Лекция: 15 сағ. СӨЖ: 64 сағ. Семинар: 11сағ. Барлық сағат саны: 90 сағ Қорытынды бақылау: емтихан (40 балл)

1.Су қорларын қорғау табиғат қорғау пәнінің негізгі бір бөлігі болып табылады. Табиғатты қорғау ерте заманнан бастау алды. Көне заманның өзінде халықтар табиғат қорының сарқылатынын бөлінгеннен кейін табиғаттан тек қана ала бермей, оның орнын толтырып, қайтадан қалпына келуіне көмектесу керектігіне көздері жеткен.

3.Суды қорғау деп адамзаттың Жер бетіндегі табиғи су қорларының жай-күйін жақсартуға, қалпына келтіруге және оларды сақтауға бағытталған әрекетін айтамыз.

Бұрынғы ТМД – ның және басқа да тәуелсіз республикаларының Негізгі Заңдарында: «... судың физикалық, химиялық және гидробиологиялық қасиеттерінің өзгеріске ұшырауы мен оның өзін - өзі тазарту қабілетінің нашарлауының әсерінен адамдардың денсаулығына зиян келтіруге, балық қорларының азаюына, сумен қамтамасыз ету жұмысын нашарлатуға және тағы басқа да қолайсыз құбылыстарға әкеліп соғатын ластанудан, қоқыстанудан және сарқылаудан барлық су көздері қорғалуға тиіс», - деп жазылған.

Адамдардың кәсіптік әрекетінің және тұрмысқа пайдаланылуының тікелей немесе жанама әсерінен судың құрамының және қасиеттерінің өзгеріске ұшырауын, яғни су көзінің бір бөлігінің немесе түгелімен пайдаланудың кез келген бір түріне жарамсыз болып қалуын судың ластануы деп атаймыз.

Әдетте су көзіне оның сапасын өзгеріске ұшыратпайтын, суда ерімейтін бөгде заттардың (ағаш жаңқалары, күл-қоқыс, метал сынықтары, құрлыс қалдықтары және тағы басқа заттар) түсіп жиналуын қоқыстану деп атаймыз.

4.Табиғат суларын қорғау проблемалары әсіресе өнеркісібі дамыған елдердің алдында өткір қойылып отыр. Өндірістің дамуы табиғи қорлардың кемімен бірге, қоршаған ортаның ластануына әкеліп соқты. Өндірістен шығатын керексіз заттармен алдымен топырақ, ауа су көздері ластанады. Бұл ластану өсімдіктерге, жануарларға жағымсыз әсер етіп қана қоймай, адам баласының денсаулығы мен өміріне де қауып төндіреді. Мысалы, Еуропадағы ең ірі Рейн өзенінің ағындысымен Солтүстік теңізге жылына 24 млн тонна өндіріс қалдықтары құйылады, сөйтіп, Германия, Голландия секілді мемлекеттердің 20 млн-нан астам халқының таза ауыз суымен қамтамасыз етілуіне және олардың өміріне қауіп туғызады. Өзенде балық жоқ, шомылу адам үшін қауіпті. Адамдарды шомылдырмау үшін өзен үстінде полиция тікұшағы (вертолет) бақылап жүреді.

АҚШ өзендері түгел дерлік күшті ластанған, әсіресе Огайо және Потомак өзендері. Потомак өзенінің түбіндегі шөгінділердің қалыңдығы 3 метрге жетеді. Өзенде тіпті, су шаңғысымен серуендеуге тыйым салынған, себебі шашыраған су тамшыларындағы ауру қоздырғыш боктериялардан спортшыларға ауру жұғу қауіпі бар. Тіпті, АҚШ – тың ең сулы өзені – Миссиспидің кей бөліктерінде шомылуға тиым салынатын хабарладырулар қойылған. Ұлы көлдер жүйесінде Эри көлі өлуге жақын, себебі бұл көлуге жылына су құбылбаларымен 4,7 млнтекшеметр лас сулар мен 38 млн. текше метр Кливленд, Детройт, Эри, Буффало және басқа қалалардың автомобиль, болат құю және химия кәсіпорындарының қалалық сулары құйылады.

Жапония өзендері де апатты жылдамдықпен ластануды бастан өткізеді. Кәсіпорындардың ақаба суларында кадмий, сынап секілді, суды уландыратын химиялық элементтер көптеп кездеседі. Италия, Франция, секілді аса ірі мемлекеттердің өзен көлдерінің жайы да осыған ұқсас күй кешуде.

