ҚАЗАҚ ЭТНОПЕДАГОГИКАСЫНДАҒЫ ОТБАСЫЛЫҚ ТӘРБИЕ

11. ҚАЗАҚ ЭТНОПЕДАГОГИКАСЫНДАҒЫ ОТБАСЫЛЫҚ ТӘРБИЕ

Қазақ халқының ұлы ағартушысы Шоқан Уәлиханов «От ең, жоғары қасиетті нәрсе. Төтенше жағдайларда қазақтар мойнына белбеу салып, отқа сақина тастайды, майды отқа тастайды», - деп Отанын, үйін айтуы оттың қасиеттілігін көрсетеді. От – тіршіліктің көзі, адам қанының жылуы, үй ішінің құты. Соған орай қазақ өз өмірінің құт-берекесіне айналған тұтқасын – үй ішін тұтастай Отбасы деп атайды. Қазақ ұғымында отбасы – өмірдің тұтқасы, үй ішінде от жағылатын ошақтың төңірегі, оттың маңайына таратқан балқытар жылуы. Оттың басы, ошақтың қасы – ырыстың ұйытқысы. Сондықтан қазақ отының басын тіршіліктің тұтқасы санап аялайды, соның шырқы бұзылмауы үшін шара қолдануы – әр отбасы мүшесінің адамдық борышы.

• 
  үйдегісі болса, енді дүздегілердің: «Оразалының он бесінде «боспын» дейтін оңбағанның баласы отызында «жаспын» дейді», деп қамшылайтыны тағы бар.
  

1. 
   Кескін-келбеті: «Еңсегей бойлы, терең ойлы, өткір көзді, торсық шекелі, қыр мұрынды, қара қасты, кең маңдайлы, қияқ мұртты, кең иықты, апай төсті, өткір тісті, жуан білекті, қынай белді, қапсағай денелі, от ауызды, шешен тілді, темірдей саусақты, жау жүректі т.с.с.».
   
2. 
   Қадір-қасиеті: «Қырандай алғыр, сұңқардай ер, арыстандай айбатты, жолбарыстай қайратты, қасқырдай өжет, қабыландай сұсты, нардай төзімді, құландай сүйекті, жылқыдай мінезді, бұландай алып, сауысқандай сақ». Және аталған қасиеттерге сәйкес: «Жігіт қыраны, жігіттің сұңқары, жігіттің арыстаны, жігіттің қабланы, жігіттің жампозы, жігіттің сұлтаны» деп айтады.
   
3. 
   Қабілет икемі: «Көсем жігіт» – ел басқаратын жігіт; «Шешен жігіт» – дау шешетін жігіт; «Батыр жігіт» – еліне қамқор, жауына алаберен жігіт; «Сері жігіт» – аттың жүйрігін мініп, иттің алғырын ертіп, қыранның қырағысын сайлап, мың құбылтып ән салып, күмбірлете күй тартатын өнерлі жігіт; «Жомарт жігіт» – дастарқаны берекелі, пейілі кең, өзі жайдары; «Палуан жігіт» – мойны жуан, жауырыны қақпақтай, бұлшық еті темірдей, қимылы шапшаң, иненің көзінен өтердей епті, алып күш иесі; «Үй жігіт!» – үй шаруасымен айналысады;
   

• 
  Алты асыл-қасиеті:
  

1. 
   Зерде-зейіні болсын;
   
2. 
   Ӛнер-өрісі болсын;
   
3. 
   Тапқырлық, талап ерлігі болсын;
   
4. 
   Жігер-күші болсын;
   
5. 
   Қайрат-қаруы болсын;
   
6. 
   Білімі болсын.
   

• 
  Үш асыл-мінезі:
  

1. 
   Туған елі мен дос жаранына адал болу;
   
2. 
   Қара қылды қақ жарған әділетті болу;
   
3. 
   Қаймықпастан турасын айтар шыншыл болу.
   

