Лекция:: 20 Практикалық: Семинар: 4 Лабораториялық: обс¤Ж: СӨЖ: 66

1.Токугава сегунаты қай жылы құрылды?

2.Токугавалар кезіндегі Жапонияның бас қаласы?

3.Жапонияның әлеуметтік құрылымы?

4.Токугавалардың сыртқы саясаты?

ЛЕКЦИЯ 6 Осман империясының құлдырауы.

Жоспары:

1. 
   XVIIғ Осман империясының саяси, әлеуметтік –экономикалық дамуы.
   
2. 
   XVIII ғ Осман империясының саяси, әлеуметтік –экономикалық дамуы.
   

Аграрный строй Османской империи XV - XVII вв. Документы и материалы.

Сост.пер.и коммент А.С. Тверитиновой М, 1963г.

Витол А.Османская империя (нач XVIII в) М, 1987

Гасратян М.А, Орешкова С.Ф, Петросян Ю.А. Очерки истории Турции М, 1983г.

Ерелиев Д.Е. Этногенез түрок (престолонаследие и основные этапы этнической истории) М, 1917г.

Ералиев Д.Е., Мейер М.С. История Турции в средние века и новое время. М,1992г.

Қосымша әдебиеттер:

Мейер М.С.Османская история в XVIII в: Черты структурного кризиса. М,1991 г

Михнева Р. Россия и Османское империя в международных отношениях (1739-2756)М, 1985 г

Новичев А.Д. История Турции т.1. Л, 1963г

Османская история: Государственная власть и социально- политическая структура. М, 1990 г.

Петросян Ю.А. Османская империя: могущество и гибель. Исторические очерки. М, 1990 г.

Осман II (1618-1622), билікке қолы жетісімен, Осман мемлекетінің негізін өзгертуге тырысты, әсіресе мұсылман дінбасшыларының билігін шектеуді көздеді. Осы мақсатпен ол шариаттық билік аппаратын қайта құрып, үкім шарарниясын өзі тағайындауға көшуді ойластырды. Ол ең алдымен капыкулу мен гарем әйелдерінің ықпалынан құтылуды көздеді. (лингар топтарына арқа сүйеген). Ол үшін әскери реформа жүргізіп –янычар корпусын таратып, және капыкулу сипах полктерін таратып оның орнына жаңа әскер құру.

Ол әскер шаруаларды әскери шақыру арқылы (Анатолия мен Сирияның мусылман аудандарынан) және жартылай мамлюктерден құруға тиіс еді. Бұл іс -әрекеттің барлығы әскерді түріктендіру және мемлекеттік аппаратты, Әджнеби ден құтылу, тазалау мақсатында жасалды. Сонымен қатар астананы (ол да сол мақсаттпен) Бурса, немесе Анкараға ауыстыруды дайындады.

1621 ж Осман II ақсүйектерге қарсы шығып, қажылықты бүркеніп Стамбулдан көшуге дайындалды. Ол енигарлар болса (дінбасшылардың итермелеуімен) көтеріліске шығып, Шитх ульислам оретвасының негізінде Осман II тақтан түсірді де өлтірді.

Осман II өлтіргеннен кейін Стамбулда оған қарама – қарсы күрес басталды- дәстүрлі саясатқа көшті барлық жаңалықтарды жою, ескі Осман тәртібін орнату. Бірақ оны орнату оңайға түскен жоқ. Мустафа I (1622-1623) және Мұрад II билігінің I-ші кезеңінде (1623-1640)-елде капыкулу әртүрлі топтары мен кейбір провинциялық пашалар таптары арасындағы күрес жалғасты. Астанаға қарай жорық қаупі сақталды (мысалы: Абаз паша көтерілісі кезеңінде 1622-1628жж).

Ал Стамбулдың өзінде әр түрлі бандалар, тонаушылық пен айналысты, бай қала тұрғындарын, Мұрад II билігінің екінші кезеңінде дәстүршілер жеңіске жетті. 1631 ж султанға атақты «Записка Кочибея» (рисале) –янычарлар, ұсақ тимариоттар, т.б.ескі тәртіпті қолданушылардың Сүлеймен І Кануни «заңдылығына» оралуды талап еткен. Мұрад II ол хатты қабылдап, өз саясатының негізіне алды. Кейбір енигар корпусының командирлері, үкімет таптың медерлері сұлтанды қолдау туралы документ –декларацияға қол қойды. Осылардың кемшілігін Мұрад II аз ғана уақытта қатаң тәртіп орнатты. Ұлы уәзір лауазымына алған мұсылмандар не болды, олар жоғары болса апаратынан штальен ренегаттары мен серб хландарынан шыққан қапықұлы ығыстырды.

Мұрад II Осман әскерімен әкімшілігінің қаражаттық экономикалық негізі ретінде тимарлық жүйені қалпына келтіру іс-әрекеті батысты болды. Сонымен қатар қоғамның барлық топтарына қатаң бақылау арнады. Осы уақытта Стамбул үлкен өрт басталуы (оның нәтижесінде ¼ бөлігі жанып кетті(, бұл алланың шариатты бұзғаны үшін жазасы деп түйілді. Елде ішімдіктер, кофе, табыл тыйым салынды, кофейнея т.б. жабылды. Мұрад II кейін сұлтан әулетінң ұлдарына бұл есімді ұзаққа дейін қоймаған.

Тиран есімі елде жаңа патша Ибрагим III (1640-1648) билік еткен уақытта провенцияларда көтерілістер, коррупция, елдегі барлық лауазымды сатып алу басталды. Гарем ықпалы қайтадан ирмейді. Кесем-сұлтан 1645 ж қашумемен крит үшін соғыста венециандықтарға көмек көрсетеді деп қауіптенді. Сұлтан Ибрагимді тақтан түсіріп оның орнына 7 жасар Мехмед II (1648-1687) отырғызу проблеманы шешпеді. Елде хаес жалғасты. Ақшаның құны түсіп одан әрі жалғасты, ол 1681 ж Стамбулдағы күшті қала көтеріліске себеп болды. Стамбулдағы көтерілісті басу, сарай маңындағы Лардиц келтірулерінің Мүлігін конфикациялау қатаң жазалау елдің қаражат жағдайынның бірқалыптануға әкелді 1682-1683 жж империяның бюджеті жасалды, бірақ ол табысқа жетпеді, оның инициатары Торкунджу Ахмед –патша жазаға тартылды. 1683-1685 жж елде саяси хаос басталды.

Қосымша қиыншылықтар көпке созылған әскери жанжалдар салдарынан болды. Әсіресе ауыр болған 1623-1639 жж Иранмен соғыс, Аббас I тұсында әскери күшті мемлекетке айналған болатын. Соғыс барысында парсылар Иракты басып алып, 15 жыл бойы Бағдадты ұстап отырды. Мұрад II қатты күш салуының нәтижесінде Ереванды алды.(1635-1636жж), Месопатамия мен Бағдатты қайта алды (1638) ұлы қаладан кірпіш үйінділері мен иттер үйіне айналған және бірнеше мың халқы ғана қалған. Батыста Испания мен конфронтация фонында, үзіліссіз теңіз соғысы жүрді, Венециямен жанжал (Далмация мен Крит үшін). Солтүстік Австриямен Польшамен қарсы болды. Күрестің негізгі объектісі –Дунай жерлері мен Украина. Сол жаланы Украинаның Мәскеу мемлекетінің құрамына кіргеннен кейін (1654), бірінші қырым ханы, ал 1676ж Осман империясы Ресеймен Украина үшін күресті бастайды.

1681 ж Бахчисарай бітімі бойынша империя сол жағалы Украинаның, Киевтің Ресейге қосылғанын мойындады.

1645-1669жж Венеция мен соғыс, 1676 ж -1681ж Ресеймен, 1683-1684жж Австриямен, 1666-1672жж Польшамен соғыс Осман империясы үшін табысты болды. Олар империяның Европадағы беделін көтерді. Бірақ 16ғ соңынан алған қаласында дағдарыс басталды.

Бақылау сұрақтары:

1.Осман империясының құлдырауы қай уақытта басталды?

2.Ибрагим ІІІ билік еткен уақыты?

3.Бахчисарай бітімінің негізгі шарттары?

1. 
   Ұлы Моңғолдар империясының дағдарысы және құлауы.
   
2. 
   Үндістанның саяси экономикалық дамуы.
   
3. 
   .Ағылшындардың отарлау саясатының басталуы.
   

1Азимджанова С. А. Государства Бабура в Кабуле и Индии М. 1977г.

2. Антонова Г. А. Английское завоевание Индии в XVIII в. М. 1958.

3. Антонова Г. А. Бонгард-Левин Г. М, Котовский Г. Г.

4. История Индии . Краткий очерк М. 1973.

Қосымша әдебиеттер:

5. Ацамба . Пак Новая история Азии и Африки.

6. Васильев Л. С. История Востока.

7.Ашрафян К. З. Феодализм в Индии; особенности и этапы развития. М. 1977.

8. Неру Дж. Открытие Индии М. 1955.

Лекция мақсаты: Ұлы Моголдар империясының дағдарысы және ыдырауын зерттеу.

