Кодексіне түсіндірме жалпы және Ерекше бөліктер алматы «жеті жарғЫ» 2015
жүктеу/скачать 7.26 Mb. Pdf көрінісі
|
| заң туралы қате
жэне фактілік қате болып екі түрге бөлінеді. Заң туралы қателік деп адамның іс-әрекетінің кылмыстық құқык бұзушылық қатарына жататыны немесе жатпайтыны, оның саралануы, осы іс-әрекеті үшін тагайындалатын жазаның түрі, мөлшері жөніндегі теріс ұгымын айтамыз. Мұндай ретте адам өзінің істеген іс-әрекетін кылмыстык кұкық бұзушылык деп ой- лайды, шындыгында заңда ол кылмыс катарына жатпайды. Мысалы, адам басқа біреу- ге байкамай абайсыздыкпен жеңіл жаракат келтірді. Ол бұл әрекетін кылмыстык кұкық бұзушылықт деп ойлайды, бірақта кылмыстыкзаңда абайсыздықпен жеңіл түрде жаракат салу туралы жауаптылық көрсетілмеген. Демек, мұндай іс-әрекетте кінэ де, кылмыс та жоқ. Керісінше, адам өзінің істеген іс- эрекетін кылмыстық құқық бұзушылық емес деген жалган ұгымда болады, бірак онын іс-әрекеті заң бойынша кылмыстық құқық бұзушылык болып табылады. Мұндай ретте адам кылмыстык құкық бұзушылык үшін жауаптылыкка жалпы негізде тартылады, өйткені занды білмедім деген сылтаумен когамга қауіпті іс-эрекет істеуге ешкімге де жол берілмейді. Адамның өзінің істеген іс-әрекетін тиісті бап бойынша саралау, соған жаза түрін және мөлшерін тагайындау жөніндегі жібер- ген кателігі кінэнің нысанына және оның жауаптылыгына ешбір әсер етпейді. Фактііі қате деп адамның кылмыстык кұкык бұзушылық кұрамының объектісі және объективті жағының белгілері, ягни нақты жагдайлар жөніндегі теріс ұгынуын айтамыз. Фактілі кате мынадай түрлерге бөлінеді: 1. Қылмыстык құқык бұзушылыктың объектісі мен заты жөніндегі қате. 2. Әрекет немесе әрекетсіздіктің мәні жөніндегі кате. 3. Себепті байланыстың өрістеуі жөніндегі қате. Объект жөніндегі қате бірнеше жагдайда болуы мүмкін: а) қылмыскербелгіліобъектігеқолсұғатынболыиойланганымен,ал шын мәніндебаска объектіге зиян келтіреді. Мысалы, адам дәріханадан наркотикалык препаратты ұрлаудың орнына қателесіп, іш аурудың дэрісін ұрлайды. Бұл сияқты катеде субъекіінің жауапкер- шілігі кылмыстык кұкык бұзушылыкты істеген кезде оның ойы неге багытталса, соган байланысты шешіледі. Осы айтылған мысалга сәйкес кінэлінің әрекеті наркотикалык нәрсені ұрлауға оқталганы үшін сараланады. б) кылмыскер бір объектіге гана қол сұғуды тілейді, ал шын мэнінде бірнеше объ- ектіге зиян келтіреді. Мұндай нактыланбаган касаканалыкпен әрекет істегенде кінэлі адам нақты болған зардап үшін ғана жауапты болады. Мысалы, түн ішінде бей-берекет мылтык атудан көшеде өтіп бара жаткан адамға ок тигізіп каза болса, кінәлінің әрекеті Қылмыстық кодекстің 293-бабы 3-бөлігімен жэне 99-баптың 2-бөлігі «9» тармағымен, яғни орын алган зардапқа байланысты сараланады. Сондай-ак екіқабат әйелді оның екіқабат екендігін білмей қасақана өлтірген жағдайда кінэлінің әрекетін Қылмыстык кодекстің 99-бабының 2-бөлігі «4» тармағымен саралауға негіз жоқ, мүндай 52 ретте іс- әрекет нақты жағдайға байланысты орын алған кылмыстык кұкық бүзушылыктың зарда- бына байланысты сараланады. Объект жөніндегі кателіктен кылмыстық қүқық бүзушылықтың заты жэне жәбірленушінің өзі жөніндегі кателікті ажырата білу кажет. Мысалы: бидайдың орнына арпа ұрлау, бағалы кағаздың орнына жалған акша ұрлау. Мүндай әрекеттер кылмыстык қүкық бұзушылықты саралауға