Книга с изменениями была издана в издательстве «магариф» в 2007 году

Архаизм (гр. achaios - борынгы) - Кара: искергән сүзләр

жүктеу/скачать 0.66 Mb.

бет	7/9
Дата	27.06.2016
өлшемі	0.66 Mb.
	#159847
түрі	Книга

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Архаизм (гр. achaios - борынгы) - Кара: искергән сүзләр.

Астионим - Кара: ойконим.

Афоризм (гр. aphorismos - әйтем) – кыска, үткен, тапкыр телле, гомумиләштергән мәгънәгә ия булган әйтем.
Бермәгънәлелек - сүзнең бер генә лексик мәгънәгә ия булу сәләте. Андый сүзләрне моносемантик сүзләр дип тә йөртәләр. Б. м. сүзләрнең мәгънәви чикләре билгеле, алар бер предмет, төшенчәне атау белән чикләнәләр. Б. сүзләргә, гадәттә, терминнар керә. М-н, медицинада: бронхит, үт куыгы, кан тамыры; биологиядә: калканлы абага, мүк җиләге, пихта; лингвистикада: ия, җөмлә, нокта, баш килеш һ.б. Кара: термин.

Варваризм (гр. barbaros - чит, ят) - чыганак телдәге бөтен үзенчәлекләрен саклаган чит тел сүзе. В. кабул итә торган телнең закончалыкларына тулысынча яисә бөтенләй буйсынмаган хәлдә телдә яшиләр: мадам, дэнди, хобби. Еш кына чыганак тел хәрефләре белән дә биреләләр: baby, alma mater һ.б.
Вульгаризм (лат. vulgaris - гади) - әдәби тел нормаларыннан читләшкән, гади сөйләм сүзләренең бер төре булган дорфа, тупас лексика. В. әдәби телне чүплиләр, чуарлыйлар. Матур әдәбиятта, публицистикада алар персонаж сөйләменең үзенчәлекләрен күрсәтү, тискәре образны сурәтләү максатыннан кулланылалар: дөмегү, чукыну, кату, мисез баш, хәчтерүш һ.б.  Сафиуллина Ф. С. Хәзерге татар әдәби теле. Лексикология. - Казан, 1999.
Гади сөйләм теле - әдәби тел нормаларына буйсынмаган, сөйләмгә эмоциональ-экспрессив төсмер бирә торган, башлыча тупас, төксе формада кулланыла торган сүзләр, формалар. М-н: бакыру, дөмегү, ми кайнау, олагу һ.б.
Генетик анализ - лексик анализның бер төре. Сүзләрнең килеп чыгышларын, алынма сүзләрне татар теленә алынганда барлыкка килгән фонетик, морфологик, семантик үзенчәлекләрен, алыну юлларын күрсәтүне таләп итә. М-н: пычкы - гомумтөрки сүз, татар телендә пыч- тамыры белән пычак, печү сүзләре яши, аларның мәгънәсе «аркылы кисү» төшенчәсенә туры килә. Бу сүзне төрле фонетик вариантларда башка төрки телләрдә , шулай ук фин угор телләренең кайберләрендә очратып була: удм. бызгы. Абитуриент - язма формада рус теле аша ХХ гасырда татар теленә алынган алман (немец) сүзе. Төп мәгънәсе - югары яки урта махсус уку йортына укырга керүче. Тамыры белән латин теленә барып тоташа. Татар теленә рус телендәгечә кабул ителгән, фонетик, семантик үзгәртелүләргә дучар ителмәгән. Өлешчә морфологик үзләштерү күзәтелә. Генетик анализ вакытында төрле типтагы сүзлекләргә мөрәҗәгать итеп, сүзнең килеп чыгышын, башка телләрдә нинди вариантларда очравын өйрәнү кирәк. Кара: алынма  Әхмәтьянов Р. Г. Татар теленең кыскача-тарихи этимологик сүзлеге. - Казан, 2001; Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге. - Казан, 1993, 1-2 т.; Севортьян Э. В. Этимологический словарь тюркских языков. - М.: Наука, 1974 т.1, 1978 т.2, 1980, т.3, 1989, т.4.; Словарь иностранных слов.- М., 1999; Шанский Н. М. Краткий этимологический словарь русского языка. - М., 1961.
Гомумхалык лексикасы - әдәби телнең нигезен тәшкил иткән, татар телендә сөйләшүчеләрнең барысына да аңлашыла торган, кулланылышында иҗтимагый һәм территориаль чикләр булмаган сүзләр.
Гидроним (гр. hydor - су, onyma - исем) - барлык төр су чыганакларының (елга, күл, инеш, сазлык, чишмә һ.б.) атамасы. Г. ономастиканың состав өлеше саналган топонимиканың өйрәнү объекты булып торалар һәм Г. өйрәнә торган тармак гидронимика дип атала. Кара: топонимика.  Гарипова Ф. Г. Иҗат баскычлары. Биобиблиографик күрсәткеч. - Казан, 2004; Саттаров Г. Ф. Татар топонимиясе. - Казан, 1998.
Денотат (лат. denotatum - аңлатучы, мәгънә белдерүче, күрсәтүче) - аталган, күрсәтелгән предмет. Сүзнең Д. булып предмет, күренеш, вакыйга, хис, процесс, төрле төшенчәләр, һ.б. тора. Кара: сигнификат.  Бәширова И.Б. Гомуми тел гыйлеме. – Казан, 2003.