Лекцияның мәтіні:

1526 ж Бабыр (Темірдің ұрпағы ) Моғолсттаннан шыққан, оған дейін Ферғананың билеушісі, Кабулдың билеушісі Үндістанға басып кірді. Оның жақсы қаруланған әскері екі үлкен шайқаста соңғыДели сұлтандарын жеңіп Ганг өзенінің үлкен алқабын алды. Осындай үлкен оқиғалар нәтижесінде Ұлы моғолдар империясы құрылды. Бабырдың өзі тарихта ағартушы, билеуші, тарихшы, ақын ретінде белгілі. «Бабырнаманын» авторы. Үндістанда ұъзақ уақыт билеген,1530ж таққа оның ұлы Хумаюн отырды. ( өзағалары мен таққа баласы соғыс жүргізеді де оның билігі әлсіреп кетеді). Бахар мен Бенгалиядан шыққан белгілі билеуші Шер-Хан. Шығыс Үндістанда орналасқан Сур-ат тайпасынан шыққан Делидегі билікті тартып алып, Хумаюн Иранға қашып кетуге мәжбүр болды.

Шах титулын қабылдап, Шер-шах алты жылға созылған патшалық құрған уақытта (1540-1545жж) орталық билікті нығай туға бағытталған әрекет жасады.

Ол бірінші жылдары керуен сарайлар салдырды. Оның жолдары Делиді Бенгалия мен Раджпуванамен, Инд пен жалғастырды, жер қа тынастарын реттеді. ( жердің негізгі кадастыры деген заңды жобасын жасады т. б.) Салық жүйесін ретке келтірді, ( рента салықты орта мөлшері алған өнімнің 1/3 бөлі гі) , Ә скер басы-джанердарлардың жер иеленуі сипа тын және кейбір индустардың статусын көтерді ( оларға біраз лауазымдар берді)

Шер-шахтың аяқ астынан қайтыс болуы және олардың мүрагері таққа таласмуын Хума юн пайдаланды, өйткені ол көп уақыттан бері осындай жағдайды күтіп дайындықта отырған еді.

1555 ж Хумаюн өзіне тақты қайтарып алдыда бір жылдан кейін қайтыс болды. Билік 13-жасар баласы Ақбарға өтті.

Падишах Ақбардың билік еткен уақытта 1556-1605 жж Ұлы моғолдар империясының алтын дәуірі болды. Ақбар елдің солтүстігінде Пенджапты қоса өз билігін нығайтып бүкіл Раджпубананы өзіне қаратты.

Сонан соң империяға Гондвана , Гуджарат, Бенгалия, Кашемир, орисса қосылды. Бүкіл солтүстік Үндістан Ақбардың қол астына кірді. Ақбар оған өте күшті билеуші ретінде көрсетті.

Шер-Шах бастаған қайта құруларды жалғастырып Ақбар жаңа реформалар енгізді, жер мемлекеттік болып жарияланды. Негізгі жер кадастыры аяқталдыәр бір ауданға белгілі мөлшерде салық белгіленді. XVIғ соңында са лықтың жалпы саны 166 млн ру пияға жетті. Жердің қөп бөлігі әскер басы джагирдарларға қызмет үшін қолдануға берілді. Джагирдің иктадан айырмашылығы оның мөлшері, Джагир деген үлкен ірі жер иелігі-өз иесіне көпт еген мөлшерде пайда әкелген ол пайдаға Джагирдар (акбар тұсында олардың саны 2000 жеті) . Әскер жасағын ұстауға міндетті болған олардың саны әкер басының лауазы мен Джагирдің мөлшеріне байланыфсты болды. (100ден 5000 дейін) Акбардың қол астына өткен кенйбір княздіктерді джагир статусына алды.

Джагирден басқа тәуелді князь - заминдарлардың иеліктері болды. Қазынаға салық төлеп басқа пайдаларларын өздері жұмсаған князьдар бұрынғысынша өз жерлеріне иелері болып, әр бір князьдікте жалпы империядағы схема қайталанып отырды-жердің жарты бөлігі мен пайдасы жауынгерлерге берілді. Кейінгі уақытта замендари категориясы ның жерлері жекеменшіктегі жер болып есепте лінді.

1.Ұлы Моғолдар империясының негізін қалаған кім?

2.Ұлы Моғолдар империясының соңғы билеушісі кім?

3.Акбардің билік еткен жылдары?

1. 
   Цин әулетінің “өзін өзі күшейту саясаты”
   
2. 
   Франция – Қытай ,
   
3. 
   Жапон –Қытай соғыстары
   
4. 
   .Реформаторлық қозғалыс. Кан Ю Вей.
   

1.Итс Р. Ф. Смолин Г. Я. Очерки истории Китая Л. 1961.

2. Китай: общество и государство М. 1973 .

3.Лапин В. Л. Манчжурское владычество в Китае М. 1972.

4. Симоновская Л.У. Антифеодальная борьба китайских крестьян XVII в. М. 1966.

Қосымша әдебиеттер:

5. Стужина Г. П. Китайское ремесло вXVI-XVII. Вв.

Дүниежүзілік империалистік бөлудің аяқталуын, отаршылдық жүйенің құрылуы Шығыстың отаршылдық эспанция обьектісі болып табылатын , бірақ эаң жүзінде мемлекеттік суверенитеттің сақталған елдерге үлкен ықпал етті. Олар тәуелді, жартылай отарға айналды. ХІХ ғ соңында жартылай отарға , айналған Азияның ірі мемлекетінің бірі Қытай болды.

«Апиын» соғыстары, Тайпин көтерілісінің Қытай реакциясы мен американ, ағылшын, француз интервенттерінен жеңілуі Қытайға шетел капиталының одан әрі енуіне қолайлы жағдай жасады.

Тайпиндер көтерілісін басқан уақытта Қытай помещиктері, компрадорлар және чиновниктер күшейді. Олардың арасынан шыққан белгілі милитаристер Цзэн Гофань.

Цзо Цзунтан маньчжур аристократиясы Қытай, феодалдық-компрадорлық элементтерімен билікті бөлісуге мәжбүр болды. Олардың өкілдерін мемлекеттегі жоғары лауазымға тағайындады. 70 жж Цзэн Гофаньға тайпиндерді басуға көмектескен Ли Хун-Чжан көтерілді. Астаналық провинцияның наместнигі Ли Хун-Чжан Цин үкіметінің сыртқы саясатында шешуші рольді атқарды.

Ал астанада феодалдық топтар билік үшін таласты. «консерваторлар» мен «өзін-өзі күшейту» саясатын жақтаушылар арасында күрес басталды. 1873 ж Богдыхан Тунчжи қайтыс болды. Цыси таққа өзінің кәмелетке толмаған інісі Гуансюйді отырғызды. Оның екінші регенттігі басталды. Ли Хун-Чжан және оның маңындағылар «өзін-өзі күшейту» саясатында Қытайдың европалық техникасы әсіресе әскери жетістіктерін өздеріне енгізуді ұсынды. Әскерді қайта құру жүргізілді, бірнеше әскери кемелер сатылып алынды.

Помещиктер, ірі чиновниктер жас қытайларды шетелге білім алуға жіберді.

Цин үкіметінің Батыстың капиталистік державалардан саяси тәуеділігі күшейді, ал шетел мемлекеттері шетелдіктер Қытай кеденіне өз бақылауын орнатты.

1864-1894 жж аралығында Қытайдың капиталистік елдермен саудасы 3 есе өсті. Шетелдіктер кеме компанияларын сала бастады, шетел банктері өз қызметін бастады. 1965 ж ағылшын Гонконг-Шанхай банкі ашылды. Шетелдіктер экономикалық енумен қатар тікелей агрессияны да қолдады.

Бирма әскерін жіберген ағылшындар оңтүстік-батыс Қытайға да жол ашқысы келді. 1877 ж Бирмадан Юньаньға ағылшын «ғылыми» эспедициясы жіберілді, ( конвоймен) жергілікті халықпен қақтығыста ағылшын аудармашысы Маргери өлтірілді. Маргери ісін Англия Қытайға жаңа талап қою үшін қолданды. 1876 ж тең құқықсыз ағылшын –қытай конвенциясына қол қойылды. Оның шарты бойынша Қытай үкіметі контрибуция төлеуге, ағылшындарға Янцзы өз бойында жаңа порттар ашуға тиісті болды. Тибетке эспедиция жіберуге құқын алды.

Солтүстік Батыстағы халықтық көтерілістер барысында Якуббектің Жетішаар маңында Дунған сұлтанаты құрылды оның орталығы Урумчи қаласы және Таранчин хандығы - орталығы- Құлжа қаласы болды. Якуб бек ағылшын ықпалында болғандықтан , ағылшын ықпалының Орта Азияға тарамауы үшін патша үкіметі Якуб бектің Таранчин хандығын басып алмауы үшін келіссөз жасалды. 1871 ж Іле ( Қулжа) өлкесіне орыс әскері келді.

1878 ж Орыс-Қытай келісссөздері басталды 1881 ж Петербург келісіміне қол қоюмен аяқталды.

1) орыс әскерін Іле өлкесінен алып шығу.

2) Оның батысында бір аудан Ресейге ұйғыр мен дунгендерге берілді .

3)Синьцзяндарғы енгізу туралды.

Францияның Вьетнамды басып алды Франко-герман қатынастарының шиеленісуіне алып келді. Вьетнам халқына қарсы соғыс жүргізе отырып , франция буржуазиясы Қытайдағы позициясын кеңейтуді , Юньнань провинциясын бағындыру арқылы көзделді.