эсер етпейді. Жэбірленушінің өзі туралы жіберілген кателіктің мэні сол кінәлі адам белгілі бір адамның орнына қателесіп, басқа бір адамға киянат келтірді. Мысалы, шетелдік мемлекеттің өкілін өлтірудің орнына жай адамды өлтіру немесе өзі діттеген дүшпанын өлтірудің орнына дэл содан аумайтын баска бір адамды өлтіру мүндай реттерде кінэлінің қателесуінің оның іс-эрекетін дүрыс саралауға ешбір қатысы болмайды. Іс-әрекеттің мэні жөніндегі қателік екі жағдайда орын алуы мүмкін. Адам өзінің істелетін іс-әрекетінің зиянды екенін сезіп, тілеп істегенімен, шын мэнінде, оның іс-әрекеті коғамға зиянды болмай калуы мүмкін. Мысалы, жек көретін адамға у беріп өлтірудің орнына кателесіп оған іш аурудың дәрісін ішкізеді, эрекет кісі өлтіруге окталғандық ретінде бағаланады. Адам өзінің іс-әрекетінің қоғамға қауіпті екенін сезбегендіктен өзінін істеген әрекетін немесе эрекетсіздігін заңға қайшы емес деп ойлайды. Мүндай реттегі қылмыстык құкык бұзушылык адамды касақана қылмыстык күкык бүзушылық істегені үшін жауаптылыққа тартуға жол бермейді, бірак та сол іс-әрекеті үшін ол адам абайсызда зиян келтіргені үшін кылмыстык жауаптылыкта зиянды зардаптың болуы мүмкін екенін болжауы мүмкін жэне болжауға тиіс болган ретте ғана жауапка тартылуы мүмкін. Субъектінің өзінің іс-эрекетімен одан туындайтын коғамға зиянды зардаптың арасындағы орын алатын себепті салдар жөніндегі кателесуін себепті байланыстың өрістеуі жөніндегі қателік деп айтамыз. Мысалы, жүргізушінің өзі айдап келе жатқан көлікпен жаяу адамды байқамай қағып кетіп, оны еліп қалды екен деп суға лактырып жібереді. Бірак адамның өлуі көліктің қағуынан емес, суға түншыгудан болады. Мүндай іс-әрекет екі бірдей қылмыстық қүқық бұзушылықтың жиынтығы ретінде сараланады. Жауаптылықты жеңілдететін жэне ауырлататын мэн-жайлар жөніндегі қателікте адам осы мән- жайлардың орын алуы немесе орын алмауы жөнінде жалған үғымда болады. Мүндай ретте оның жауаптылығы қасақаналықтың мазмұнына, неге бағытталганына байланысты шешіледі. Мысалы, адам жәбірленушінің жүкті екенін білмей өлтірсе, онда оны Қылмыстык кодекстің 99- бабы 2-бөлігі «4» тармағы бойынша кінәлауға негіз жоқ. Ал ол кателесіп жүкті емес әйелді жүкті эйел екен деп өлтірсе, оның жауаптылығы қылмыстык ниеттің бағытына сэйкес шешіледі. Қылмыстык күкык бүзушылык субъектісі болып қогамға қауіпті іс-әрекет жасаған және заңға сәйкес сол үшін қылмыстық жауаптылықты көтеруге қабілетті адам таны- лады. Қылмыстык кодекстің 7, 8, 9-баптарының талаптарына сай Қазақстан Респуб- ликасының Қылмыстык кодексінің күші Қазакстан Республикасының азаматтарына, Қазақстан Республикасының аумағындағы азаматтығы жоқ адамдарға, сондай-ак ше- телдіктерге қолданылады. Бұдан туатын корытынды, коғамға қауіпті іс-әрекет үшін кылмыстык күқық бұзушылык үшін жауаптылыққа тек қана тірі адам - азамат тарты- лады. Заттар, жануарлар дүниесі, табигат күштері келтірген зиян үшін олар қылмыстык күкык бұзушылық үшін жауапқа тартылмайды, ягни бұл аталгандар қылмыстык кұкық бұзушылықтың субъектісі болып танылмайды. Егер адам жануарларды немесе табиги күштерді пайдалану арқылы қасақана немесе абайсыздықпен басқаға зиян келтірсе, онда кылмыстық кұкык бұзушылык үшін жауаптылыкқа сол адамның өзі тартылады. Мыса- лы, қабаган итке адамды қасакана әдейілеп қаптырса, онда