• 
  Үш ажырамас-серігі:
  

1. 
   Астыңа мінетін тұлпарың болсын;
   
2. 
   Шыңдалған ақыл-айлаң болсын;
   
3. 
   Айнымас адал жұбайың болсын.
   

• 
  Төрт құбыласы тең ер жігіт: түзу мылтығы, қыран құсы, жүйрік аты, мінез-құлқы мінсіз жұбайы бар ер жігіт. Сонымен қатар, ер жігіттің жолына, басына дұшпан болатын жаман қасиеттері – жігіттің тоғыз жауы:
  

1. 
   Басты жауы – жалқаулық, сорлататын жаныңды;
   
2. 
   Осалдығың – аңқаулық, соқтыратын саныңды;
   
3. 
   Жасқаншақ болсаң ұры алар, қоралап қойған малыңды;
   
4. 
   Жалатқызбас жасықтық, аузыңдағы балыңды;
   
5. 
   Ӛтірік айтсаң өңмеңдеп, жоғалтарсын арыңды;
   
6. 
   Ӛсек терсең телмеңдеп, суға кетірер салыңды;
   

6. 
   Көшрме босқа мақтан ғып, түкке тұрмас барыңды;
   
7. 
   Көрінгенге жалтақтап, бола алмайсың жағымды;
   
8. 
   Біреуді алдап арбаумен, аша алмайсың бағыңды. Шал ақын «Жігіт сыны» туралы да былайша толғайды:
   

• 
  Құр жан жігіт – жігіт кеудесінде жаны бар, еш нәрсені бітірмейді.
  
• 
  Тірі жан дейтін – бар тапқанын киімменен асқа сатар, жақын өрген досын жатқа сатар.
  
• 
  Қызыл белбеу, шоқима етік, үкі тағып әркімді сықақ қылар.
  
• 
  Жігіт жан дейтін жігіт – сегіз қырлы, бір сырлы болар.
  

Малым жанымның садағасы, Жаным арымның садағасы, –

деген даналық оймен тұжырымдалған екен.

• 
  қазақта қыз балаға әкенің ақырмауы, қол тигізбеуі – жылжымайтын, бұзылмайтын заң. Ұл мен қыз «әкесін көріп оқ жонуға, шешесін көріп тон пішуге» әдет алатыны да осы кез.
  

• 
  Бала алдында әйел күйеуін құрметтеп, оның айтқанын әмір деп түсінуден ешқашан жаңылмай, ол ілтипатын күлшедей қызына ұдайы көрсетіп отыруы керек.
  
• 
  Қыз осы мөлшерге келісімен әке де шаңырақтағы ең беделді, өнегелі адам екендігін көрсетіп, бұрынғы артық-ауысуынан ада-гүде қол үзбесе болмайды. Бұл өзінен бұрын бала алдындағы парызы, көрсететін әкелік өнегесі.
  
• 
  Мүшеліне келген қызға үйдегі өзінен үлкенді де, кішіні де сыйлау, сыйлата білуге дағдыландыру, қосымша ат қойғызу.
  
• 
  Балаға осы бастан маңайдағылардың өзі құралпы балаларындағы көргенділікті ұдайы құлағына құйып отырған артық емес. Сонда олар сол баладай болуға тырысады, еліктейді.
  

1. 
   Бала алдында әкені Алатаудай ете білді. Оның атын атамады. Айтқанын орындады. Сонан соң қызбала бұл ғаламда әкемнен артық адам жоқ деуді бара-бара мойындады. Бұл опасыз пәниде, бірде жоқтық, бірде бүтін тіршілікте жоқшылық пен барлығы құрғырдың есіртетіні де, кейітетіні де жиі кезігеді емес пе, осындай-да қызын әдептілікке апарғысы қелген ақылды әке сыр, мінез білдірмейді.
   