1. 
   «Өзін-өзі күшейту» саясаты және оның мәні?
   
2. 
   Цин империясының сыртқы саясаты?
   
3. 
   1881 жылғы Петербург келісімінің шарттары?
   

1. 
   Жапон капитализмінің имперализмнің сатысына өтуі, оның ерекшеліктері.
   
2. 
   Сыртқы саясаты: орыс-жапон соғысы . Жапон мәдениеті.
   

Эйдус Х. М. Очерки новой и новейшей истории Японии. М. 1955г.

Файнберг Э. Я. Русско- японские отношения в 1697-1875 гг. М. 1960.

Очерки новой истории Японии (1640-1917 ) под ред. А. И. Гальперина.

Нарочницкий А. Л. Губер А. А. Сладковский М. И. Бурлингас И. Я. Международные отношения на дальнем Вастоке.

Кн 1. ( в конце XVI-до 1917 г ) М. 1973.

Лекция мақсаты: ХІХ ғ. екінші жартысы ХХ ғ. басындағы Жапонияның саяси-экономикалық, әлеуметтік дамуын қарастыру.

Лекцияның мәтіні:

Жапон капитализмінің монополизмге дейінгі сатысы ұзақ болмады. Өнеркәсіптік дамудың алғашқы кезінде-ақ капиталдың шоғырлануына жағдай жасалды. Мемлекеттік неше саясаты. 1894-95 жж жапон- Қытай соғысынан кейін жапон капитализмі имперализм сатысына өтті де, 1904-05 жж ол процесс аяқталды. Монополистік бірлестіктер пайда болды,олардың негізгі формасы концерндер (дзайбацу), Мицуи, Мицубиси, Сумитомо, Ясуда т. б.

Монополиялардың өсунің негізгі факторы - отаршылдық эспансия болды, отаршылдар Кореяны, Тайваньды тонады. Қытайды ықпал сферасына бөлуге Жапония белсенді түрде қатысты. Жапония өз капиталын Тайвань, Корея, Қытайға жұмсады.

Жапон имперализмін В.И. Ленин“әскери-феодалдық” деп атаған.Жапон монополиялары помещиктермен, монархиялармен тығыз байланысты болды. Жапон концерндері-бұрынғы ескі көпестік монополиялық үйлерден пайда болды. Англия, Франция, АҚШ- пен салыстырғанда Жапонияда буржуазия емес помещиктік-буржуазиялық монархия басқарды. Буржуазиялық либерализм жойылды, монополистік буржуазияның помещиктермен, бюрократия, әскерилер мен одақтасуы жалғасты.

Жапон-қытай соғысынан кейін буржуазия помещиктік партиялардың рөлі өсті. Олардың өкілдері министрлік қызметтерінде болды. 1900ж Дзиюто т.б. негізінде жаңа партия “Саяси достар қоғамы” (Сэйюкай) құрылды-оны Хиробуми Ито басқарды. Бұл шаруа ірі монополистік буржуазияның саяси партияларды өзіне қарату жайындағы үлкен қадам деп есептелді.Сэйтакай реакцияшыл ішкі саясатты, және агресивті сыртқы саясатты қолдады. Жапон манархиясын күшейту үшін күресті.1900-1913 жж өнеркәсіптік өндірісінің көлемі Жапонияда 181% өсті, АҚШ- 85%, Ирма Нияда-54%, Францияда-51 % , Англияда -25%. Өнеркәсіптік даму көлемінен Жапония бірінші орынға шықты. Осы өндіріс көлемі Италияны артта қалдырып Францияға жақындады. Жапония халықаралық аренаға шыққанда дүние жүзі империялистік державалармен бөлініп қойған еді, сондықтан Жапония оны соғыс арқылы қайта қаратқысы келді.

1894-95 жж Жапон-Қытай соғысынан кейін жапон буржуазиясының отаршылдық эспансиясы күшейді. Жапон монополистері Кореяда толық бақылау орнатуға тырысты. Жапония 1900 ж Қытайға қарсы 8 державалар интервенция жасады, соның бірі, 22 мыңдық әскер жөнелді.

Империалистік державалардың Қытайды бөлу үшін күресі қарама-қайшылықтардың шиеленісуіне алып келді. Ресей, Франция, Германия, Жапония Қытайға Ляодун жақтастарын қайтарып беруге мәжбүр болды ( Симоносеки келісімі). 1896 ж орыс-қытай келісімі жасалды да, орыс патшасының позицияларының Қытайда, әскери Маньчжурияда нығаюына жағдай жасады, және орыс патшасы Жапонияның жоспарына кедергі болды. Осындай жағдай Кореяда да болды.

Англия мен АҚШ Жапония арқылы Ресейдің Қиыр Шығыстағы позициясын әлсіретксі келді. 1899 ж Англия Жапонияға әскери мақсаттарға үлкен несие берді, ол кезде Жапон верфьтері әлі кеме жасауға шамасы келмейтін еді.

1901 ж Англия мен Жапония арасында ресми түрде одақ туралы келіссөздер басталды. 30. 01. 1902 ж ағылшын-жапон одақтас келіссөзге қол қойды . Бұл екі импералистік державалардың агрессивті, басқыншылық мақсатта жасалған одақ еді.

Орыс-Жапон соғысы ағылшын-жапон келісімінің жасалынуы Жапонияның Ресейге қарсы дипломатиялық соғысы жағынан дайындауда үлкен роль атқарды. Англиямен бірге АҚШ Жапонияны соғысқа итермеледі. Америка капиталы Манчжурияға көз тікті де олар Жапония күшімен Ресейге қарсы соғыс ашуды қолдады, себебі ол кезде Ресей европалық істерге кірісе алмайтын еді.

1.Жапон-қытай соғысы қай жылдары болды?

2.Симоносеки бітімінің негізгі шарттары?

3.Жапонияның сыртқы саясатының негізгі бағыттары?

1. 
   ХІХ ғ. соңы ХХ ғ. бас. “Шығыс мәселесінің” жағдайы.
   
2. 
   Таптық, ұлттық діни қарама-қайшылықтардың шиеленісуі.
   
3. 
   Османизм. Жас түріктер революциясы.
   
4. 
   Империяның құлауы. Пан исламизм және пантюркизм.
   

Прошин Н. И. История Ливии в новое времия (Сер XVI –ны- ХХ в М. 1981.

Прошин Н. И. Триполитания под властью испанцев и Магьтийского Ордена (1550-51 ).

Актуальные проблемы стран Арабского востока и Африки М. 1917.

Гасратян М. А. Очерки истории Турции. М. 1983.

Реакция үстемдігі елде прогресивті күштердің дамуын таба алмады. «Жаңа османдар» идеясын жас түріктер одан әрі дамытты. Зұлым режимі оларды сұлтан билігіне қарсы революциялық әдісті қолдануға себеп болды.

1899 ж Стамбул қаласында әскери-медициналық училище курсанты Ибрагим Тено инициатива « бірлік және прогрес атты» құпия қоғам құрды, амақсаты; Абду-Хамит реакциясына қарсы күрес : Соны мен қатар Ахмет-Рйза бей басшылығы мен имегранттық апазитция қалы птаса бастады. Бұл ұйым мүшелерін еуропада жас турактер деп атады. Бұл жас интелегенция ұлттық –буржуазия помещиктер өкілі еді.

Негізгі мақсаты.; Конституциялық режимді қалпына келтіру. Ев ропа ұйымы мен буржуазиялық реформа атқару. Ұлттық мәселе бағы тынша бірлік болмады. Ахмед-Рйза бастаған бір бөлігі түрік атты буржуазия мүдделерін қорғады.

« Османизм доктринасын» басшылыққа алды. Империяның державалардың қаруында қалды. Жас түріктер ұйымдарының қызметі алғашқы кезде пропаганда мен агитация мен шектелді.( Түркия және шетелде шығатын газет, журналдар арқылы)

Барлық партия, топ үиірмелер жұмысын біріктіру әрекеті жастардың 1901ж Париж конвенциясында жасалды. Бірақ Осман империясындағы режимді өзгерту жолдары мен әдістерін жөніндегі қарама-қайшылықтар қозғалыстың болуына алып келді. Біреуінің негізі Ахмед-Реза тобы. Оның «Менверт» атты газет беттеріне шыққан идеялары осы саяси бірліктің негізін құрады. Сабахаддин тобы «Децентрамизатция және жеке инецатива қоғамы» деген ұйымы бірікті: олар Осман фидератциясының құрылуын қолдады. Оның құра мында-халықтарға автономия бірігуге тиісті еді. Екі жас трактер орталығының бәсекесі Абул-Хамит режиміне қарсы күрестің бәсеңдеуіне алып келді.

Париж конгресінің қатысушылары қарулы көтерілісті Абдул-Хамид ІІ-нің таққа отырғанына 33 күн туылған күні бастауды шешкен, бірақ көтеріліс бұл мерзімнен ерте басталды. 1907 ж Анататизмдегі қозғалыс төмендей түсті. 1907 ж Сұлтан үкіметі империядағы ұлт-азаттық жас түріктер қозғалысына қарсы регрессия қолданды. 1908 ж Ревель(Таллин) қаласында орыс императоры Никалай ІІ және ағылшын королі Эдуарт VII Австро-Венгрияның Салоникиге қарай те мір жол салуына берілген кансецияға қарсы шара қолдану туралы келісі мге келді. Мажданияны «германизация» қаупінен құтқару үшін Сирия және Ресей порттарын қайта құру жоспарын ұсынды. Ол бойынша 10-12 мың әкерді көтеруді жоспарлаған.