Денотатив мәгънә - сүзнең атый, предмет турында гомуми мәгълүмат бирә торган, стилистик бизәкләрдән азат мәгънәсе.
Деонимизация – ялгызлык исеменең күмәклек исеменә күчеше: Мәҗнүн – мәҗнүн (башын югалтып гашыйк булган ир-егетне атау), Рентген – рентген (нурлары).
Дериват – ясалма сүз.
Десемантизация ( лат. de - кире кагу, гр. semantikos - билгеләү) – сүзнең лексик мәгънәсе югалу. М-н: буй – кеше буе, су буе.
Деэтимологизация - сүзнең беренчел мәгънәсе югалып, сүз таркалмый торгангә әйләнү. Кара: этимология.
Диалект (гр. dialektos - җирле сөйләш, шивә) - телнең билгеле бер төбәктә генә таралган төре. Татар телендә 3 диалект аерыла: урта, көнчыгыш һәм көнбатыш диалектлар.
Диалектизм - билгеле бер территориядә генә таралган, әдәби телдә кулланылмый торган тел үзенчәлекләре. Д. төрләре: фонетик диалектизм - әдәби телдән аваз составы белән аерылып тора торган сүзләр (пычак – пыцак, гомер – үмер); лексик диалектизм – аерым территориядә яшәүчеләр арасында гына таралган сүзләр (кәлпәк, җома); морфологик диалектизм – грамматик формасы белән әдәби телдән аерыла торган сүзләр (бармай, китеген); семантик диалектизм – мәгънәсе белән әдәби телдәге сүздән аерылып тора торган берәмлек (каш – тау, көн – кояш);
Диалектология – тел белеменең җирле сөйләш үзенчәлекләрен өйрәнә торган тармагы.
Доминанта (лат. dominans - төп, өстенлек итүче) - синонимик оядагы сүзләрне берләштерә торган гомуми төшенчә белдерүче һәм телдә продуктив кулланыла торган, стилистик бизәкләрдән азат сүз. М-н: кодрәт, куәт, көч, дәрман, хәл, җегәр, гайрәт синонимик рәтендә көч сүзе синонимик оядагы барлык сүзләрнең мәгънәсен дә берләштерә, телнең теләсә кайсы катламында иркен кулланыла ала, нейтраль мәгънәгә ия, телдә продуктив, актив кулланылышта. С. о. күләменә карап, доминанта сүз бер яки ике була ала. Синонимик рәттәге һәрбер синонимның мәгънәсе доминанта сүз белән чагыштырылып бирелә.  Ханбикова Ш. С. Татар телендә синонимия һәм сүзлекләр. – Казан, 1980.
Жаргон (фр.jargon) - бердәй профессия, көнкүреш шартларында, уртак кызыксынулар белән бергә вакыт үткәрүче бер төркем кешеләр сөйләмендәге үзенчәлекләр. Икенче төрле сленг дип атау да очрый. Кара: сленг. Гомумхалык теленнән Ж. үзенчәлекле сүзлек составы, фразеологиясе һәм сүз ясалышы белән аерыла. Татар телендә Ж. сүзләр борынгыдан аерым бер һөнәр ияләре (тегүче, тукучы һ.б.) телендә кулланылып килгәнннәр. Гомумхалык сүзләре Ж. рәтенә күчкәндә семантик яктан үзгәреш кичерәләр, м-н, якынрак утырту - тегүчеләр телендә ваграк атлатып тегүне белдерә. Ж. лексика телнең үз сүзләре һәм алынмалар исәбенә тулылана (ычкыну - качу, мотор - машина һ.б.). Характерлары ягыннан Ж. сүзләр шаярту-ирониядән алып, тупас - вульгар төсмерләргә кадәр ия булырга мөмкиннәр. Ж. лексика, нинди иҗтимагый катламда куллануга карап, 2 төргә аерыла: киң катлам кешеләр телендә кулланыла торган (яшьләр, студентлар телендә: телик - телевизор, картлар - армиядә приказ көтүче солдат, степа - стипендия, шпора, бомба - шпаргалка һ.б.); тар, ябык коллективларда башкаларга аңлашылмаслык итеп, конспирация максатыннан кулланыла торган Ж. Кара: арго. Җәмгыять үзгәргән саен, Ж. лексика составы да үзгәреш кичерә. Әдәби телгә Ж. сөйләмә тел аша, матур әдәбият аша үтеп керәләр, әмма аларның телдә кулланылуы нормалардан читләшүгә, телнең сафлыгына зыян китерә.  Мардиева Л. А. Жаргонная лексика в публицистическом стиле татарского языка как результата лингвострановедческой интерференции // Сопоставитлеьная филология и полилингвизм. - Казань, 2002, 180-182 с.; Рәхимова Р. К. Татар теленең һөнәрчелек лексикасы (туку, өсбаш, аяк киемнәре тегү, шәл бәйләү, итек басу буенча). - Казан, 1983.
Зоонимика – ономастиканың хайван, кош-корт кушаматларын өйрәнә торган тармагы.  Саттар-Мулилле Г. Татар зоонимиясе// Татарстан хәбәрләре, 1994, 16 апрель.