сол адам жөнінде касақана дене жарақатын келтіргені үшін қылмыстық жауаптылык мәселесі қарастырылады, ал мұндай жагдайда ит кылмыстық кұқық бұзушылық субъектісі емес, кылмыстық құқық бұзушылықты істеудің құралы болып табылады. Сондай-ақ занды тұлғалар - мекеме, ұйым, кэсіпорын жэне баска да заңды ұйымдар қылмыстык құқық бұзушылықтың субъектісі болып танылмайды. Қайсыбір кәсіпорын, мекеме, ұйымда еңбек қоргау ережелерінің елеулі бұзылуы үшін қылмыстык құқық бұзушылық үшін жауаптылықка 53 мекеме, ұйым, кэсіпорын емес, сол еңбек қоргау ере- желерін кінэлі түрде бұзган лауазымды адам, егер сонын салдарынан адамдар қайғылы жагдайға ұшыраса жауаптылыққа тартылады. Жаңа Қылмыстық кодекстің 15-бабында (1-бөлігі) «есі дұрыс, 16-жасқа толған жеке тұлға гана қылмыстық жауапка тартылуга тиіс» деп тура айтылган. Осыган орай, ягни қылмыстық құкық бұзушылық субъектісі болып тек кана жеке тұлга - адам саналады. Бұл субъектінің бірінші белгісі болып табы- лады. Қылмыстық заң қылмыстық құқық бұзушылық үшін жауаптылыққа өзінің істеген іс- әрекетіне есеп бере алатын және өзін-өзі басқаруға қабілеті бар адамды, ягни есі дұрыс адамды ғана тарта алады. Адам когамга кауіпті іс-әрекет істеген кезде өзінің іс-әрекетіне есеп бере алмаса, ягни қылмыстық құқық бұзушылыкты есі дұрыс емес күйде істесе, онда ол адамның іс-әрекетінде кінэнің екі нысаны: касаканалык пен абайсыздық жоқ деп есептеледі. Қогамга кауіпті іс-эрекетін ұғынып, оның мағынасына жетіп, ақылмен, естілікпен істеген есі дұрыс адам гана кылмыстық құқық бұзушылық үшін кінәлі деп танылады. Керісінше, когамға кауіпті іс-әрекет істеген кезде есі дұрыс емес күйде, өзінің іс-әрекеті жөнінде өзіне есеп бере алмайтын, өз эрекетін баскара алмайтын адам кылмыстық құқык бұзушылык субъектісі бола алмайды. Ягни, кылмыстық құқык бұзушылыктын субъектісі болып кез келген адам гана емес, тек есі дұрыс адам танылады. Бұл қылмыстық құқык бұзушылықтың субъектісінің екінші белгісі болып табылады. Өзінің іс-әрекетін сезу жэне оны басқара алу дені сау адамға туған кезден бастап қалыптасады, пайда болады. Адам белгілі бір жасқа толған кезде қалыптасқан өмірлік тәжірибесі арқылы өзін коршаган ортадағы кұбылысқа дұрыс баға беру, сол ортаға өзінің іс-эрекетінің пайда не зиян келтіретінін ұгыну, нақты жағдайларга байланысты іс-қимыл жасап кұкык, мораль нормалары аркылы тыйым салынгандарды істеу-істемеу немесе он- дай қимылдан бас тарту мэселелерін шешуге толық қабілетті болады. Психолог, психи- атр, педиатр, педагог жэне заңгер мамандардың тұжырымына сәйкес, мұнда жас мөлшері 16 жаска толган уакыт деп белгіленген. Осы жаска толған жасөспірімдер өздерінің қылмыстық заңға кайшы кез келген іс-эрекеті үшін қылмыстық құкык бұзушылык үшін жауаптылықка тартылады. Қылмыстық кодекстін 15-бабында көрсетілген кей- бір қылмыстарды істегені үшін мұндай жауаптылык одан ертерек жаста - 14 жаска толған уакыттан басталады. Яғни, қылмыстық занда көрсетілген белгілі бір жасқа толу қылмыстык кұкык бұзушылык субъектісінің кажетті белгісінің бірі болып табылады. Со- нымен кылмыстық кұкык бұзушылықтың субъектісі болып қылмыстык занда көрсетілген жаска толған, есі дұрыс жеке адам саналады. Қылмыстық құқық бұзушылыкты субъек- тісі жүктеу/скачать 7.26 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|