Порттағы қойылған ағылшын Ресей ультиматумы Салоникидегі жас түріктер комитеттен тез арада көтерілісті бастау туралы шешім қабылданды. 1908 ж 3/07 Македонияның Бесна қаласындағы гарнизон коменданты Ахмед Ниц бей 200 адаммен сұлтан режиміне қарсы шықты. Оларды Скопле монастырі Салоники т. б. ірі қалалардан гарнизондар қолдады. Тез арада көтеріліс сұлтанның европалық иеліктеріне жарады. Македония мен Албания партизан стритары мен жергілікті халық арасынан қолауц тапты. 26/07 күні «Бірлік және конгрестің» СА лоники камитеті кампитуция енгізхуді талап етті. Сталинге

қарсы революциялық жорық жасау қаупін төндірді. Көтерісшілерге Стамбул қаласында орналасқан Шу мер, А фон және Флот эпилоптары қолдау көрсетті. А бул-Хамит ІІ 24/07 қараған түні конституцияны қалпына келтіруге және парламентті шақыруға келісім берді.

Реакция үстемдігі елде прогрессивті күштердің дамуын тоқтата алмады.Жаңа османдар идеясын жас түріктер адам әрі дамытты. Зүлым режимі оларды сүлтан билігіне қарсы революциялық училище курсанты Ибрагим Тено инициативасымен «Бірлік және прогрес» ( «Иттихад ве тераки» ) атты купия қоғам құрды. Мақсаты – Абдух- Хамид реакциясына қарсы күрес. Сонымен қатар Ахмед Реза бей басшылығымен эмигранттық опазиция қалыптаса бастады. Бұл ұйым мемлекеттерін Европадағы жас түріктер деп атады. Бұл жас интелегенция, ұлыттық буржуазия помоцикер өкілі еді.

Негізгі мақсаты конституциялық режимді қалпына келтіру, Европа үлгісімен буржуазиялық реформа өткерді. Ұлттық мәселе бойынша бірлік болмады. Ахмед Риза бастаған бір бөлігі түрік ұлыттық буржазия мүдделерін қорғады «османизм »доктринасын басшылыққа алды, империяның істеріне державалардың көріспеуін тезисін қардап. Ол принцип сабакаддин бастаған, жас түріктердің бір тобы шетел буржуазиясымен одақты, ұлттық мәселені администрациялық децентрализация арқылы шешуді үсынды.

Жас түріктер үйымдарының қызметі алғашқы кезде үгіт-насихатпен шектелді. Барлық партия, топ үйірмелер жүмысын біріктіруі әрекеті жас түріктің 1902 ж Париж конгрессінде жасалды. Бірақ Осман империясы Ресейді өзгерту жолдары мен әдістері жөніндегі қарама – қайшылықтар қозғалыстың бөлінуіне алып келді. Біреуінің негізгі Ахмед Риза тобы. Оның, мешверет ( Деват) атты газет беттеріне шыққан идиялары осы саяси бірліктің негізін құрады. Сабакаддин тобы « Дезенбра мезадии және инициатива қоғамы» деген үйымы бірікті. Олар осман федарация сының құрылуын қолдады – оның құрамында халықтар автономия берілуге тиісті еді. Екі жастүріктер орталығының бәсекесі Абдул-Хамид режиміне қарсы күрестің бәсеңдеуіне алып келді.

1.Османизм доктринасының мәні?

2. «Жас түріктер» деген кім?

3. «Жас түрііктердің» негізгіі мақсаты?

1. 
   Иранның жартылай отарға айналуының әлеуметтік –экономикалық салдары.
   
2. 
   1905 ж Ресей революциясының Ирандағы әлеуметтік дағдарысының күшеюіне тигізген ықпалы.
   
3. 
   1906ж Конституция.
   
4. 
   Иран мәжілісі: құрамы және қызметі.
   
5. 
   Иран революциясы және державалар саясаты.
   

1.История Ирана с древнейших времен до наших дней. Е. 1980

2. История Ирана с древнейших времен до конца XVIII в Л. 1958.

3. История Ирана М. 1977.

Орта ғасырларда Иран (Парсы) Азияның ірі мемлекеттерінің бірі болды. Жаңа зам ан басында маңызды сауда және стратегиялық жолдарда орналасқан, Сараева қол астында болып экономикалық мәдени гүлдену кезеңі болып табылса XVIIғ соңында дағдарысқа ұшырады. 1722 ж Иранға Ауған тасталары кірді , ал олардың билеушісі Мир Махмуд Шах болып жарияланды. Ауғандарды қууға бюағытталған күресті Надир басқарды. Ауғандар Иранннан қуылды. Надирдың жаулап алу соғыстары нәтижесінде 1736 ж ол Шах етіп жарияланды. Аз уақытқа үлкен империя құрылды оны құрамына Ираннан басқа Ауғанстан, Бұхара, Хиуа, Сол Үндістан, Закавказия кірді. Бірақ түрақсыз бірлестік 1747 ж Надир өлтірілгеннен кеәйін құлады. Грузия тәуелсіздікке ие болды. Иран феодаодары Шығыс Армения мен

Азербайжан халықтарын қанады XVIII ғ соны мен ХІХ ғ басында Иран әлсіз бытыраңқы мемлект болып табылды. Елден халқының жартысыцнан көп бөлігі Иран тайпалары, ¼ Азербайжан соны мен Иранды түркмендер, араптар, күрттер т. б. өмір сүрді. Елден халқының 1/3 көшпелі болды. Әр түрлі аудандарының әлуметтік экономикалық дамиуы әр түрлі болды. Әсіресе артта қалған көшпелі т айпалар аудандары.

Елдің басында билігі шексіз шах отарды. XVIII ғ ұзаққа созылған өзара соғыстар нәтижесінде Иранда Каджарлар әулеті нығайды. Оның тақт ағы алғашқы өкілі аға Мұхамед(1796-97) ал одан кейін Фати-А ли шах( 1797-1834 жж)

Иран 30 ауданға бөлінді ол жердерді шах ұлдары мен туыстары басқарды облыс билшеушілері өзіндік тәуелсіз княздер болды. Олар салық жинады кейбіреулері ақшада шығарды. Кейде олар арасында жанжалдар болып тұрды. Ол окруктер мен аудандарды ықпалы күшті жергілікті хандар басқарды. Елдің саяси өмірінде мұсылман дін басылары үлкен рол атқарды. Осман империясының Суней мұсылмандары мен салыстырғанда Иран мұсылмандары шейт болды. Сот діни сипатта болды. Аға Мұхамед билік еткен уақытта кең таралған жаза көрді. Әсіресе жаулап алынған територияның халқының жағдайы ауыр болды. 1795 ж аға Махмуд Грузияға жорық жасады. Тбилиси тоналып 20 мың оның халқы құлдыққа алынды. Сондықтан Грузия, Закавказье халқы Ресейден көмек сұрады. Иранда үстемдік еткен феодалдывқ қатынастар негізінде Мери деген феодалдық меншік болды. Үндістан секілді жердің, судың, малдың т.б. жоғары иеленушісі Шах болды. Ал бірақ іс жүзінде шах иелігінде тек қана домен болды, одан түскен кіріс сараи,әскер,орталық үкімет аппаратына жұмсалды жердің көп бөлігі феодалдарының меншік иеліктері болды (XVIII ғ соңы мен ХІХ басында ) ленді иелену шахқа әскери қызмет ету мен байланысты болды. Осы категорияға көшпелі тайпалар жерге кірді олар тайпа хандары қолында болды. Жердің көп бөлігі Вакуптер болды. Заң жүзінде олар мемот қасиетті жерлер болды. Ал іс-жүзінде дін басылар қолында болды.

Осы негізгі жер иеліктерінен басқа мүлік жерлері болды. Олар жекеменшік еді. Бұл жер иелену түрі шахқа вассалдық қызмет етумен байланысы болған жооқ. Жердің аз ғана бөлігі жер иеленушілердің бсқа категориялардың меншігі болды, ал кей жағдайда шаруалардың барлық категориялары қаналды.

Ереже бойынша шаруаның жинаған өнімі беске бөлінді. Оның төр бөлігі жер, су, ұрық, мал жұмысшыға байланысты. Шаруа помещике өнімнің ¾ бөлігін беріп отырған және шаруалардың көптеген натуралды міндеткерліктері болды. Көптеген салық төлеген . Заң жзүзінде шаруа еркін болды, бірақ қарыздар ханның шексіз билігі оныжерін тастап кетуге тиым салдыда іс-жүзінде олар шаруаға айналды.Қашқан шаруаларды күтеп ескі жеріне қайтарылған. Қанау шаруаларлдың кедейленуіне және ауңылшаруашылығының құлауына алып келді.

Бақылау сұрақтары:

1.Революцияның шығу себептері?

2.Революцияның негізгі орталықтары?

3.Осы уақытта Иранды қай әулет басқарды?

1. 
   ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ. бас. Үндістан экономикалық дамуы.
   
2. 
   Отаршыл өкіметін ішкі және сыртқы саясаты.
   
