Лекция : 30 сағат обсөЖ : 30 сағат Барлық сағат саны : 90 сағат Қорытынды бақылау : емтихан, 1 семестр

Фольклор практикасы

64. 
    Смирнова Н. С., Нұрмағамбетова О. Ә Қазақ халқының ауыз әдебиетін жинаушыға өмек. – А., 1960
    
65. 
    Круглов Ю. Г. Фольклорная практика. – М., 1986
    

Қазақ фольклорының даму, қалыптасу кезеңдері.

66. 
    Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. – А., 1985
    
67. 
    Тұрсынов Е. Д. Қазақ ауыз әдебиетін жасаушылардың байырғы өкілдері. – А., 1976
    
68. 
    Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. – А., 1985
    
69. 
    Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және тюркологія. – А.,1987
    
70. 
    Қазақ фольклористикасының тарихы. – А.,1988
    
71. 
    Седеханов К. қазақтың Ұлы Отан соғысы кезіндегі халық поэзиясы-А.,1974
    
72. 
    Төреқұлов Н. Қазақ совет халық поэзиясының жанрлық ерекшеліктері-А.,., 1979
    
73. 
    Қоңыратбаев Ә. Қазақтың “Қозы Көрпеш” жыры туралы. –А., 1959
    

№ 8 ЛЕКЦИЯ.

1. 
   Қыз Жібек жырының мазмұны.
   
2. 
   Жырдағы жағымды, жағымсыз кейіпкерлер.
   

Лиро – эпос жырларынан ел арасына ауызша да, баспа арқылы да ертерек тарағаны – “Қыз Жібек”.

М. Әуезовтің айтуына қарағанда, “Қыз жібек” жырының бір варианты өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарында Қазанда басылған. Бірақ ол күні бүгінге дейін қолға түскен емес. Ы. Дүйсенбаевтың зерттеуінде былай делінеді: XIX ғасырдың екінші жартысында Зайсан жағында Валиолла Тухватуллин деген мұғалім болыпты. Ол ел арасынан “Қыз Жібек” жырын жинайды да, 1894 жылы Қазанда бастырады. Кейіннен бұл вариант 1896, 1897, 1905, 1909, 1911 жылдары қайта шығарылады. Жырдың осы варианты 1925, 1933, 1939 жылдары да басылады, 1958 жылы “Қазақ эпосы” деп аталатын жинаққа енеді.

“Қыз Жібек” жыры қазақ еліне көптен таныс және оны бірнеше ақындар жырлаған. Мәселен, орыс ғалымы В. Карлсон осы ғасырдың бас кезінде жазған бір мақаласында “Қыз Жібек” жырын Қазақбай және Көшілек деген ақындардың айтып бергенін хабарлайды. Қазақтың халық ақындары Нұрпейіс, Мұрын жырау, Айса да жас шағында бұл жырды айтып жүрген. Бірақ олардың қай көлемде және қандай мазмұнда жырлағанын айту қиын. Өйткені олардың айтуындағы “Қыз Жібек” жазып алынбағын. Мұны халық ақыны Омар Шепин де жырлаған. Бұл жөнінде Ы. Дүйсенбаев жоғарыда аталған еңбегінде мынадай бір дерек келтіреді. “Қыз Жібекті”,-дейді ол,-жас кезінде Омар Шепин ұзақ жыр етіп айтқан екен. Кейіннен ақын ол жырын ұмытқан көрінеді. Тек болғаны:

Жақсыға бір сөз айтсаң, шам алмайды,

Сөз бабын жаман адам таба алмайды.

Жайықтың екі жағын бірдей жайлап,

Өтіпті он мың үйлі Жағалбайлы.

Әр қойды жетім қозы емеген-ді,

Екі айғыр қасаң байтал тебеген-ді.

Жамағат, құлақ салып тыңдасаңыз,

Айтайын өлең қылып Төлегенді,-

деген шумақтары есінде қалыпты.

Бұл деректерге қарағанда, “Қыз Жібек” жыры ел арасына бірнеше вариантта тараған. Солардың баспа жүзіне шыққаны (1894 жылы) Валиолла жинаған варианты.

“Қыз Жібек” жырының Валиолла варинаты орыс тіліне де аударылып басылған болатын (“Песни степей”, 1940) және жазушы Ғ. Мүсіреповтың либретттосы бойынша, композитор Е. Г. Брусиловский “Қыз Жібек” атты опера жазып, сахнаға шығарды.