Идиома (гр. idioma) - сүзлек берәмлеге сыйфатында теркәлә торган, кимендә ике сүзле һәм үзенчәлекле мәгънәле тотрыклы сүзтезмә. Г. Ахунҗанов, татар тел белемендә идиомаларны тикшереп, алар составына фразеологик берәмлекләрне, мәкаль, әйтем, афоризмнарны, канатлы сүзләрне дә кертеп, «фразеология» термины урынына «идиоматика» терминын тәкъдим итә. Аларның 12 төрен аера: 1) әйтем (эт-баш, сыер-аяк), 2) афористик идиома буларак мәкаль (үзе юкның күзе юк), 3) әйтем һәм мәкаль арасында йөри торган арадаш төрләр (болганчык суда балык тотмыйлар), 4) «фигыль+фигыль» калыбындагы идиомалар (үлә яздым), 5) аналитик идиома (ак өй, җан ачуы), 6) «мөстәкыйль+ярдәмлек сүз» калыбындагы идиома (күңел өчен), 7) ярдәмлек сүзләрдән генә төзелгән идиомалар (әмма ләкин, иллә мәгәр), 8) лексик-грамматик идиома (ат чабышы), 9) кинетик идиома (аяк чалу, койрык болгау), 10) термин идиома (сару кайнау, көн тәртибе), 11) канатлы әйтелмә (чебеннән фил ясау), 12) образсыз идиома (искә төшү, аңга килү).  Ахунҗанов Г. Х. Татар теленең идиомалары. - Казан, 1972.
Идиоматика – телнең идиомалар җыелмасы.
Искергән сүзләр - актив кулланылыштан төшеп калган, әмма телнең пассив сүзлек составында сакланган, шушы телдә сөйләшүчеләрнең күбесенә аңлашыла торган сүзләр (м-н, хәзерге татар телендә аршин, бетек, ярлык һ.б. сүзләр). И. с. искерү дәрәҗәсе, сәбәпләре, кулланылыш характеры ягыннан бер-берсеннән аерылалар. Искерү дәрәҗәсе ягыннан караганда, бер төркем сүзләрнең мәгънәләре бөтенләй аңлашылмаска мөмкин, аларны этимологик хезмәтләргә таянып кына аңлатып була. Беришләре тотрыклы әйтелмәләр составында сакланып калганнар (җик күрү, сөмсере коелу). Кайберләре, мәгънәләре аңлашылса да, төрле сәбәпләр аркасында пассив лексика рәтенә күчкәннәр (м-н, советизмнар). Искерү сәбәпләре ягыннан И. с. 2 төргә бүленә: 1) тарихи сүзләр - кулланылыштан төшеп калган, югалган предмет, күренешләрнең атамалары. Алар белдергән төшенчәләрнең башка атама, исемнәре юк: бояр, уезд, айбалта, ясак һ.б. 2) архаизмнар - предмет, күренешләрнең искергән атамалары. Төрле сәбәпләр аркасында әйбер, күренешләрнең исемнәре искерә, алар башка сүз белән аталып йөртелә башлыйлар. А. 2 төре аерыла: 1) семантик А. - актив сүзлек составындагы сүзнең искергән бер мәгънәсе (остаз сүзенең баш мулла мәгънәсе искергән); 2) лексик А. үз эчендә берничә төргә бүленә: а) саф лексик А. - бөтенләй искергән һәм башка лексик берәмлек белән алмаштырылган сүз (мәгыйшәт - тормыш, әл -кул); ә) лексик-морфологик А. - грамматик формасы үзгәреш кичергән сүз (бармыш - барган, сөйләмәк - сөйләргә); б) лексик -фонетик А. - аваз составы ягыннан үзгәреш кичергән сүз (гакыл - акыл, сыгыр - сыер, даг - тау, уйку - йокы). И. с. тарихи хезмәтләрдә алар белдергән төшенчәләрне атаганда - нейтраль мәгънәдә; тарихи романнарда тасвирлаган чорны, күренеш, вакыйгаларны, геройларның сөйләмен күрсәткәндә стилистик максатларда кулланылалар.  Зинина А. С. Проблемы устаревания и утраты слов в лексике татарского языка //Взаимовлияние и взаимообогащение языков народов СССР. - Казань, 1980;
