КӨркемдік шындық ЖӘне тарихи тұЛҒА

Кенесары қозғалысының қарсаңындағы қазақтардың патшалық Россияның отаршылдық саясатына қарсы бағытталған қозғалыстарының бірі – Жоламан би Тіленшіұлы тобының күресі. Алайда, Қасым төренің ұлдары, негізінен, хандық билікті қалпына келтіріп, отаршыл патшалық Россиядан дербес болуды көздесе, Жоламан бидің мақсаты: Жаңа-Елек (Илецк) әскери шебінің салынуына байланысты қазақтардан тартып алынған жерді қайтарып алу еді. Патша әскерлерінің қысымынан Ор-Троицкі бекіністерінің маңайын тастап, Торғай өзені бойына көшкен қазақ руларының мал жаюға жер таба алмай, Орта жүздің солтүстік батыс өңірінде ірі көтеріліс ошағының қалыптасуын тездетті. Бекіністерге шабуылдар жасаған, Орта Азияға Еділ, Сібір Орал өңірінен керуендерді тонай бастаған көтерілісшілерге Қоқан, Бұхара билеушілерінің наразылығы түсінікті еді. Кенесары қозғалысының алғашқы және соңғы кезеңіндегі оқиғаларды дұрыс түсіну осы аталған көтерілістердің тағдырымен байланысты. «Қаһар» – тарихи роман. Жоғарыда көрсетілгендей, көркем шығармада бұл жайларды тарихи дәлдікпен сипаттаудың қажеттігі де болмады. Ал, осы қозғалыстардың Кенесары көтерілісіне алғы шарт болғанын ұмытпағанымыз жөн.

XIX ғасырдың бірінші жартысы Қазақстандағы шаруалар көтерілісі үшін ерекше кезең. Патша үкіметінің отарлық саясатына қарсы бағытталған көтерілістердің бір дәуірде (XIX ғасырдың 20 – 50 жылдары) болғанына қарамастан, олардың арасында өзара байланыс болмауын қалай түсіндіруге болар еді деген сауалдарды да біз жиі естиміз, Шындығында, Бөкей ордасын қамтыған Исатай, Махамбет басқарған 1836 – 1838 жылғы көтеріліс пен Кенесары қозғалысы шамамен алғанда, бір мерзімде басталды. Біріншісі – 1836, екіншісі – 1837 жылы. Бөкей ордасындағы көтеріліс 1838 жылдың июль айында Ақбұлақ түбіндегі шайқаспен аяқталса, Кенесары қозғалысы 1847 жылы көктемде қазіргі Тоқмақтың маңында Майлытөбедегі ұрыспен тынды. Бөкей ордасындағы көтеріліс көсемдерінің бірі, басты дем берушісі ақын Махамбет 1846 жылы 42 жасында Баймағанбет Айшуақовтың жендеттерінің қолынан опат болса, сұлтан Кенесары 1847 жылы 45 жасында қырғыздың манабы Орман, оның жағына шыққан Дулат руының билері Сыпатай мен Рүстемнің қолынан қаза болды. Бір-біріне жақын, ойландыратын жәйттер емес пе. Алайда, бір дәуірде, шын мәнінде бір ұранның туы астында, бір қазақ даласында болған осы көтерілістердің басы неге бірікпеді деп – сауал беру жөн. «Қаһарда» жазушымыз мұны қазақ халқының арасындағы ала ауыз ру тартыстарынан көреді. Мүмкін, жүз арасындағы, рулар арасындағы, онсыз да патша үкіметінің саясатынан тарыла бастаған жайылым үшін тартыс, белгілі дәрежеде, үш жүздің арасындағы бірлікті әлсіреткенін мойындағанымыз жөн. Десе де, Россия тарихындағы бір кезеңде лаулаған шаруа соғыстары (басқаларын айтпағанда) өзара бірігіп қимылдамаудың салдарынан да жеңіліс тауып отырмады ма? Мысалы, 1773 – 1775 жылдары қазақ жерінде, Бөкей ордасына жақын ауданда басталған, қазақтар белсенді қатысқан шаруалар соғысы.