Сәкен Сейфуллин: “Қыз Жібек” жыры ноғайлы рулары ыдырап, бөлініп кеткен заманды суреттейді,-дейді. Мұхтар мен Сәбиттің айтуына қарағанда, бұл жыр он жетінші ғасырдың шамасында туған секілді. Өйткені жырда аталатын рулар сол кезде Жайық, Қара теңіз (онысы Каспий теңізі яғни Атырау теңізі болса керек) бойларын мекендеп, сол маңда көшіп жүрген.

Әдебиетшілер мен тарихшылардың екінші бір көтерген мәселесі “Қыз Жібек” жырының халықтық немесе халыққы жат шығарма екендігін анықтау айналасында болады. Сәкеннің айтуынша, “Қыз Жібек” байлардың ұлдары мен қыздарын ардақтаған, соларды мадақтап суреттеген жыр болып табылады. Бұл пікірді Мұсатай да қостайды. “Жырдың жұртқа таныс вариантында,-дейді М. Ақынжанов,-халықтық элементтер өте аз. Жырдың идеялық мазмұны және көркемдік түрі халықтық емес. Поэманың мақсаты-көшпелі тұрмысты, жерді жеке меншік етіп пайдалануға және адамды адам қанауға негізделген патриархалдық-феодалдық қарым-қатынастарды мадақтау; ескі өмірді, қыздарды қалың малға сату, сатып алуды және әмеңгерлікті уағыздау, Сөз жоқ, бұл идея феодалдардың мүддесін көрсетеді. Поэмада озық ой-пікір жоқ, еңбекші бұқараның езушілерге қарсы күресі суреттелмейді, поэма ілгері ұмтылуға шақырмайды”,-дейді.

“Қыз Жібек” жайында пікір айтқан (жоғарыда аталған) әдебиетші, ғалымдардың екінші тобы бұл жырдың халықтық негізде шыққандығын дәлелдейді. Мұхтар, Сәбит, Хажым, Ғабит т. б. жырдың халықтық сипаты барлығын, халық тілегіне үйлесетіндігін айта келіп, жырға көптеген өзгерістер енгендігін, жырды үстем тап өз мақсатына пайдаланбақ болып өңдегенін, халықтық әңгімелерді феодалдардың мүддесіне қарай бұрмалағандығын айтады.

“Қыз Жібек” – ақындық тіл жағынан да әдемі жырдың бірі. Неше түрі әсірелеу, көріктеу, кейіптеулер, әдемі теңеулер, сұлу сөз саптастары жиі ұшырайды. Жыршы ақын халықтың тіл байлығын пайдалана отырып, аз сөзге көп мағына сыйғыза біледі. Жібектің сұлулығын, тұлпарлардың шабысын немесе кейіпкерлердің көңіл-күйін суреттегенде ақын тілінің әдемілігі де, байлығы да көрінеді.

Қорыты келгенде, “Қыз Жібек” жыры қазақ ауыз әдебиетінің көрнекті бір үлгісі болып табылады. Жырдың жоғарыда көрсетілген қайшылықтарымен қатар, халықтық жақтары да бар екендігі сөзсіз. Сондықтан оны сын көзімен қарай отырып, пайдалануға тиістіміз.

1. 
   Аль-Фараби. Трактаты о музыке и поэзий. – А., 1992
   
2. 
   Байтұрсыноа А. Ақ жол – А., 1991
   
3. 
   Веселовский А. Н. Историческая поэтика. –М.,1940
   
4. 
   Тайлор Э. Первобытная культура – М., 1989
   
5. 
   Анисимов А. Духовная жизнь перврбытного общесттва – М., 1978
   
6. 
   Гусев В. Е. Естетика фольклора – Л., 1967
   
7. 
   Пропп В. Я. Фольклор и действительность – М.,1976
   
8. 
   Әмельянов Л. И. Методолог, вопроы фольклористики – Л., 1978
   
9. 
   Әуезов М. Әдебиет тарихы – А., 1991
   
10. 
    Ысмайылов Е. Ақындар – А., 1956
    
11. 
    Смирнова М. С. Казахская нарадная поэзия – А., 1967
    
12. 
    Садырбаев С. Фольклор және естетика – А., 1976