3. 
   Бенгалиннің бөліні. Үнді ұлт-азаттық қозғалысты ерекшеліктері.
   
4. 
   “Свадеши және Сварадж”, ҮҰК және Мұсылман Лигасының қызметі.
   
5. 
   Тилак процесі. Морли-Минто қайта құрулары.
   
6. 
   Тагор және Гандидың үнді ұлттық сана сезімін қалыптастырудағы ролі.
   

«Еркін» капитализмнің монополистік капитализмге өсу процесі аяқталған кезең имперализмнің отаршылдық жүйесінің қалыптасып аяқталуына сәйкес келді. Отаршылдық қанаудың жаңа формаларымен әдістері онымен байланысты әлуметтік экономикалық-саяси дамуындағы өзгерістер шығыстың басқа елдеріне қарағанда Үндістан ерте және толығымен байқалды. ХІХ ғ 70жж Азия мен Африка басқа елдеріне қарағанда Үндістанды толығымен Британ отаршылдары басып алдыда ол құқысыз отарға айналды.

Үндістан ағылшын өнеркәсібінің негізгі рыногына айналды. Соны мен қатар шикізатпен ауылшаруашылық өнімдерінің көзіне айналды.1873-1883 жж аралығында Англиямен Үндістан саудасы 60% өсті. Англияның Франция, Германия мен саудасы 7%өсті. Үндістан Британ буржуазия капиталын құятын сфераға айналды. Алдынғы кезде Ағылшын капиталын шығарудың негізгі түрі несие еді. Лондон банкирлерінен Британ отаршыл билеушілері алып отырды. 1856 ж оның соммасы 133 млн, ал 1900 ж 4 млн өсті. Ол несие британ-отаршыл отары мен әскерін жұмсады және Үндістанның шығыс елдеріне бағытталған жаулап алу соғыстарына, ал британ банкирлері үлкен процеске ие болды. Ал несиені жалаңаш Үнді шаруасы төледі. Үнді капиталын теміржолдар мен телеграф салынуға жұмсалды олар отаршылдық өкіметтің жеке меншігі болып есептелінді. Ағылшын фирмалары мен жұмысшылардың барплық жағдайын жасап отырды кейінгі уақытта темір жол жүйесі кеңейді. 1891 ж Үнді темір жол ұзындығы 27 мың км жетті. Темір жол салуды ағылшындардың мақсаты үндістанның әр түрлі экономикалық аудандарын жалғастыру емес метрополиядан өнеркәсіп таварларын теңдеп әкеліп тұру мен қажет. Теміржолдар саклынғанда британ империлизмінің әскери стратегиялық мүделері ескерілді. Үндістандағы азаттық көтерілістер мен Азиядағы көршілес елдер мен соғысқан жағдайда әскерді теміржол арқылы жеткізу , соны мен қатар британ отаршылдары шай, кофе, каучук, плантацияларын кеңейтті. Үндістанның отаршылдық шикізат көзі және тауар сату рыногына айналуы Үнді халқының қанаудың одан әрі күшейюін болдырды.

Британ отаршылдық қанауының негізгі обектісі үнді шаруасы болды. Шикізат пен азық-түлікті шығару ауыл шаруашылығының таварлығы мен ббелгілі бір аудандардың пайда болуына себеп болды. Шикізат пен азық-түлікті шығару мен Үндістанда мақта, ассам шай, мадрас шай өсімдіктері пенджап эспортқа шығаратын бидай өндірілді. Ауыл шаруашылығының таварлығының өсуі памещиктік жер иеленудің үстемдігі т. Б. Феодалдық жағдайда болды. Қауым жерін ағылшын отаршылдары мен памещиктер экспроприлтиялауы жалғастырылды. Шаруалардың көпшілігі памещиктерден жерді арендаға алды, оның есесіне өнімнің 60 % беріп отырды. Жер құнарсыздануы өнімнің төмен болуына әкелді. Елдің көпшілігі ауыл шаруашылығы мен айналыссада өз-өзін азық-түлік пен қамтамасыз ете алмады отаршылдық жүйе шаруалардың жерсізденуіне аш-жалаңаш өмір сүруіне алып келді. 1846 -1878 жж аштан 2,5 млн үнді өлді. 70-80 жж Үндістанның бірқатар аудандарында шаруалар көтерілістері мен толқулары болды. Пенжапты антиимпералистік және антифеодалдық ішкі шаруаларының қозғалысы секталық қозғалыс түрінде жүрді. «хандхари» олардың қатарында 50-100 мың мүшесі болды. Оның басшысы Рам Синг-сектаны орталықтанған ұйымға айналдырды. Бүкіл Ренджап бойынша өз өкілдері болды. 1842 ж басып жаншылды. 1873-83 жж Махаражтрада көтеріліс болды. Оны Кенглия басқарды. Антиимпералистік ағылшын үкіметтерін қатысқан 600 адамды соттады. 1879 ж Махаражтрада жаңа көтеріліс басталды. Оны басқарған Пуне Васуде Вольвант Пхатке Пенджап халқы қолдады. 1857 -59 жж көтерілістің басшысы Нома Сахит орыс әскерлері мен ағылшындарды қуу үшін келе жатыр деген әңгіме кең тарады. 1849 ж Ташкент қаласында жүрген «Намдхари»үкіметінің басшысы баш Слихтан екінші келді. Елде ағылшындарға қарсы күресті орыстардан көмек сұрады.1879 ж шілде айында көтеріліс басылды. 1879 ж шаруалардың стихиялық қозғалыстары Үндістанның басқада аудандарында болды. Олар орта ғасырлық сипатта болсада шетел отаршылдарына қарсы бағытталған еді.

1. 
   «Свадеши» және «сварадж» дегеніміз не?
   
2. 
   Үнді Ұлттық Конгресс партиясының құрылуы?
   
3. 
   Үндістан қай европалық елдің отары болды?
   

1. 
   Индонезия Голландияны жаулап алу қарсаңында.
   
2. 
   Ява мемлекеттері.
   
3. 
   Голландия отаршылдарының саясаты.
   
4. 
   Бантам мен Матарамды жаулап алуы.
   
5. 
   Дипо Негоро көтерілісі.
   

Губер А.А. «Индонезия. Социально – экономические очерки» М., 1962.

Берзин Э.О. «Юго – Восточная Азии и экспансии запады в XVII-XVIII вв». М., 1987.

Қосымша әдебиеттер:

Политика европейских держав в Юго – Восточной Азии (60-е ж XVIII -60 е ж XIХ в)

Документы и материалы. М., 1968.

Юго – Восточная Азия в мировой истории. М., 1977.

Индонезия Азиядағы алғашқы отарға айналған мемлекет. Оның аралдарында 1602 жылы құрылған Голланд Ост-Инд компаниясының сауда бірлестіктерінің бірігуі нәтижесінде отаршылдық қанак жүйесі қалыптаса бастады.

Индонезия архипелогының құрамына мыңнан аса үлкен және кіші аралдар кірді, онда XVII ғасырда 3 млн-ға жуық халық өмір сүрді.

Индонезияның туысқан этникалық жағынан, әртүрлі жолдармен диалекті сайлайтын халықтары мен тайпалары әртүрлі әлеуметтік-экономикалық даму сатысында тұрды.

Суматри, Калимантам (берню), Славчи (целибес) ішкі аудандарында және көптеген ұзақ аралдарда алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырау процесі жүріп жатты және таптық қоғам қалыптасуы басталды Мады, Суматра жағалау аудандарында, кейбір аудандарды дамыған феодалдық қатынастар өмір сүрді.

Явада орта ғасырлардың өзінде ірі мемлекеттік құрылымдар пайда болған, олардың үстемдігі Индонезияның көп бөлігіне тарады. Индонезияның ең соңғы орталықтанған феодалдық империясы Маджапахит XVI ғ құлады, Индонезияда алғашқы Европалық жаулап алушылар келген уақытта (португалдықтар). Оның орнында мұсылман әулеттері басқарған бірнеше тәуелсіз мемлекеттер пайда болды.

Ява тұрғындары жоғарыдан мәдениет құрды. Біздің күнге дейін тамаша Буддалық және Индуистік храмдар сақталған. Үндістанның мәдени дәстүрлері ықпалының көрсеткіші.

Сонымен қатар Индонезияның қолөнершілерін де айтуға болады. Асыл құнды элитасымен піл сүйегінен жасалған, қолдан сүйрет салынған мата (битик). Орта ғасырларда пайда болған кукла көлеңкесі өнеркәсібі де дамыды (ваянг). Аңыз әдебиет кең дамыды. Испанияның тарауы әдеби шығармаларының кең тарауына жағдай жасады. Сонымен қатар мұсылман дініне негізделген заң нормаларын енгізді.

Маджапахиттен тәуелді княздіктер (Явадан тыс орналасқан), ең алдымен Европалықтар жаулап алу объектісіне айналды. Европалықтарды хоздика, мускат, бұрыш көптеген аралдар қызықтырды. Молутка, архипелак Банда, Амбена халқы осылармен салық төледі. Европалықтар келуінің қарсаңында осы экспортқа шығатын азық-түлікке үстемдік ету үшін екі сунбанат күресті-Тидоре және Тернат. Осындай алғашқы Европалықтардан келген.