Біздің еліміздегі жағдай да мәз емес. Оған Арал аймағының апат аймағы болып жариялануы толық мысал бола алады. Арал көлін қоректендіретін, Орта Азия мен Қазақстанның ең ірі өзендері Әмудария мен Сырдарияның сулары тыңайтқыш, өнеркәсіп қалдықтарымен уланумен қатар толық сарқылауға ұшырап отыр. Мұндай жағдай Ертіс, Нұра, Сарысу, Шу, Іле өзендерінің алаптарында да қайталануда. Қазақстан Ғылым Академиясының география институтының зерттеулеріне қарағанда (Достаев Ж., Омаров Т.Р., Тұрсынов А.А., Филонец П.П.) Нура, Ертіс өзендеріндегі судың құрамындағы сынып, қорғасын, мырыш, кадмий секілді қателері ауыр металдардың мөлшері ШМШ – нен бірнеше ондаған есе асып түсетіні белгілі болып тұр.

Су қорларын қорғау проблемалары біздің республикада да шегіне жетіп отырғанына жоғарыда келтірілген мысалдар куә бола алады. Табиғат қорғау шаралары су пайдаланудың аса шапшаң түрде өсуіне ілесіп үлгере алмай отыр. Әсіресе, өнеркәсібі дамыған аудандарында орналасқан кішігірім өзендер мен көлдер қиын жағдайда қалып отыр. Су қорларын халық шаруашылық қажеттілігін қамтамасыз етуге жеткіліксіздігінен бұл өзендер толық сарқылауға ұшырады. Оған Орталық Қазақстандағы Кеңгір, Жезді өзендері, Іле Алатауының Кіші Алматы, Талғар, Есік өзендері мысал бола алады. Осы өзендерінің су қорын жартысынан көбін Алматы, Талғар, Есік өзендері мысал бола алады. Осы өзендерінің су қорының жартысынан көбін Алматы, Талғар, Есік, Жезқазған, Сәтбаев қалаларының кәсіпорындары пайдаланылады. Жазда, қалған су қоры суғару үшін алынады. Былайша айтқанда өзен арналарында ағын су қалмайды деуге болады. Есесіне ауылшаруашылық кәсіпорындары аталған өзендерге, олардың табиғи су қорларымен шамалас лас суларды төгеді. Яғни, бұл өзендердің арналарымен өз ағындысы емес, тазартудан өткенмен кәсіпорындардың қалдық ақабы сулар ағады.

Сырдария, Амудария және Ертіс өзендерінің төменгі ағысында орналасқан алабында арнамен химиялық қоспа, зиянды лас ақаба сулар ағуда.

Судың сапасы ондаған зиянды қоспалардың қоюулығымен бағаланады, яғни лас суда таза сумен сұйылту дәрежесіне тәуелді. Сондықтан шұғыл түрде даму үстіндегі халықшаруашылығының қажзеттілігі үшін интенсивті түрде су алу жағдайында, тіпті қахзіргі замандағы лас суларды тазартудың озат тәсілдерін қолданғанның өзінде су көздерінің ластану процесі одан әрі жалғаса бермекші.

Еліміздің түрлі аудандарындағы су хкөздерінің санитарлық жай-күйлерінде, ондаған өнеркәсіптің шоғырлануына, сипатына және халықтың тығыз орналасуына байланысты бірқатар өзгешеліктері болады.

ТМД – ның Еуропалық бөлігінің солтүстік және солтүстік батыс аудандарында су көздерінің ластануы целлюоза – қағаз, гидролиздік, ағаш өңдеу, ағаш ағызу кәсіпорындарының қалдықтарына қарыздар.

Оралда, Кузнецк және Донецк аймақтарында су көздерінің ластануы қара және түсті металлургия, коксохимия кәсіпорындарының қалдықтары және шахты сулары кінәлі.

Батыс Сібір, Еділ бойы Башқұртстан және Әзірбайжан жерлеріндегі су көздері мұнай шикізаттарымен ластанады.

Ауыл шаруашылығы дамыған аудандарда (Украйна, Молдава, РСФСР – дың оңтүстік шығысы, Орта Азия республикалары) су көздері негізінен пестицидтермен және тыңайтқыштармен ластанады.

Түрлі су объектілерінің сапасының өзгеру барысы біркелкі емес. Судың сапасын жақсартумен қатар нашарлауы немесе бірқалыпты түсуі (стаблизация) да байалады. Жалпы, елімізде соңғы кездегі су қорғауға көңіл аудаудың күшеюіне байланысты соңғы уақыттарда елеусіз болса да су көздерінің сапасы жақсаруға бет алынған айтуымыз керек.

Қазіргі кезде өнеркәсіптің, ауыл шаруашылының, көліктің және қалалар мен елді мекендердің күрт дамуы салдарынан су көздеріне тасталатын лас сулардың көлемі аса көп мөлшерге жетіп отыр. Бұл сулардағы ластаушы заттарды шектеуші белгілі шаралардың болмауынан, қалдық суларды таза су қосу арқылы тұщылау әдісі жеткіліксіз. Зиянды қоспалардың көп мөлшерде шығырлануы судың өзін -өзі тазартуына кедергі жасайды және судың ластануы жылдамдайды.

Сондықтан, су көздерінің тазалығын сақтау үшін келесі шаралар іске асырылу керек.