Пугачев көтерілісімен қатар Дон казактарының да толқуы Екатерина ІІ үкіметін қатты абыржытты. Петербург билеушілерінің «бақытына» қарай Дон мен Жайық арасында байланыс болмады. Бөкей ордасы мен қазақ жерінің басқа аудандарын қамтыған екі көтерілістің арасында байланыс болмауы – қазақ жүздерінің экономикалық және саяси жіктелуінде. Сонымен қатар, Кенесарының өзін қолдамаған ауылдарды аяусыз ойрандауы, Россияға беріктігінен айнымаған қазақ шонжарлары ауылдарының Кіші жүз шекарасына, орыс бекіністерінің қолтығына ығысуы да батыс аудандардағы қазақтарды еріксіз ұстап қалды. Екіншіден, Бөкей ордасы мен Орта жүз арасында XIX ғасырдың басында тұрғызылған әскери шептер көтерілістің ірі екі ошағының бірігіп қимылдауына мүмкіндік бермес еді. Ақ киізге салып, хан көтерілген Кенесары мен старшындар – Исатай, Махамбет өзара ортақ бағытты ажыратуы, түсінісуі екі талай нәрсе екендігін аңғару қиын емес.

Тағы да бір ойланарлық, шешуін таба алмай жүрген мәселе – Кенесарының көтеріліс басталғаннан кейінгі Россиямен байланыстары. «Қаһарға» қарағанда, көтеріліс тек ел-жерін қорғаудан туды. Кенесары өзі хандыққа ұмтылғандықтан, Россиямен келісімге келмеді деген ой бірнеше рет қайталанады. Солай ма екен? Иә, патшаның отаршыл тырнағынан қазақ жерін аулақ ұстау мақсаты объективті түрде: Кенесарының жеке басының беделін көтерді, қозғалысқа бұқаралық сипат берді. Кенесарының хандық таққа ұмтылуы Россиямен байланысты шиеленістірді – деген қорытынды, шындықтан алшақтау жатыр. Жоғарыда Кенесарының 1839 жылғы – патшаға, Батыс сібір генерал-губернаторына екі хатынан үзінділер келтірдік. Қазақтардың бір бөлігінің өзін қолдамайтындығына көзі жеткен Кенесары көздеген мақсатына келіссөзбен, дипломатиялық жолмен жетуге тырысқандығын көрсететін деректер аз емес. Алайда, патша үкіметінің түпкілікті мақсаты – Орта жүз арқылы Жетісуға, Оңтүстік Қазақстанға жету, ағылшындарды Орта Азиядан ығыстыру болса, бұл Кенесарының дербес хандық құруына еш мүмкіндік бермейтіндігі анық еді. Бұл тұрғыда: «Кенесары майданды ашпас бұрын, патша әскерімен таласты соғыссыз шешпек болып қолдан келген амалын аяған жоқ» – деп қорытындылауда негіз бар.

Ғ.Ахмедов: – Кенесары Орынборға қарасты жерлерге көшіп келгенімен де, Сібір жағынан шыққан әскерлер бұл жерлерге де келіп, Кенені іздеп қолға түсіре алмаған соң, жол-жөнекей жай көшіп жүрген елдердің талайын талап, олжалапты. Орынбор губернаторынан ел ішіне шыққан коллежский советник Ларионов деген кісі жоғары Шекті биі Мусинге және басқаларына жазған хатында: «В мае месяце сибирским отрядом разбито 17 аулов киргизов табынского рода, ведения бия Байкадама на Каракуме около речки Каргалы, при чем перебито много киргизов, детей и женщин и разграблены у них весь скот и имущество. После того, в скором времени, опять разбито 30 аулов киргизов чумекеевского рода, приверженных бию Сармаку, кочевавших на Каракуме, где так же били людей беспощадно. Ныне Сибирьский генерал-губернатор князь Горчаков предписал полковнику Гейсу возвратить ограбленный скот, имущество и отпустить задержанных двух киргизов... Предлагаю вам, почетным биям, если вам известно, то уведомить меня: 1) сколько именно было убито киргизов, женщин и детей, сколько взято в плен, сколько ограблено скота и сколько взято имущества, и 2) возвращен ли скот и имущество и отпущены ли взятые в плен киргизы». («Вестник Европы», 1870, т. V)

Тек Сібір жағынан ғана емес, Орынбордан шыққан отрядтардың да көбінің істейтіндері осындай. Орынбордан Кенесарыны іздеп шыққан Лебедев деген қазақтың ақсақал-билерін шақырып алып, Кененің қайда жүргенін, оны қалай ұстауға болатынын сұрастырғанда, әлгі адамдардың сөзіне сенбесе, оларды бас салып сабайды екен.