Индонезиядағы Португалдықтардың территориялық жуалап алулары архипелоктың кейбір аудандарымен шектелді. Малакаты орныққан соң (1511 ж) Амбонда Португалдықтар бақылау орнатуды көздеді. Индонезиядан батысқа шығатын жол Маллхка бұғазы осылардың қолында болды.

Бірақ Португалия өзгеше дамыған Ява мемлекеттері ғана емес ұсақ мемлекенттерді де бағындыруға шамасы келеді. Сайлау сипатын сақтай отырып ауыл билеушілері феодалдық ирархиясының төменгі сатысына айналды. Олар міндеттермен салықтан босатылды, қосымша жер үлестері болды.

Бүкіл XVII ғасырдың алғашқы жартысында Матарам өз иеліктерін кеңейтуді жалғастырды. Солтүстік Шығыс жағалауындағы аудандар және Мадура, Батыста – Черибен Книяздығын Матарам өзгеше күшті сұлтанат Бамтамды бағындыруға тырысты.

Көптеген көпестер Малакка бұғазының орынына Зонт бұғазымен қолданды. Бамтам ірі сауда орталығына айналды. Таяу Шығыс, Қытай, Үндістан, Сиам көпестері. Бантам порт – Астана базарларында кездесті. 1595 жылы осында алғашқы Голланд сауда экспедициясы келді, оны Корнелиус Хутман басқарды.

Бамтаның ішкі жағдайы феодалды қатынастардың тез дамуымен, шарауаларды қанаудың күшеюімен сипатталды. Португалдықтар Бантамда орныға алмады.

XVII ғасырдың ортасында Голланд Ост – Инд Компаниясы өзінің шыңына жетті. Ол Индонезиядан барлық европалық бәсекелестерін ығыстырып өз монаполясын орнатты.

Голландия флоты сол уақытта ең күшті және саны көп болған. Голландия биржалары, мануфактуралары сияқты Европадағы ең ірі болып есептелді. Голланд Ост–инд компаниясы өзінің көп капиталымен, ірі акционерлік бірлестік еді. Ол басқа Ост-инд компанияларына, Англияға үлгі болды.

Хош иісті өсімдіктердің өндірісіне, сыртқа шығаруына бақылауын жеңілдету үшін, компаниясы оларды тек рұқсат еткен жерлерде өсіруді ұйымдастырды: Мысалы, Амбонды-гвоздика, Бантам-мускат. Ал басқа аралдар тұрғындары осындай өсімдіктерді жоюға тиісті болды. Голландияның әскери теңіз экспедитцияларын азғана бұзушылықты қатаң жазалады. Голландықтарға қарсы көтерілістерде болып тұрған, бірақ олар қатыгездікпен басып жаншылды.

Голланд компаниясы алғаш рет кең көлемде әскер құрып оны қолдана бастады. Жергілікті тұрғындардан құрылған, себебі ло арзанға түсті, Европалықтарды әкелгеннен гөрі. Голлндтар ұлттық және діни қарама- қайшылықты өз мүдделеріне пайдаланды.

Голландықтар бірінші рет жаулап алынған территорияларды жергілікті фиодалдар көмегімен басқаруды енгізді. Компания «одақтық», Вассалдық княздіктер ішкі істеріне араласқан жоқ және Ява территорияларда ескі фиодалдық-бюрократиылық апаратты сақтады. Ал Матарам мен Бантам бұрынғы чиновниктері мен налистері натуралды рента-салық төлеуге тиісті болды.

4. 1678 жылы Матармдағы көтерілісті басқаннан кейін отаршылдар Бамтамға қысымды күшейітті. Ал Бамтам билеушілері Матарам көтерілісін өз мүддесінде пайдалануды көздеді. Бамтам сұлтанының сарайында ағылшын Ость – Инд Компаниясының агенттері пайда болды. Бантасы ақсүйектері арасындағы кресті Голландықтар қолайлы көріп пайдаланды, тақ мұрагерінің біреуіне қолдау көрсетті, ал ол 1684 жылы Голланд компаниясымен келісім жасайды. Ол бойынша Голландықтар Бамтам мен оның тәуелді жерлерінде Суматрада сауда монополиясына ие болды. Матарам мен Бамтам мен жалғаған келіс сөздері Яваны толық жаулап алуға ерекше қадам болып есептелді. Себебі Голландықтардың Индонезиядағы позициясын, монополиясын нығайтты. Ал басқа Европалық елдердің көпестері кетуге мәжбүр болды. Бірақ Суматраның Батыс бөлігінде ағылшындар факториясы болды. Голландықтар жаулап алған жерлерде қанауды күшейтті. Олардың талабын орындап отырған Пакубувана өз туыстарының наразылығын тудырды. Ол күрес оның өсімнен кейін одан сайын күшейді 1749 жылы.

Пакубувана өмір алдында Голландияға Матарамның құқығын берді, осы үшін компания оның ұлына қолдау көрсетуді мойындатты. Ал соңғы өзінің мұрагерлік құқықтары негізінде емес, ленних ретінде танылды.

Пакубувананың осы іс-әрекеті және компаниясы қызметі Матарам халқының қарсыластығын туғызды. 1751 жылы Явалық отрядтар солтүстік жағалауды азат етті және копония территориясыны қауіп төндірді. Сонымен қатар 1750 жылы Бамтамда көтеріліс басталды. Бірақ көтеріліс жетекшілері арасындағы Матарам тағы үшін күрес, компанияға осы жағдайды қолдануға мүмкіндік берді. Компания арбитр, делдал ретінде шығып, Матарамның екіге бөлінуіне қол жеткізді.

Суракарта және Джокьякарта.

Отаршылдарға қарсы күресті феодал жетекші Мангсунегоро жалғастырды, 1757 жылы қарсыластықты тоқтатты, ол үшін Сурахарба жерінің бір бөлігін мұрагерлік иелікке алды. Барлық Книяздықтар өздерінің копанияның вассалы деп мойындады. Матарам жойылды. Матарамның бөлінуін, жаулап алуды аяқтағаннан кейін Голландықтар барлық күшін Бамтамға жұмсады.

XVIII ғасырдың соңына таман голланд Ост-Инд компаниясы Яваны толық бақылады. Бірақ осы кезде компания дағдарыста еді. Оның монополиясы Англия бәсекелесімен әлсіреді. Жаңа территорияларды жаулап алумен көтерілістерді басу компания қазынасын ойсыратты.

1800 жылы 1/10 компания жойылды. Оның барлық иеліктері мен дүние мүлкі Нидерланды мемлекетіне өтті. Нидерланды халықаралық жағдайы өзгерген еді. XVIII ғасырдың соңында Нидерланды Француз бақылауында болды, ұзаққа созылған Англиямен соғысқа кірісті, Англия флоты Голланд отарларын басып ала бастады.

1811 жылы Индонезия ағылшындар қолына өтті. Бірақ Напалеон талқандалғаннан кейін Англия өзінің бәсекелесі Францияның солтүстік шекарасында күшті мемлекет құруға мүдделі болды. Европаның саяси картасында Голландия қайта пайда болды. Оның құрамына Бельгия кірді. 1814 жылы август айында оған индонезиялық иеліктері қайтарылды.

Бірақ Голландия елді екінші орындағы Европалық мемлекет еді, Англияға тәуелді сондықтан осы Голандық отаршылдық саясатынанда көруге болатын еді.

5. ХІХ ғасырдың 20-жылдары явалық шаруалар қарсыластығы күшейді, Джокьякарта мен Суракарта книяздіктеріне де кең тарады. Джокьяртаның тағынан голландықтар алыстатқан сұлтан екені Дипонегоро беделі өсті.

Көтеріліске себеп болған отаршылдық өкіметтің Дипонегоро мазары арқылы жол салу еді. Көтеріліс 1825 жылы басталды. Әскер саны күннен күнге өсті. Көтерілісшілер Джохолькарта қатынасына ие болды. Дипонегоро «Ислам қорғаушысы» титулымен сұлтан етіп жарияланды, бес жылға созылды. Бірақ шаруалар антифеодалдық талаптар қоймады. 1830 жылы Дипонегоро Голландия мәселесін жасауға келісті. Оның барысында Дипонегородан бас тартты. Осы кезде Голландықтар Дипонегораны тұтқынға алды. Оның ұзақ бір аралға жер аударды, халықтық көтеріліс басылды.

1.Индонезияға келген алғашқы европалық экспедицияны кім басқарды?

2.Қай жылы Индонезия ағылшындар қолына өтті?

3.Дипо Негоро көтерілісінің шығу себептері?

1. 
   Аравия
   
2. 
   Ирак, Сирия, Ливан, Палестина.
   
3. 
   1879-1882 жж ұлт-азаттық қозғалыс. Англияның Египетті жаулап алуы.
   
4. 
   Макдистер көтерілісі. Англияның Суданды жаулап алуы.
   
5. 
   Францияның Тунис пен Марокко елдерін басып алуы.
   
6. 
   Италияның Ливияда отарлау агрессиясы.
   

Луцкий В.Б. «Новая история арабских стран» М,1965г.

Смирны С.Р. «История Судана. (1821-1956г) М,1968г

Фридман Л.А. Капиталистическое развития Египта 1882-1939 г.М, 1963

Осман империясы тез арада жартылай отарға айналса да, оның билеушілері өз позициясын Аравия түбегінде нығайтуға тырысты. 70жж түрік әскері Парсы шығанағының Аравия жағалауында орнығып Кувейт, Катар, Хасу оккупацияланды.