• 
  үй –жай және өнеркәсіптік ағындылардың толық тазалануын қамтамасыз ету;
  
• 
  өнеркәсіп технологиясын жетілдіру және өзгерту;
  
• 
  су аз қолданылатын және сусыз технологияларды іздестіру және іске асыру;
  
• 
  сумен қамтамасыз етудің айналымдық тәсілін кең түрде өндіріске кіргізу, тазаланған ақаба суларды қайталап пайдалану арқылы су көздеріне тасталатын, тіпті тазаланған сулардың көлемін азайту;
  
• 
  тыңайтқыш пен пестицид қолданудың тиімді әдістері мен жолдарын пайдалану;
  
• 
  өзен мен су көздері алаптар мөлшерінде су қорғау шараларының мемлекеттік жоспарын және келешектегі өнеркәсіптік күштерді орналастыруды ескере отырып қарастыру және іске асыру.
  

1.Табиғат суларының қазіргі жай- күйі.Су көздерінің тазалығын сақтау және қалпына келтіру шаралары

2.Дүние жүзі елдеріндегі тұщы су проблемасы және он шешу жолдары.

10.Семинар сабақтарының жоспары (11)

№	Тақырыбы мен мазмұны	Сағат саны	Бақылау түрі	Әдістемелік қамту
1	Кіріспе. 1.Географиялық орта химиясы пәні , мақсаты мен міндеттері, 2.Зерттеу әдістері және жалпы құрылымы. 3.Басқа пәндермен байланысы	1	Бақылау сұрақтары	1,2,3,4
2	Атмосфера туралы түсінік 1.Атмосфера жердің ауа қабығы. 2.Атмосфераның химиялық құрамы. 3.Атмосфера қасиеттері және оның адамға әсері	1	Глоссарий	1,2,3,4,5
3	Атмосфераның қабаттары 1.Тропосфера. 2.Стратосфера. 3. Мезосфера. 4. Термосфера. Экзосфера	1	Тест сұрақтары	1,2,3,4,5
4	Атмосфераны ластанудан қорғау жолдары. 1.Биосфера үшін атмосфераның маңызы. 2.Атмосферадағы қазіргі өзгерістер. 3.Атмосфераны қорғау жолдары мен құқықтары	1	Реферат	1,2,3,4,5
5	Топырақ туралы түсінік 1.Топырақтың табиғаттағы орны мен маңызы. 2.Топырақ түзілу процесі ( физикалық, механикалық, химиялық)	1	Бақылау сұрақтары	1,2,5,6,7,8,9
6	Топырақ түзілуінің материалдық негіздері 1.Тау жыныстарының орташа химиялық құрамы. 2. Жер бетіне жақын ауаның химиялық құрамы. 3. Топыраққа түсетін ауа ылғалдары мен жерасты ыза суларының химиялық құрамы. 4.Тірі заттардың химиялық құрамы. 5.Биологиялық сіңірудің белсенділік қатары	1	Менделевтің периодтық кестесі	1,2,5,6,7,8,9
7	Топырақтың радиоактивтілігі 1.Топырақтың радиоактивтілігі. 2.Топырақтағы табиғи радиоактивтік изотоптар. 3.Топырақ түзуші тау жыныстарының табиғи радиоизотоптарының мөлшері. 4.Топырақтағы антропогендік радиоактивтік изотоптар. 5.Радиоактивтік элементтердің топырақта таралуы	1	Тест сұрақтары	1,2,5,6,7,8,9
8	Топырақты ластанудан қорғау жолдары 1.Эрозияға ұшыраудың негізгі себептері 2.Су эрозиясы мен жел эрозиясы 3.Топырақ эрозиясы мен күресу жолдары 4.Топырақты химиялық зиянды заттардан қорғау. 5.Жарамсыз жерлерді пайдалануды жүзеге асыру. 6.Топырақты қорғау құқықтары	1	Реферат	1,2,5,6,7,8,9
9	Гидросфера және әлемдік су қоры 1.Гидросфера – географиялық қабықтың құрамдас бөлігі. 2.Табиғи сулардың пайда болуы. 3.Гидросфераның қалыптасуы және оның эволюциялық дамуы. 4.Гидросфераның көлемі және құрылымы	1	Бақылау сұрақтары	1,2,3,4,10,11,12
10	Табиғи сулардың химиялық құрамы 1.Судың химиялық құрамы. 2. Еріген заттар ағындысы.	1	Тест сұрақтары	1,2,3,4,10,11,12
11	Қазіргі заманғы су проблемалары Судың күйлері жөніндегі негізгі түсініктер.Табиғат суларының қазіргі жай- күйі.Су көздерінің тазалығын сақтау және қалпына келтіру шаралары. Дүние жүзі елдеріндегі тұщы су проблемасы және оны шешу жолдары.	1	Реферат	1,2,3,4,10,11,12