Әрине, қолында қару-жарағы жоқтың қасы Кенесарының патшаның «мұздай темір құрсанған» әскеріне табанды қарсылық жасауы қиын еді, көбіне қаша ұрыс салып жүрген, сөйтіп патша әскерлері оны қолдарына түсіре алмай қойған. Бірақ та Омбыдан шыққан әскерлер оның туыстары мен Күнімжан деген әйелін ұстап әкеткен.

Кенесары Орынбор жеріне келгеннен кейін өзінің патшаға қарсылығын қоятыны, сөзсіз бағынатыны жөнінде хат жазып, мәмілеге келуге тырысқаны белгілі. Бұған Орынбор ұлықтары сенгенімен, Сібір губернаторы Горчаков сенбеген. Осы жөнінен екі ұлықтың арасында біраз алакөздік те болған, екі жақ бірін-бірі айыптап Петербургке талай хат та жазған. Перовский вице-канцлер граф Нессельродеге жазған хатында: «Көтерілісші сұлтан Кенесары Қасымовтың осымен бірге жіберіліп отырған хатынан, оның сөз жоқ патша ағзамның мархабатынан үміт ететініне, егер де өткен (1840) жылы бұрын қарсылық еткен қазақтарға жариялаған патша ағзамның рақымшылығы оған да берілетін болса, тиісті өкімет орындарына бағынуға дайын екеніне өзіңіздің мәртебелі көзіңіз де жететін болар... Оны қудалағанда тек жазықсыз ауылдарды тонағаннан басқа нәтиже шықпас еді, ал сұлтан бұрынғысындай, өзінің жақындарымен қалай да қашып құтылып кетудің амалын табар еді» – дейді («Вестник Европы», 1870, т. IV).

Кенесарының патшаға қарсы күресуіне жоғарыда айтылғандай, өкіметтің зорлық-зомбылығы себеп болғанымен, оның өзінің көздегені, әрине, баяғы хан заманын орнатып, елге өзі хан болу екені анық. Ол өзіне бағынбаған руларға қарсы күш жүмсап, талай елге зәбір берген. Мысалы, Жаппас руымен жақын болу үшін сол елдің бір белгілі адамының қызына үйленеді, бірақ кейін ол ел өзіне қосылмаған соң, әлгі алған әйелінің мұрнын кесіп үйіне қайтарады. 1843 жылы Шекті елінің Назар руының бір белгілі адамының сұлу қызын сұратып Баубек деген құлын жібереді. Назарлар бұған арланып, әлгі адамның үйіндегі жас күңін киіндіріп беріп жібереді. Кейін Кенесары бір топ адаммен сол елді шабуға барғанда, жеңіліп қайтып, жолда Тілеу руының ауылдарын шауып, көп мал мен сегіз қыз, бір келіншекті алып кетеді. Сонда Кенесары Назар руының адамдарына мынадай хат жіберіпті: «Әбұлмұту уә әлмансур әбұлғазы Кенесары хан. Сізки Байтөре биге уә Бажық биге уә Қызыл биге уә Елқонды биге уә Мусылман биге уә Қаракүшік биге уә жамиғы Назарның яхшылариға уә мырзалариға сөз шолкүм, худайның тағдирі болып бізнің біраз мұнша кішімізнің қаны сізнің мойыныңызда ирді, ол қылған ішіңізден тәуба қылып, бізні хан біліп, өзіңіз қарашы болып бізнің білән ярашар деген ниетіміз бар ирді. Сіз худайдан қорқып әруахны сыйламадыңыз, сізнің кәсафатыңыз қарындашыңыз Тілеуні ұрды.