2. 
   Қыз балиғатқа толысымен оның айналасы жауға толады. Біреу «үкілеуге» ұмтылады. Біреу «кетік алма» етіп кеткісі келеді... Осындайда бұрынғы аналардың екі көзі төрт, ұйқысы аз. Ол есік алдындағы ит үрсе де, біреу келе жатса да, үйіне қонақ қонса да, қызы көзінен таса болса да секем алады. Себебі, көгеніндегі марқасы марқайды. Мұндайда ана сорлы қызының мінезіндегі өзгерісті, денесіндегі байқала бастайтын белгілерді сәт сайын абайлаған.
   
3. 
   Қызы әжетке жарасымен ол көздегі ақылды аналар бұрынғыдай бөлек жатқызуды, албаты қыдыртуды шектеп не өзінің, не әжесінің іргесіие жатқызады. Далаға жіберсе, бейбастақ бала, төрге жатқызса, ынсапсыз қонақ, жеңгеге ілестірсе, «қызды жеңге, жеңгені теңге бұзады» бар деп өзінен өзгеге мүлдем сенбеген.
   
4. 
   Қызының ойын, уақытын бөлуге мұрша бермеу үшін қозы қосақтатқызған, үйдің күйбіңінен бас алғызбаған. Еңбекке машықтандырып, тіл алғызуға қалыптастыру да қазақта әдепке апаратын бір жол болған.
   
5. 
   Ана қызының табиғатындағы талантты алдымен аңғарады, егер ол іскерлікке, албармактылыкқа, өнерге бейім болса, баласына осы жөнінде мүмкіндік жасайды. Бұл да – әдептілікке, желдеп кетпеуге қарсы тұратын екінші жол.
   
6. 
   «Қызың жақсы болсын десең, қызы жақсымен көрші бол» дегенді ежелден білетін ана бәрінен бұрын қызын кейбір «көгенде қашып кететіндердің» маңына жолатпайды. Бұл үшін ана маңындағы қызы құралпыларды жете білуді, тегін тексеруді, олардың әдепсіздігін қызының құлағына жиіркенте жиі-жиі айтуды ескерген.
   
7. 
   Ертедегі қазақта бастаңғы, қызойнақ, қойкүзеті, тоқымқағу, алтыбақан, ақсүйеқ деген сықылды жастардың бас қосатын кездері жиі болған. Бұған мүшелінен асқан – бойжете бастаған қыздар баруға ақылы. Мұндайда ақылды аналар қызын сенімді адамға қосқан, ерте қайтуды тапсырған. Келген соң қәдімгідей жүрген-тұрғанын тексеріп отырған. Қазіргідей туған күнді, мектеп бітіргенді, ескерге шығарып салуды, бір жақтан келуді қарсы алуды күнді – түнге, түнді – күнге ұластырып тойлатуға тізгін-шылбырсыз жіберу ол көздегі аналарда кемде-кем болған.
   
8. 
   Сұмдыққа ұрынған, қолды болған қызын ертедегі аналар келісімен не түрінен, не құбылысынан, не уақытынан, не бірге болған адамынан абайлауды, тексеруді ұмытпаған. Ананың бұл сәуегейлігінен жасқанатын қыз көп жағдайда сақтанған.
   
9. 
   Қызы ел көзіне түсе бастасымен оған анасы көсімсіп сөйлемеуді, кісіге тіке қарамауды, ұяң болуды, өз жанынан ұзамауды, қыдырмауды, жұртқа сүйкімсіздерге жоламауды, ішті болуды, албаты күлмеуді, ата-ана мен аға бауырдан басқаның жаны пәлендей ашымайтынын жалықпай айтқан.
   
10. 
    Жеті атаға дейінгілердің бірін – ағасы, бірін – бауыры деп таныстырған. Мұнысы – қыз алысуға болмайдыны түсіндіргені.
    
11. 
    «Әкенің ең жақсысы жездедей» дегенді қазақ көп айтқанымен, сақ аналар қызын «жезде» деуден көрі – «аға» деп сыйласатын шекара жасаған.
    
