Лекция №1 Лекцияның тақырыбы : т iл бiлiмi және оның салалары
Дауысты дыбыстың тiлдiк қатысы жағынан
жүктеу/скачать 221.83 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 2. Ерiннiң қатысы жағынан
- 2. Жартылай ассимиляция
| 1. Дауысты дыбыстың тiлдiк қатысы жағынан
Дауысты дыбыстың тiлдiң қатысына қарай бiрыңғай жуан немесе жiңiшке болып үндесуiн лингвальдық сингармонизм деп атаймыз. Лингвальдық – латын тiлiнiң lingua – ''тiл’' деген сөзiнен алынған термин. Мысалы: аспанға, көлеңке, тамыр. Тiлде төл сөзден тыс кiрме сөздер де араласып келедi: кiтапқа, мұғалiмге т.б. Қазақ тiлiндегi -нiкi, -дiкi, -паз, -қор, -кеш, -гөй, -хана, -мен, -бен, чуваш тiлiндегi –сем көптiк жалғауы, тува тiлiндегi -ге барыс септiгiнiң жалғауы сингармонизм заңына бағынбайды. 2. Ерiннiң қатысы жағынан Тiлдегi дыбыстың буын iшiнде ерiндiк немесе бiрыңғай езулiк болып үндесуiн ерiн үндестiгi немесе лабиальдық сингармонизм деп атаймыз. Лабиальдық-латын тiлiнiң labialis ’’ерiндiк’' деген сөзiнен алынған. Ерiн үндестiгi әр тiлде әртүрлi. °сiресе, қырғыз тiлiнде өте күштi сақталады. Мысалы: қолдор, қолдорғо, қолдордо; көлдө–көлдөр, көлдөргө , көлдөрдө т.б. Ассимиляция – латын тiлiнiң assimilativ – “ұқсау” деген сөзi бойынша жасалған. Ассимиляция- морфемалардың жiгiнде көршi келген дауыссыздардың акустика-артикуля-циялық жақтан бiрiне-бiрiнiң ұқсауы, бейiмделуi, өзара тiл табысуы. Сөз құрамында немесе сөздiң аралығында көршiлес келген дыбыстың бiрi екiншiсiне ықпал етiп , өзара үндесуi ассимиляция деп аталады. Мұның нәтижесiнде бiр дыбыс екiншi дыбысты толық немесе жартылай бағындырады. Осыған байланысты ассимиляция екiге бөлiнедi. 1. Толық ассимиляция. 2. Жартылай ассимиляция. Мысалы: асшы, сүзсе сөзiндегi – ш, з дыбыстары толық өзiнен кейiнгi ш, с дыбыстарына ұқсап , башшы, сүссе түрiнде айтылады. Мұны толық ассимиляция деймiз. Ал күздiк, жастық, сөзiндегi қосымшаның қатаң, ұяң болуы түбiрдегi ұяң, қатаң дыбыстарға байланысты. Мұны жарты-лай ассимиляция деймiз. Дауыссыз дыбыстың бiрiнiң екiншiсiне ықпал ету бағытына қарай ассимиляция күнi бүгiнге дейiн екiге бөлiнiп қарастырылып келдi. Олар: 1. Прогрессивтi ассимиляция. 2. Регрессивтi ассимиляция. Ғылымдағы соңғы жаңалықтарды ескерсек, ассимиля-цияны үшке бөлiп қарастырған жөн. Олар: 1. Прогрессивтi ассимиляция. 2. Регрессивтi ассимиляция. 3. Тоғыспалы ассимиляция. 1. Прогрессивтi ассимиляция мынадай болады: Үндi дауыссыздар сөздi аяқтап тұра алады және олар дауыстылар сияқты өзiнен кейiнгi морфеманың тек ұяң, үндiден басталуын талап етедi: мал-дың, ар-лы, жау-лар, аң-ның, тау-ға, ай-дың, ем-нен, мал-мен. 2. Регрессивтi ассимиляция: сены, асшы. 3. Тоғыспалы ассимиляция: Жанқожа, Досжан. жүктеу/скачать 221.83 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|