Әгәр бұрынғы ішләріңізден тәуба қылып қайтсаңыз, яхшыларыңыз бізнің алдымызға келіңіз, бізнің миһірбанлығымыз сізләрга көпдүр. Әгар келмәсаңыз, біз отыз яшқа келіпміз, сізні хүдадан тілеп енді отыз йыл яулармын инша алла тағала. Сізлөрға Баубек құлымызны йібәрдік, һар біз ағыз тілінә бауыр қылық (мүһір)». Міне осындай істеріне қарағанда, Кенесарының да құдай сүйер қылығы жоқ.

Ал екінші жағынан алғанда, сол заманда патша өкіметінің елді отарлауына қарсы күресті осылар сияқты ел басқарған адамдар бастамағанда, кім бастайды? Кенесары сол өз заманының перзенті, елдің бас көтерген адамдарының бірі. Орыс тарихында да шет ел басқыншыларына, мысалы, тевтон рыцарьларына карсы күресті князь Александр Невский, монғолдарға қарсы князь Дмитрий Донской басқарды, поляктарға қарсы қасапшы Минин мен князь Пожарский қайрат көрсетті. Сондықтан Кенесарының хан болу үмітін қазіргі заманның өлшемімен, «тап күресі» тұрғысынан қарауға болмайды, ол заманда тап күресінің иісі де сезілмеген, қалың елдің ұғымынша, ел-жұртты хан басқаруға тиіс болған.

Кененің ағасы Саржанды, Есенгелді, Әлжан сұлтандарды қоқандықтар өлтірген, оның үстіне, Ташкенттің бегі (Ташкент Қоқанға қараған) Кенесарының әкесі Қасымды алдап, оның өтініші бойынша азын-аулақ адаммен қару-жарақ жіберіп, хан ауылын алдарқатып, соңынан көп әскер жіберіп түн ішінде қаперсіз жатқан хан ауылын шауып, Қасымды өлтірген. Кенесарының ауылы бөлек екен, ол сондықтан ғана аман қалған. Кенесарының Қоқанға жасаған шабуылын бұл жағынан ақтауға болады.

«Орынборға жаңадан келген генерал мырзаға Кенесары Қасымовтан. Өткен 1939 жылы Орынбордың генерал-губернаторы мен генерал Генс Жоғарғы Мәртебелі Император Ағзамның бізге кешірімін жариялаған болатын және онда біздің барлық күнәларымыз кешірілді – деп еді. Біз мұндай мейірмандыққа шын жүрегімізден сеніп ұрысты тоқтаттық та, қылышымызды қынына салып, Мәртебелі Ағзамның жерінде тып-тыныш көшіп-қонып жүре бердік. Ақпан айының жиырма бесінде аға сұлтандар Баймұхамед, Арыслан және Ахмед үшеуі үш жақтан бізге шабуыл жасады, біздің қорғанысымызды бұза алмағандықтан, кері қайтып кетті. Патша Ағзамның кешірімін бұзбас үшін олардың бұл мазағына көндік те, ешқандай оқ шығармадық. Ал наурыз айының 21 күні Омбы облысынан шыққан жазалау отрядының бастығы Сотников біз аңға кеткенде ауылымызға шауып, тонап әкетті. Бірнеше адамымызды өлтірді және сұлтанша Күнімжанды өздерімен алып кетті. Олардың қасында Алтай болысының старшинасы Аққошқаров Сейдалы, сұлтан Қоңырқүлжа Құдаймендин болды. Бұл туралы Орынбордағы ұлықтарға хабар беру үшін Ырғыз бойына көшіп келдім. Бірақ майор Лебедев пен аға сұлтан Ахмед менің қарауымдағы Байқадам батырды тұтқынға алды, Осыдан кейін мен: «Тек жалғыз Құдайдан ғана рақым күту керек екен, ал орыс ұлықтарынан мейірім күтіп жарымайды екенбіз» – деген ойға келдім де, өзімше әрекеттеніп бақтым. Орынбордың бұрынғы ұлықтарынан үмітті үздім. Бірақ Сіздің келгеніңізді естіп жай-жапсарымды айтып, өтініш етіп отырмын. Бұрынғы ұлықтардан жақсылық көрмеп ем, ал Сізден қайырым күтемін. Егер де сіз Император Ағзамға тұтқындағы біздің адамдарды босату тұралы өтінішімізді жеткізсеңіз, онда сіздің де көңіліңіз кірден арылып, орыс пен қазақтың көз жасын тыйған болар едіңіз. Егер де сіз мұны жүзеге асыратын болсаңыз, онда мен Сіздердің барлық тілектеріңізді орындауға әзірмін».