Каламбур (фр. calambour - сүз уйнату) - стилистик максатларда аваздаш сүзләрне бергә куллану. Сүз уйнату матур әдәбиятта, бигрәк тә поэзиядә, еш кулланыла: Кара әле, кара, Каен яфрак яра, Каюм утын яра, Кулларында яра. (Р. М.) Кара: омоним.
Калька ( фр. calque - копия, үтә күренмәле) – чит тел сүзенең яисә конструкциясенең туган телгә турыдан-туры, кисәкләп тәрҗемәсе.
Калькалаштыру - сүзне кисәкләп - морфемалап бер телдән икенче телгә тәрҗемә итү. К. чит телнең морфологик төзелеше, мотивировкасы кабул ителә. Лексик калькалар 2 бүленә: 1) семантик К.- сүзнең лексик мәгънәсе башка телдән, ә сүз ясалыш структурасы татар теленнән алына (м-н, ак тап, сайлау сүзләренең иҗтимагый мәгънәсе рус теленнән алынган); 2) структур-семантик калькалар, үз чиратында, ике төркемгә аерыла: а) тулы К. - сүз тулысынча тәрҗемә ителә (самоходный-үзйөрешле, головоломка-башваткыч); б) ярымкалька - чит телдәге кушма сүзнең бер өлеше генә калькалаштырыла (фотоснимок-фоторәсем, воздушный флот-һава флоты). Татар тел белемендә К. өйрәнү Г. Ибраһимов, Г. Алпаров, Ш. Рамазанов, Җ. Бәдыйгый, Г. Камай, М. Корбангалиев, Ф. Фасиев, Ә. Ахунҗанов, М. Зәкиев, Л. Бәйрәмова, Р. Юсупов, Н. Максимов хезмәтләренә бәйле.  Ахунзянов А. Русские заимствования в татарском языке. - Казань, 1969; Максимов Н. Калькирование в современном татарском языке. - Казань, 1999; Юсупов Р. Лексико-фразеологические средства русского и татарского языков. - Казань, 1980.
Канатлы сүз - 1. Авторы яки чыганагы билгеле булган әйтем, афоризм. 2. Гомумкулланылышка кергән үткен, тапкыр сүз яки фраза.

Катахреза ( греч. katachresis – ялгыш куллану) – капма-каршы мәгънәдәге сүзләрне бергә куллану, сүзнең лексик мәгънәсе исәпкә алынмау. М-н, кызыл кара (язу карасы, кара сүзенең мәгънәсе исәпкә алынмый башлый).

Китап теле лексикасы - стилистик яктан чикләнгән, билгеле бер кулланылышка гына карый торган, нормага салынган әдәби сөйләмдә, публицистикада, фәнни сөйләмдә, эш кәгазьләрендә, рәсми стильдә, матур әдәбиятта кулланыла торган лексика.
Койне (гр. koine dialektos - гомуми тел) – төрле диалект вәкилләренең даими иҗтимагый шартларда көндәлек аралашуда кулланыла торган тел төре (мәсәлән, шәһәр койнесе).

жүктеу/скачать 0.66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5 6 7 8 9