12. 
    Қызының ерте ме, кеш пе әйтеуір кететінін іштей бейімделіп жүретін ақылды аналар өзі білетін өңірдегі күн шалған шаңырақты, көргенді ата-ананы, әдепті бала-шағаны біліп алып, оны қызына сөз сыралғысы ретінде дәріптеп, көргенсіздерді күні бұрын білдіртпей жамандап қызына өз сыңайын сөз арасында ептеп ескертіп отырған. Баласы осылардың қайсысына назар аударғанын астыртын қадағалаған.
    
13. 
    Қызды шешеден бұрын сөйлемеуге тәрбиелеген.
    
14. 
    «Ит жүгіреді, иттің артынан қыз жүгіреді» деу – қыз кемеліне келгенде кезігеді. Бұл «қыздың ойы – кету, жолаушының мақсаты
    

• 
  жетуден» шығады. Осыған байланысты бұрынғылар қызын сыртқа албаты шығудан шектеген. Ара-тұра ғана аса аяулы адамды, сенімдіні аттандыруға үйде ешқім болмағанда ғана белдеуге, не мамағашқа дейін шығаруға өзі жұмсаған. Жұмсамаса, қыздың оны аттандыруға рұқсаты жоқ. Себебі – оны кез қелген кісімен кезіктіру қазақы әдептің салтында жоқ.
  

15. 
    Қызды көргенді ету үшін алдымен ана өзіне шек қойған. Қызы бойжетіп ел көзіне түсе бастасымен, ол бұрынғы қыдыруын, баласын оңаша тастауды қысқартады, азайтады, не өзімен ерте жүреді. «Шешесі қыдырмашыл болса, қызы бастанғышыл болатыннан» сақтанады.
    
16. 
    Қызына ауыл-үйдің бозбалаларын иектетпеу үшін ана бұрынғы алаңсыз ұйқыны азайтқан. Ол үйінде жатып сырттағы бимезгіл үрген итте де гәп барына алаңдаған, кімнің төңіректегенін де мөлшерлеп, өзінің ояу екенін аңғартқан. Мұндайда анаға ең сенімді серігі – енесі. Ол іргесіне алып жатқан немересіне мықты күзетші. «Кемпірі бар үйдің кәпірі бар» деудің бір жағын жастар осы аңдудың мықтылығына бола шығарса керек.
    
17. 
    Үй ішінде қыздың тәртіпті болуда сөзін тыңдайтыны әке мен шеше, сескенетіні, сыйлайтыны – аға, сырласатыны – жеңге, ұялатыны ауыл, ру. Бұлар – тұтасымен ойламай от басып алмауға қорған...
    
18. 
    Шеше міндетті түрде өзі білетін өнерін – тігіншілік, не ісмерлік, не кісі сыйлап қонақ күте білу, астың бабы, дастарқанның мәзірі сықылдылардың бәрін қызына үйретуге міндетті. «Шешесін көріп қызын ал, аяғын көріп асын іш» деген осыдан шыққан. Анасы аяулы, әкесі ардақты бала әдепсіздікке бара қоймайды. Әке мен шеше бұл биікке бір жағынан баласының қамына бола ұмтылады. Бұл да қызды әдептілікке қалыптастырудағы бір жол, өнегелі орта.
    

«Елден – елді аралап, Тектіден – текті саралап,

«Көріп алсаң көріктіні, Таңдап алсаң тектіні Сонда көңіл толмай ма?» –

деп, Абай айтқандай, немесе халықтық түсінікте қалыптасқан «Тегіне қарап қызын ал, соғуына қарап қару ал», «Көріп алған көріктіден, көрмей алған текті артық», «Шешеге қарап қыз өсер» – деп, мақал сөздердегідей, болашақ жарының тәрбиелі, көргенді болуы қазақ дәстүрінде басты талап болғандығын түсіндіреміз. «Қыз кезінде бәрі жақсы, жаман әйел қайдан шығады» дегендей, бой жеткеннің ақылдылығы, зерделілігі, парасаттылығы таразыға түсіп отырған. Бұл жөнінде:

Ақылды әйел ізде десең сен егер,