Кейін Генстің күшімен Күнімжан сұлтаншаны қайтарғанымен де, жазалау шараларын үдете түсті. Талызиннің, Лебедевтің, Вишневскийдің, Ахмет Жантөриннің, Бизановтың, Дуниковскийдің дивизияларын қазақ даласына аттандырды. Бұрынғы губернатор Перовскийдің өзі бұған қарсы болып: «Менің ойымша, Обручев Кенесарының іс-әрекеттерінен бекер сескенеді және олардың сөзіне сенбеуі де жөнсіздік. Оның естігендерінің барлығы да қазақтардың арасындағы жай лақап және онда ешқандай шындық жоқ. Менің пайымдауымша, экспедицияның жоспары үстірт және отрядтың құрамы дұрыс жасақталмаған. Олардың жүзеге асырмақ болған шараларының сәтсіздікке ұшырайтынын және әр түрлі қолайсыздықтарға ұрынатынын мен алдын ала біліп отырмын» – деді. Оның бұл сөзі расқа шықты. Әрине, ол кезде Перовский Николай патшаның: «Бір патшалықта екінші патшаның өмір сүруі мүмкін емес» – деген жарлығын білмейтін. Ол жоспар бойынша Кенесарыны қалайда қанға батырып, жазасын беру керек еді.

Бұл бұйрық орындалды. Бірақ қандай тәсілдермен жүзеге асырылды десеңізші. Ол үшін ағайындас халықты бір-біріне айдап салды. Ырғыз, Елек, Ұлытау, Торғай бекіністерін салған соң Кенесарының барар жер, басар тауы қалмай Жетісуға шегінді. Кейбір тарихшылардың айтып жүргеніндей, Кенесары бұл өңірге баса-көктеп кірген жоқ. Алдын ала үйсіннің төресі Рүстем сұлтанмен, Пішпектегі Қоқанның құшбегі Әлішермен және қырғыздың манаптары Орманмен, Жантаймен келісіп, рұқсатын алды. Арада елші боп кейін Кенесарының басын Горчаковқа табыс еткен Қалықұл бидің өзі жүрді. I.Есенберлиннің «Қаһар» романында Жетісу өңіріндегі оқиға Кенесарының түсі арқылы беріледі де, Досқожаның қоштасуымен аяқталады. Ал М. Әуезовтің «Хан Кенесі» тікелей осы оқиғаны суреттегенімен, тарихи тұрғыдан талдамайды. Тек тағдырдың тәлкегіне түскен Кенесарының жеке басының қасіретін көрсетеді. Сол кездегі Россия мен қазақ даласы, қырғыз бен Қоқан хандығы арасындағы мемлекетаралық саясат қандай еді? Кенесары неге үш бірдей майданда соғысуға мәжбүр болды?