Сонымен бірге Шаммар әмірлері ваххабиттік Неджд мемлекетіне басып кірді. Рашидидтер өздерін түрік сүлтанының вассалы деп жариялады. Бірақ Ливан халқы түрік үстемдігін мойындамады. Діни қарама-қайшылықтар (иелин-зейдит, түріктер-суннит) 90жж бастап 1 дүниежүзілік соғысқа дейін Ливан қарулы күрес жүргізді. 1911ж түріктер Ливанның толық автономиясын мойындауға мәжбүр болды, елді имам Яхья басқарды. Ал Яхья түрік сұлтанының жоғарғы билігін мойындай отырып, астанада түрік патшасы мен аз ғана түрік әскерін сақтауға келісім берді.

Суэц каналы жиналғаннан кейін Аравия түбегінің жағалауы арқылы Европадан Азияға кейбір теңіз жолы өтетін болды. Бұл орал Аравияны отаршылдардың экспансианистік саясатының негізгі обьектісіне айналдырды.Жаулап алған Аденге сүйене отырып Англия оның маңындағы территорияларды бағындыра бастады. 1 дүниежүзілік соғыс қарсаңында Англия 20 жуық ұсақ эмираттар мен шействаларға тең құқылы келісімге қол қойдырып Аденге қосымша Аден протекторатын құрды.

ХХ ғ басында бірінші рет Аден протекторатының шекарасы жайлы ағылшын –түрік келіс сөздері болды, ол 1914 ж Лондон конвенциясына қол қоюмен аяқталды. Бірақ имам Яхься ағылшын –түрік шекарасын мойындаудан бас тартты.

1 дүниежүзілік соғысқа дейін Ирак, Сирия, Ливан, Палестина, Осман империясының провенциялары болып қалды деп, ХХ ғ басында Европа капиталының жартылай отарына айналды. Отаршылдық қанау Иракты шешуші рольды ағылшын капиталы атқарды, оның бәсекелестері –Иран капиталы, әсіресе Мосул аудандарда мұнай ашылғаннан кейін өсті. Сирия мен Ливанда Франция капиталы басым болды. Суәц каналы ашылғаннан кейін Палестинаның экономикалық стратегиялық маңызы өсті де, мұнда Англия, ірі Германия өз бақылауын орнатуға тырысты.

Түрік үстемдігі, шетел капиталы, және басталған капитализмнің дамуы осы аталған араб мемлекеттерінде ұлт-азаттық қозғалыстың пайда болып өршуіне әкелді. Оның обьективті мақсаты: арабелдерінің түрік реакциясы мен европа отаршылдарынан азат ету.

Араб патриоттары 1908 ж жас түріктер революциясының белсене қатысты. Үлкен үміт артты, бірақ үкіметке келген жас түріктердің ұлы державалық полюсманизм саясат арабтардың наразылығын тудырды.

1913ж Парижде өткен 1-ші араб конгресі. Конгрес шешімі: Осман империясының араб аудандарына автономия беру, араб тілі мен түрік тілінің теңдігі. Франция делдалдығы мен конгрес басшылары мен жас түріктер арас араб аудандарында қайта құрулар туралы келісім жасалды. Бірақ түрік үкіметі кейінге мүлдем бас тартты.

Европа державаларының көрісуі, Мұхамед Алиді капигренцияға ентубур еткен, Египетті артта қалдырса да 60-70жж ауыл шаруашылығымен өндіріс орындарының пайда болуы байқалды. Египет помещиктері өндірісті кеңейтіп, экспорт –мақта, қайтқан күшейтті. Александрия порты кеңейді Египет капиталистік даму жолына түсті.

Бірақ әлде де шаруаларды қанаудың әдістері басым болды. Ұлттық буржуазия әлсіз еді. Шетел капиталынан жеделділігі күшейді. 1845ж Англия Египеттің ауыр жағдайымен қайталанып Суэц каналының Египет үлесін сатып алды да, каналды бақылауда, егер алдын болса енді ағылшындар болды. Қаражат жағдайы Египеттің мүлдем ауыр болды. 1876ж египет қарызы -94 мил ф.ст,оның 8 млнЕгипет қажеттеріне жұмсалса, 16 мил- Суэц каналын салуға, 50 мил қарыздың процентін төледі. 1876ж банкротқа кеткеен үкімет төлемдерді тоқтатып, ал Европа державалары толық қаражат қатерін орнатты. Қаражатты басқару екі контролерға жүктелді екі –ағылшын мен француз 1878ж Египет кабинетінің құрамына кіретін елдер өкілдері кірді.

1879ж басында Вильсонның египет әскерінің азаттық мақсатында әскерден 2800 офицер босатылды, ал қалғандарына 2-есе айлық қысқартылды. Оған жауап ретінде офицерлер премьер –министр мен Вильсон кареталарын басып алды. Олар заложник деп жарияланды. Тек қана хедив Исмаил барлық бұйрықты тоқтатқаннан кейін, оларды жіберді. Көп ұзамай хедив Исмаил «Европалық кабинетті» биліктен аластады.

Жаңа хедив тауфик ағылшындар бұйрығын бұлжытпай орындады. Бұл одан сайын елде наразылықты күшейтті.

1881 ж қыркүйекте каир гармезоны, полевьникАраби басқаруымен хедив сарайына қарай жылжыды. Олар реакцияшыл үкіметтік отегавласын, комспепзция мен парламентті талап етті. Ауыл мен қала қолдады. 1881 ж айында депутаттар палатасы жиналды. Сайлау құқы тек қана мешіттерде тоқтанмен ауыл ақсакалдары, қала жоғары топтары, египет қаражатына шетел бақылауына тыйым салу талабын қойды.

Әскери талабымен (оны парламент қолдады)1882 ж ақпан айында шериф билігі жойылды. Үкімет «ваттанистер» қолына өтті.

Судан көтерілісі өзіне тән сипатқа ие болды. Бұл көтеріліс Африканы отаршылдық бөліп алу кезеңінде болғандықтан –антиотаршылдық сипатқа ие болады. Негізгі мақсаты махдел мемлекеті Судан тәуелсіздігін алу. Осы мақсатта малдистер үкіметі әскер құруы. Махистер тұсында алғаш рет Судан жерлері тәуелсіз біртұтас мемлекетке біріктірілді. Көтеріліс ескі ру қоғамын жойды. Жаңа қалалар пайда болды. Әскер қажеттерін өтеу үшін ұсақ өнеркәсіп құрылды. Махдистер көтерілісі, мемлекеті әр түрлі тайпалардың біртұтас Судан халқына бірігу процесін алға бағыттады.

Бірақ бұл прогрессивті жат мемлекеттің феодалдық –теократиялық сипаты әлсіретті. Махди мемлекетін 1885-1889жж Эджопия мен болған соғыс әлсіретті.

Ал бұл уақытта Англия Суданды жаулап алуға тырысты. Нил жоғары бойымен француздар жылжыды, Ағылшындар Суданды египет әскері мен, египет қаражаты мен басып алғысы келді.1896 ж ағылшын –египет әскері Г.Китченер қолбасшылығымен Суданға басып кірді. 1898 ж Китченер Малди астанасы Омурман каласына келді. Абдаллал әскері жеңілді. Мемлекеті құлады. Судан ағылшын отаршылдарының қолына өтті.

1899 ж елді басып алу заңды түрде бөлінді. кондоминиум туралы ағылшын –египетке келісімінқол қоюмен (бірігіп иелену).

Судан ресми түрде «Ағылшын –ЕгипеттікСудан» деп аталды. Бірақ толық ағылшын қолында болуы оны хедив «британ тығыс ұсынысы» бойынша тағайындады. Судан ағылшын отарына айналды. Бірақ іс жүзінде елді Иран конституциясы басқарды. Оккупациялық әскерге арқа сүйеді.

Отаршылдық қанау Египеттің экономикалық дамуына кедергі келді. Ағылшындарды египет мақтасы қызықтырды. Мақта өндеріне ғана көңіл аударды да, қалғаны өндіру ыдырады.

Мақтадан жасалатын заттарға ағылшындар арманы салық енгізді.

Египетті жаулап алмай тұрып Англия Шығыс Суданды нығаюға тырысты. Египеттің Европалық державалардан тәуелділігінің мүшесі, әсіресе Англиядан ағылшын отаршылдарының Суданға енуін жеңілдетті. 1869 ж хедив экваторлық провинциясына Суданның губернатор өтіп ағылшынды тағайындады. 1877ж бүкіл Суданның генерал –губернаторы болып гордон тағайындалды. Ал оның штатының огфицерлері әр түрлі ұлттың адам провенция губернаторлары боолды.

Көп ұзамай Франция елді оккупациялауға кірісті, ал солтүстікке Испан әскері келді. Марокко халқы көтеріліске шықты. Бұл Марокко халқының Французды Фестен құруға бағытталған көтеріліске себеп болды.

ХХ ғ.басында Солтүстік Африканың ең артта қалған мемлекеті Ливия еді. Ол Стамбулдың тікелей басқаруында еді.

Бақылау сұрақтары:

1.Қай елдер «Магриб» елдері деп аталады?

2.Магрибтік Африканы отарлауда негізгі роль атқарған мемлекет?

