың шегінен тыс белгілі бір дәрежеде қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату, шартты түрде соттау және үкімнің орындалысын кейінге қалдыру институттарымен ұқсас болып келеді. Барлық аталған жағдайларда сот заңдылық үлгісінде – қылмыстық заңның бабында анықталған жағдайлар мен салыстырғанда, ерекше мән - жайлардың болуына байланысты сотталушының жағдайын барынша өзгерту үшін негіздердің болуы туралы мәселе шешеді. Дегенмен, біз қарастырып отырған жағдайда жауаптылықтың режимін белгілеу емес, оның шегін өзгерту басты мәселе болып табылады. Мұны түсінбеу, біздің ойымызша, қате тұжырымдарға әкеліп соғады. Мәселен, Ю.М.Ткачевский «бір мезгілде шартты түрде соттауды және бұл ретте шартты түрде тағайындалған жазаны ең төменгі шектен төмен түсіру негізсіз, мұндай тәжірибе жазаның тиімділігі тұрғысынан наразылық тудырады: егер жаза бәрібір нақтылы қолданылмайтын болса, оны төмендетіп қажеті не? Егер шартты түрде соттауды бас бостандығынан айырудың үлкен мерзіміне қолдану тиімді болса, оны төмендетіп қажеті не? Оның үстіне, шартты түрде соттау сәтсіз аяқталса жазаны толық түрде қолданған орынды» - деп есептейді. Сөйтіп, Ю.М.Ткачевский бір ұғымға әр түрлі дәрежелерді араластырып жіберген. Дегенімен бұл жағдайда шаралардың ретіне қатты көңіл бөлуді ұмытпаған жөн. Шартты түрде соттау белгілі бір мәмлелерді алдыға тартады, олар сақталған ретте сотталушы өзіне жазаның қолданылмауы мүмкіндігіне үміт артады. Бұл мән – жайдың негізінде жауаптылықтың режимі туралы ол нақтылы ма, әлде шартты ма, мәселе жатыр. Жаза тағайындау кезінде жауаптылық шарасы (жазаның мерзімі, мөлшері, түрі) анықталады, содан соң олардың шегінде үкімнің орындалуын кейінге қалдыру немесе оның шарттылығын қолдану мүмкіндігі қарастырылады [80, 378 б]. Ғылымда заңда ерекше мән – жайлардың тізімін келтіру қажет пе немесе олардың шама – шарқын атап өту жеткілікті ме дегенде мәселе даулы болып келеді. Біз мұны жасаудың керегі жоқ деп білеміз, өйткені ол құқық қолдануда қосымша шектеулер енгізеді. Сонымен қатар, олардың тізімі жеңілдететін мән – жайлар сияқты аяқталған болуы мүмкін емес. Өмірдің бұралан бұлтағы көптеген кездейсоқ жағдайларға әкеліп соғып жатады, сондықтан да соттардың дербестігін жауаптылықты жеке даралау мүмкіндігімен байланыстырудың қажеті жоқ. Сөз болып отырған институтты соттардың жиі қолдануы қылмыстық – құықтық саясаттың өзгергенің білдіреді, соған сәйкес заң шығарушыдан қылмыстық – құықтық санкциялардың не төменгі шегін қарауды талап етеді. Айталық, соңғы жылдардағы сот статистикасы азаматтардың белгілі бір тобына, атап айтқанда кәмелетке толмағандарға, әйелдерге, оның ішінде балалары бар әйелдерге, әскерилерге, зейнет жасындағы адамдарға, мүгедектерге, өмір сүру құралдарынан айырылған адамдарға және т.б., сондай ақ қылмыстық қол сұғушылықтың бір қатар объектісі бойынша жаза тағайындаған кезде барынша кешірімді, адамшылық тұрғысынан келетіндігін көрсетеді. Заңның бір қатар баптарының санкциялары экономикалық және саяси себеп – салдарға орай өзгертуді талап етеді. Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотына жаза тағайындаудың соттық тәжірибесіне жиі назар аударып, оның бір мәселесі ретінде ҚР ҚК 55 – бабын қолданудың негізі мен жиілігін қайта қарауды ұсынамыз. Сөйтіп, айтылғандардың негізінде, заңда көзделгеннен неғұрлым жеңіл жаза тағайындау институтын қолдану үшін қажетті алғы шарттар мыналар болып табылады: Біріншіден, айыпкердің іс – әрекеті, жеке басы және оның жасаған әрекетке субъективтік көзқарасын жай, қалыптағыдай құқықтық бағалаудың мүмкін еместігін көрсететін ерекше мән – жайлардың болуы; Екіншіден, осы ерекше жағдайлар қылмыстың да, жеке адамның да қоғамдық қауіатілігі дәрежесін барынша төмендетеді, сипатын жеңілдетеді; Үшіншіден, аталған институтты қолданбау шамадан тыс жоғары және әділетсіз жазаға әкеліп соғады. Аталған қылмыс үшін көзделгеннен неғұрлым жеңіл жаза тағайындауға тек санкциямен көзделген жазалардың барлық түрін олардың шамадан тыс қатаңдығы және жасалған әрекеттің қоғамдық қауіптілігінің сипаты мен дәрежесіне және анықталған ерекше жеңілдететін мән – жайларға сәйкес келмеуі себепті қолданудың мүмкіндігі жоқ жағдайларда ғана жол беріледі. Біздің ойымызша, ҚР ҚК 55 – бабын төмендегідей редакцияға түзеген дұрыс: 1) Осы кодекстің Ерекше бөлімі баптарының санкциясында көзделген жазаларды қолданудың мүмкін еместігін көрсететін ерекше мән – жайлар болған жағдайда, сот: 2) Осы бапта көзделген ең төменгі шектен төмен жаза тағайындауға; 3) Жазаның осы бапта көзделгеннен неғұрлым жеңіл түрін тағайындауға. Не міндетті жаза ретінде көзделген қосымша жаза түрін қолданбауға құқылы. Жазаны жеңілдететін жекелеген мән – жайлар да, сондай мән – жайлар жиынтығы да ерекше мән – жай деп танылуы мүмкін. Бұл ретте ерекше мән – жайлар деп қылмыстың және адамның жеке басының қоғамдық қауіптілік сипаты мен дәрежесі заң бабының санкциясы шегінде жаза тағайындау шамадан тыс қатал және сот төрелігі міндеттеріне жауап бермейтін болып табылатындай болып өзгеруін білдіретін мән – жайлар танылады [84]. ҚК 55 – бабын қолдана отырып сот анықтаған жаза мөлшері кез келген жағдайда осы жаза түрі үшін заңда белгіленген ең төменгі шектен төмен болмауы тиіс. жүктеу/скачать 184.84 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|