«Хан Кене» пьесасында бірталай көркем бейнелер жасалған. Бәрі де тарихта аты белгілі адамдар. Олар шығармада келтірілген ситуацияға кезекті жерлерінде араласып, өз орындарында көрінеді. Қаһармандардың қай-қайсысы да қайталанбас мінез иелері болып сипатталады. Мәселен, Наурызбайдың асқан батырлығына кейде сүйінсек, кейде орынсыз ожарлығын қабылдай алмаймыз. Оның өз алдына ешбір батырды жібергісі келмейтін іштарлығы, әулеттік ескі ырым-салттардың ауқымынан шыға алмайтын біржақтылығы, айласын ашуы басып кете беретіндігі, Кенесарының терең ойластырылған істеріне қырсық келтіргендіктері пьесада нанымды бейнеленген. Әскербасы ретінде Кенесарының сенімді серіктерінің бірі болып көлген, Бұғыбай батырдың сын сағаттарында жан сауғалап кеткен табансыздығы да, Рүстем, Сыпатай сынды ру басылардың өздерінің жеке мүдделерін көздеп, алмағайып шақтарда Кенесарыдан жалт беруі де сенімді суреттелген. Ең ғажабы сол – суреткер М.Әуезов қаһармандардың іс-әрекетіне көлденең үкімші болмай, оқиға мен мінез дамуын табиғи өз ауанына жіберіп отырады. Драмашы шығарма ситуациясын қалай да бір төте тұжырымға байламай, шындықтың шырайын жан-жақты ашады. Пьеса осындай «тәуелсіз» қасиеттерімен қүнды.

Кенесарының атақты қырық сегіз батырларының бәрін санамалап жатпай-ақ, Ілияс Есенберлиннің «Қаһар» романында кең суреттелген Ағыбай батырға ғана тоқтағым келеді. Ағыбай батыр 1802 жылы Ұлытау маңында дүниеге келген. Оның әкесі Қоңырбай ертерек қайтыс болған. Шешесі Қойсана атақты Байғозы батырдың қызы болатын. Жастайынан езгіге түскен халқының жай-күйін көре өскен ол патша самодержавиясына қарсы күресуге бел буады. Осындай оймен патша үкіметіне қарсы қозғалысты бастаушылардың бірі, 1823 жылы Қытай императоры ресми түрде хан таныған Ғубайдулла Уалиханов туының астына келеді. Қытайға иек артқан Ғубайдулладан сескенген патша үкіметі оны тұтқындап Березов қаласына жер аударады. Ал, Ағыбай өз күресін жалғастыра береді, ол Саржанға, кейін Кенесарыға келіп қосылады.

Ел арасында Ағыбай батыр жөнінде аңыз, жырлар көп таралған. Ол кетеріліс кезінде Кенесарының бас батыры, әрі кеңесшісі болады. Оның үлкен беделге ие екенін кезінде өз ғылыми еңбегінде Е.Бекмаханов та атап көрсетеді: «...Ағыбайдың көтерілісшілер арасында қатты құрметтелетінін Кенесарының әйелімен арасындағы мына бір әңгімеден аңғаруға болады: бірде ханым Кенесарыдан: «Сіз қол астыңыздағы кейбір батырларыңызға мың басы, бес жүз басы деген ат бересіз, ал осы аттардың біреуін Көсеге (Ағыбайға) неге бермейсіз?» – деп сұрайды. Сонда Кенесары: «Менің әскерімнің бастапқы шебі жауға «Абылайлап» шапса, ал кейінгі қатары «Ағыбай» деп ұран салады. Міне, сондықтан оған әскери атақ бермеймін», – деп жауап қатады. 1841 жылы Ұлытауда хан көтерілген – Кенесары оған күмістелген қанжарды тарту етеді, бұл қанжар, кейін, яғни 1896 жылы Нижний Новгородта Бүкілресейлік көрмеде көрсетіледі.

Ісі аңызға, аты ұранға айналған батыр туралы советтік дәуірде Иса Байзақов «Қойшының ертегісі» атты поэма шығарады, 30-шы жылдары Сәкен Сейфуллин «Ақжолтай батыр» атты роман жазған еді, өкінішке орай, айтылған туынды репрессияға ұшыраған асыл ағамызбен бірге жойылып кетті. 70-жылдары жазушы Жүсіп Алтайбаев Ағыбай батыр туралы повесть жазып бітірген еді, алайда жазушы өзі шығармасын жарыққа шығара алмай көз жұмды. Бұл повесть әлі басылмай жатыр.

Тарихи жады берік халықтың ғұмыры ұзақ болмақ, өз халқымыздың өткені мен мәдениетімізге, ұлттық батырларымызға жаңа көзқараспен қарайтын, тұрпайы идеологиялық тұрғыдан берілген біржақты бағадан арылатын уақыт жетті.