3.Марокко қімнің отары болды?

1. 
   Оңтүстік Африканы отаршылдық бөліп алудың аяқталуы.
   
2. 
   Батыс Африка мен Конго өзенінің бассейінін бөліп алу.
   
3. 
   Эфиопияға қарсы итальян агрессиясы. Сомалиді бөліп алу.
   
4. 
   Шығыс Африканы бөліп алу.
   
5. 
   Африка халықтарын отаршылдық қанаумен Тропикалық, Оңтүстік Африкадағы ұлт –азаттық қозғалыстар.
   

Народы Африки. Под.ред. Д.А. Ольдерогге, И.И.Потехин М, 1954г

Африка. Энциклопедический справочник. в 2-х томах. М,1963г.

Проблемы истории Африки М, 1966г.

Некоторые вопросы истории Африки М, 1968г.

История Африки М, 1971г.

История Африки в ХIX –XX вв. М, 1972г

Қосымша:

Тарле Е.В. Очерки истории колониальной политики западноевропейских государств(кон.XVнач –XIX в).М, 1965г.

Зусманович А.З. Империалистический раздел Африки (популярные очерки) М, 1959г.

Зусманович А.З. Империалистический раздел бассейна Конго (1876-1894гг) М, 1962.

ХIX ғ соңғы ширегінде Оңтүстік Африкада отарлау агрессиясы күшейді, бұл жерді ағылшындар мен бурлар басып алған еді. Отаршылдықтың күшейуіне себеп болған алмаз бен алтын кенінің ашылуы. Оңтүстік Африканы отарлауда басты рольді Англия атқарды, кейіннен оған Германия қосылды.Мозамбик пен Анголадағы отарлардың қосу жоспарын португалдықтар көздеді. Отаршылдықтың жаңа орталығы бур республикалары болды.

70жж бастап отаршылдықтың жаңа кезеңі басталды, ағылшын үкіметі британ отарлары мен бур республикаларының федерациясын құруға тырысты, ондағы мақсаты –біріккен күштері мен африкандардың қарсыласуын басып, солтүстікке қарай жылжу. Бурлар бұл жоспардан бас тартқаннан кейін 1877ж ағылшындар Трансваальді аннексиялады. Бурлар қарсыластық көрсетпеді, оның себебі Зулус мемлекетінен қорқуы, және ағылшындармен одақтасып Зулус тайпаларын бағындыру.

Зулуленд шекарасында қоршалған зулустарға жер жеткіліксіз болғандықтан, және Дингаану маңындағы бурлардан жеңілгеннен кейін олар осы жағдайға қарсы шықты. 1887ж Зулуленд Наталь отарының құрамына кірді. Зулустар жеңілгеннен кейін Трансвааль бурлары ағылшындарға бағынуға қарсы қарулы күреске шықты да, 1881 ж оның нәтижесінде ағылшындар Трансваальдың ішкі істерінде толық тәуелсіздігін мойындады. Ресми түрде ол Оңтүстік Африкалық республика деп аталды. Бур республикаларында герман капиталының ықпалы өсті. Сонымен қатар герман отаршылдық агрессиясы оңтүстік- батыс Африкада, Намибияда өсті. Оңтүстік -батыс Африкада неміс отары құрылды. Жергілікті халқы- готтентоттар мен гереро жерінен малынан айырылып шөлейт жерлерге ығыстырылды. Ағылшындар бечуана халқының жерін басып алды. Оның оңтүстік бөлігі Кап отарының құрамына кірді де, солтүстігі британ отары Бечуаналенд құрамына кірді. 1878 ж оңтүстік Африканың қазба байлықтарын өңдеу жөніндегі ірі ағылшын компаниясы Сесиль Родстің басқаруымен Қосөзеннің минералды қазба байлықтарын ашу өңдеу концессиясын алды. С.Родс «Британдық оңтүстік Африкалық компаниясын» құрды. Кейінгі ағылшындардың жаулап алуының нәтижесінде Солтүстік Родезия малави халқының Ньясаленд, Ньяса өзенінің бойында жаңа отарлары құрылды. Сонымен бүкіл Оңтүстік Африка отарға айналды, онда басты ролді Англия атқарды.

Алтын Жағада орныққаннан кейін ағылшындар Ашанти мемлекетін бағындыруды көздеді. 1873 ж Ашанти, Фанти тайпасчының қолдауымен теңізге шығу мақсатында ағылшындармен соғысты. Ағылшындар жеңіске жетіп, орталығы Кумаси қаласын басып алды. 1896 ж ағылшындар екінші рет Ашантиді басып алды да, А шанти мемлекеті құрылды. Ол Алтын Жаға отарының құрамын кірді.

70 жж ағылшындар Нигердің екі жағында орналасқан үлкен территорияда орнықты. Қару күшімен төменгі Нигердің қала-мемлекеттерін жаулап алды. Лагос және Камерун аралығындағы аудан «Нигер жағалауының протектораты» деп аталды.

1914 ж Төменгі Нигер британ иеліктері «Нигерия протектораты және отары» деп аталды.

Батыс Африка Француз экспансиясының негізгі объектісіне айналды. Жоғарғы Нигермен жылжып Француздар 1883 ж Бамако қаласын басып алды. ХIX ғ соңында Африкада Француз отаршылдық империясының құрылуы аяқталды. Француздық батыс Африкаға сегіз отар кірді – Сенегал, Мавритания, Нигер, Гвинея, Піл сүйегі жағасы, Дагомея, Француздық Судан, Жоғарғы Вольта, және Дакар территориясы.

Француздық экватролық Африка құрамына төрт отар кірді: Габон, орталық Конго, Убанги- Шари, Чад.

1884 ж Берлин қаласында Орталық Африка мәселісі бойынша халықаралық конференция өтті, ол «еркін Конго» мемлекетітн құрды, ал басшысы етіп Леопольд II жариялады. 1908 ж «еркін Конго» мемлекеті Леопольд II-нің жеке иелігінен Белге отары деп жариялады.

Африканың көп бөлігін ірі капиталистіктер державалар басып алған уақытта, Италия Эфиопиямен Сомале жағалауында орнығуға тырысты. 80жж басында Италия Қызыл теңіз жағалауында бірнеше нүктелерді басып алды. Осыдан кейін Итальян әскері солтүстік Эфопияға шабуыл жасады. 1896 ж наурыз айында Адуа маңында шешуші шайқас болды, ол Итальян әскерінің жеңілуімен аяқталды. Италия Эфиопияның толық тәуелсіздігін мойындады. Итальян агрессиясына тойтарыс бергеннен кейін Менелик II елді орталықтандыруды жалғастырды. 1885 ж оның бас қаласы Аддис-Абеба қаласы. (Жаңа гүл деген мағынада). Ал Сомали жағалауын Италия, Англия, Франция бөліп алды.

Шығыс Африкада отарлауда басты ролді Англия мен Германия атқарды. 70 жж Англия Занзибармен бірнеше тең құқысыз келісімдер жасады. Шығыс Африканың негізгі мемлекеті – Буганда болды. 1886 ж Германия мен Англия арасында Шығыс Африкадағы ықпал аймағы туралы алғашқы келісім жасалды. 1890 ж Германия Англияның Бугандадағы құқықтарын мойындады. 1894 ж Буганда Ағылшын протекторатын мойындады. Осыдан кейін ағылшындар онымен көршілес Баньоро, Торо, Анколе мемлекеттерін бағындырып олардың барлығы Буганда мен бірге британдық Уганда отарының құрамына кірді. Уганданың Шығысында орналасқан жаңадан жаулап алынған жерлер Кения отарының құрамына кірді. Ал Германияның жаулап алған жерлері: Таньганьика, Руанда, Урунди-Германиялық Шығыс Африка атағына ие болды.

Бірнеше жаулап алу соғысының нәтижесінде XIX ғ соңында Мадагаскар аралы Француз отарына айналды.

XXғ басында империялистер Африканы бөліп алуды аяқтады. Оның территориясында екі ғана тәуелсіз мемлекет болды: Эфиопия және Либерия. Эфиопия Англия, Фринция Италияның жартылай отарына айналды, 1906 ж бұл елдер арасында оны ықпал аймағына бөлу туралы келісім жасалды. Ал Либерия АҚШ – тың ықпал аймағына айналды.

Африканың отаршылддық бөліп алу, оның халқын аяусыз қанау отаршылдарға қарсы күрес туғызды. Бұл уақытта қарсыласуды ұйымдастырған Самори Туре, Лат Диор, Лобенгула т.б. атап айтуға болады. Самалидегі көтерілісті шаруа жанұясынан шыққан Молда Мұхаммедпен Абдулла Қасан басқарды. 1899 ж олар Жихат яғни кәпірлерге қарсы соғысты, ал өзін Махди деп жариялайды.

Кейбір аудандарда қарулы көтерілістер болды. Оның ішінде ең ірісі Готентот және Гереро көтерілісі.. Бұл көтеріліс 1904 ж басталып азаттық соғысқа ұласты. Осы соғыстан кейін 90 мыңдық гереро тайпасынан 18 мың адам қалды.

1.Француздық экваторлық Африка құрамына қандай 4 отар кірді?

2.Ағылшын-бур соғыстары қай жылдары болды?

3.Африка халықтарының отаршылдыққа қарсы күресіне жетекшілік еткен қайраткерлер?