Лекция: 15 сағ. СӨЖ: 64 сағ. Семинар: 11сағ. Барлық сағат саны: 90 сағ Қорытынды бақылау: емтихан (40 балл)

Лекция №12

1.Гидросфера – географиялық қабықтың құрамдас бөлігі.

2.Табиғи сулардың пайда болуы.

3. Гидросфераның қалыптасуы және оның эволюциялық дамуы.

4.Гидросфераның көлемі және құрылымы

Лекцияның мақсаты: Гидросфера және әлемдік су қорын қарастыру.

Лекция мәтіні:

1.Гидросфера — біздің ғаламшарымыздың, (планетамыздың) су қабығы. Оны мұхиттар мен теңіздердің суы, құрлық су - өзендер, көлдер, бөгендер, мұздықтар, сон-дай-ақ литосфераның" жоғарғы бөлігіне сіңетін жер асты суы, атмосферадағы ылғал құрайды.

Жер бетінің ауданы 510 млн. км²-ге тең. Бұл аудан ның 361 млн. км²-ін немесе 71% бөлігін әлемдік мұхит алып жатыр. Ал құрлықтардың үлесіне 149 млн. км² ay-дан немесе планетамыздың 29% бөлігі тиесілі.

Су және құрлық жер шарында біркелкі емес. Солтүстік жарты шарында құрлықтардың үлесіне 100 млн. км² немесе 39%-і тисе, ал оңтүстік жарты шарында — 49 млн. км² немесе 19%. Солтүстік жарты шарында су бассейні аймақтың, ауданы 155 млн. км², яғни 61%-ке тең, ал оңтүстік жарты шарында — 206 млн. км² немесе 81% (Әрбір жарты шарды жеке-жеке алып қарағанда).

Жер шарының су айнасы бірыңғай әлемдік мұхит; деп аталатын су көзінен тұрады. Бірқатар ерекшеліктеріне сәйкес әлемдік мұхит әр түрлі мұхиттарға, теңіздерге, шығанақтарға және бүғаздарға бөлінеді.

Бас суайрық құрлықты екі беткейге бөледі: 1) Атлант және Солтүстік Мұзды мұхиттарға құятын өзен ағындыларын құрайтын (60%) беткей; 2) Тынық және Үнді мұхиттарына құятын өзен ағындыларын құрайтын бeткей-(40%). Екінші қатардағы суайрықтарға аталған мұхиттардың ішкі алаптарының суайрықтары мен ішкі ағындылар және тұйық аймақтардың суайрықтары жатады.

Ішкі ағындылардың үлкен аймағы — Арал-Каспий, оған Еділ-Жайық, Нұра, Сырдария, Әмудария және бас­қа өзендерінің. алаптары жатады. Тұйық аймақтар қатарына Сахара, Аравия және Орталық Австралия шөлдері кіреді.

Жер бетіндегі судың жалпы қоры шамамен 1386 млн. кв.км-ге тең. Өзен арналарындағы су қоры 212Ө км³-ге тең, тұщы көлдердегі су — 91 мың км³. Тұщы жер асты суларының қоры 10,5 млн. км³ мөлшерінде депесептелсе тұщы сулардьң жалпы қоры — 3,5 млн. км³ неесе гидросфера көлемінің 2,53%-ін кұрайды. Егер, біз тұщы судың негізгі массасы мұздықтарда жиналғанын есте ұстасақ, онда адам қажетіне жұмсалатын таза тұщы судың көлемі шұғыл кемиді және шамамен гидросфераның 0,80% бөлігін құрайды.

1. 
   Әлемдегі су қоры
   

Жер шарының әр түрлі аймақтарының сумен қамтамасыз етілуі көрсеткіштері ондағы орналасқан халықтық санымен және табиғи қорлардың орналасуымен, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының қажеттілігімен әркез санаса бермейді. Еуропа мен Азияда әлем халықтарынын, 77 % -і орналасқан, ал осы аумаққа жылма-жыл айналымға түсетін тұщы су қорларының тек 33%-і ғана тиесілі. Егер біз тек жылма-жыл айналымға түсетің өзен, көл және бөгендердің ғана суларын есепке алатын болсак, онда Жер бетіндегі әрбір адамға орташа есеппен жылына 11,6 мың м³ су тиесілі болған болар еді (4-қес-те).

Сумен ең аз қамтамасыз етілген материк Еуропа (жылына әр адамға 4,9-10³ м³) мен Азия (6,0-10³ м³/жыл). Сумен ең жеткілікті қамтамасыз етілген материктерге Оңтүстік Америка (әр адамға 54,4-10³ м³/жыл), Мұхит аралдары (Океания)—287-10³ м³/жыл және Австралия (әр адамға шаққанда жылына 25,8 мың м³ сумен қамтамасыз етілген) жатады.

Жекелеген елдерде сумен қамтамасыз етілу бұдан да көп мөлшерде ауытқиды. ТМД елдерінде (1986 ж. бойынша) сумен қамтамасыз етілудің орташа көрсеткіші жылына 17,3 мың текше метрге тең, ал АҚШ-та — шамамен жылына 10 мың текше метр, ҚХР-да — жылына 2,9 мың текше метр.

Бұл келтірілген мысалдар әлем халықтарының сумен
қамтамасыз етілу көрсеткішінің тіпті құрғақ құрлықтар
үшін де жоғары дәрежеде екендігін көрсетеді. Сондықтан дәл қазір адамзат алдында тұрған мақсат — су қорларының жеткіліксіздігінде емес, керісінше, олардың аумақка үлестірімінің біркелкі еместігінде және олардың мерзімдік ауытқуы мен сапасының өзгеріске ұшырауын зерттеу. .

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Әлемдегі су қоры
   
2. 
   Әлем өзендерінің су қоры