Идивидуалистік, коллективистік және плюралистік демократия

АК.Ш КонституциясыавторларыныцбіріДж\ Мэдисон (\75l— 1836) мынадай идеяны үсынды: коғамда озіндік мүдделері бар op түрлі топтар болган сайын, олардың ішіндегі бір топ басымдык ету каупі азаяды да, сонымен бірге баска топтардың сенімді кор-ғалуына кепілдік кобейеді. Ол антикалык полистегі саяси тәртіптің жаппай, барлыгын камтитын бір пікірлілігінен іс жүзіндебастартты.Онынорнынадемократиянындарашылдык және либералдык принциптерін үштастырып, мемлекетгік билікті алғатартты.

Сөйтіп, саяси теорияда түңғыш рет халык, яғни копшіліктін билігін дәріптеудін орнына азшылыктың мүддесін коргау идея-сына кадам жасалды.

Демократияныц алуан түрлілік теориясы саяси процеске бар­лык азаматтардын тікелей катысу теориясынан бас тартты. Де-мократияның антикалык жэне классикалыктеорияларында жеке азамат бас кейіпкер болатын. Енді сол дауыс беруге ғана катыса-ды. Өкілдік демократия оны шешімдер кабылдаудан ығыстыра-ды. Яғни, азаматсаяси процестін негізгі тұлғасы болуынан кала-ды. Демократияныңалуан түрлілік теориясы саяси процестің өзін бүрынғыдай жеке адамдардын катынасы ретінде карамайды, топ-тардын және топ мүддслерінін езара катынасы ретінде карайды. Сонымен бұл тсорияны жақтаушылар казіріі демократиялык мемлекетте саясатты жеке тулға емес, халык емес, топ деп тужы-рымдайды. Бул теория дарашылдык және ужымдық теориялар-дыңарасында ортангы орыпды алып турғапдай.

Коғамда экономикалык, әлеумеггік. саяси, мәдени және т.б.көптеген мудделер болатыны белгілі. Соларга байланысты әргүрлі топтар пайда болады. Кандай адам болмасын осыидай беліілі бір топтыи (отбасылык, этникалык, мамандык, діни, аймактык жоне т.с.с.) өкілі болып табылады. Ол сол топта тулға ретінде қалыптасады. Топ аркылы тулга өз муддесін білдіріп, оны корғауға мумкіндік алады. Демократиянын міндеті — когамдағы алуан турлілікті ынталандыру, барлык азамаггарға бірігуге, өз мудделерін ашык айтуга мумкіндік беру, саяси шешімдерде озара мәмілеге келу аркылы олардың тепе-тепдігін табу.

Саясатта топтың катыпас тужырымдамасын жасағаи Артур Бентли (1870— 1957). Ол кен мағынасындағы мемлекеттін максаты — саяси процеске әр турлі толтардын мүдделерін тартып, оларды келісімге келтіру. Мемлекетке либерализм сиякты "тунгі күзетші" ретінде емес, топтың мүдделер куресіне бакылау жа-сайтын, коғамда әлеуметтік еділеттілікті қолдайтын казы ретінде карайды.

Демократиянын алуан турлілік теориясының тағы бір ерекшелігі — биліктін араласуы, сіңуі (диффузиялануы), ягни саяси жүйеде биліктің ыдырауы, бөлініп-болініп кетуі. Мысалы, АКШ-та билік орталыкта президент пен конгрестіңарасында гана емес, орталыктан штаттарға (федералдык принцип), саяси про­цеске катысушы op түрлі топтар, партиялар арасында болініп берілген.

Демократиянын төбе топ (элитарлық) теориясы жоғарыда көрсетілген теорияға уқсас. On халыктын саясаттан шет-тетілуімен келіседі. Сонымен қатарсаяси шешімдерді аз ғана, са-наулы адамдар кабыллайды дейді. Олардың айтуынша, саяси про­цеске тандаулы, іріктелген, калаулы топтар арасындағы курес жатады.

Бул теорияны жақтаушылар халыкка өз мудделерін корғап, саясм шешім кабылдаушы кәсіби саясаткерлерге жүктеуге көздерін жеткізгілері, сендіргілері келеді. Себебі, ысылған, төсел-ген, жоғары кәсіби маман гана саяси шешімдерді кабылдаудын

еркіндігі мен мүмкіндіктерін сактай отыра демократиялык тетіктерді утымды пайдалана алады. Тебе топтар өзара күресе берсін, ал халыктыноған акылы жетпейді, ол кызба келеді, коніл күйдің жетегінде лепірме серкелердін кулығына еріп кетеді деп түсіндіреді.

Жоғарыда аталған теориялардан баска демократиянын марксисты теориясы бар. Ол Руссонын ужымдык теориясына үксас. Біракмарксистердемократиянынтаптыкмәніне баса коніл бөледі.

Францияныңсаясатшысы М. Рокар "ақпараттық демократия" деген тужырымдаманы шығарды. Онынойынша, казіргі демокра­тия сайланған адамдар, акпарат куралдары жэне сайлаушылар арасындағы өзара байланыс негізінде куралады. Халык озініңтан-дау кукығын акпарат хабарларының еркін таралу жағдайыңда гана іскеасыра алады.

Соцты кезде демократиянын экономикалық теціиясы алға тар-тылып жур. Ол саясат билік катынастарын нарыктык катынас-тармен байланыстырады. Мысалы, Американың президенті Б. Клинтон жакында казіргі Батыс демократиясын нарыктык де­мократия деп атады.
4. Демократияның жалпылық принциптері мен институттары. Демократия алғышарттары және оның түрлері. Демократия қалыптасуы үшін бірқатар экономикалық, әлеуметтік, мәдени, діни, сырқы саяси жағдайлар керек.
1. Экономикалық алғышарттарға мыналар жатады:
* Өндіріс пен экономиканың жоғары деңгейде дамуы,

* Әлеуметтік нарықтық қатынастың болуы;

* Урбанизацияланудың жоғары деңгейі;

* Өндіріс және тұтынудың динамикалық тепе-теңдігі.

* Әлеуметтік теңсіздік деңгейінің төмендеуі;

* Қоғам құрылысында әлеуметтік плюрализмнің болуы;

* Тұрғындардың сауаттылығы, жалпы білімділігі.

* Саясат туралы оның әртүрлі салалары жөнінде белгілі бір деңгейде білімнің болуы;

* Саяси құбылыстарға, партиялар мен қозғалыстар, жекелеген тұлғалар қызметтеріне

дербес баға беру қабілетінің болуы;

* Саяси қатысу белсенділігі:

* Билік құрылымдары мен институттарының демократиялық саяси мәдениеті.

* Әскери араласу,

* Саяси ықпал;

* Экономикалық ықпал;

* Мәдени-ақпараттық ықпал;

* Демократия дамуына практикалық көмек, қолайлы көршілес қатынас.

Тура демократияда референдум, плебисциттер жатады. Референдумға маңызды заң шығарушы немесе ішкі және сырқы мәселені түпкілікті шешу үшін сайлаушылардың көңілін білдіруі жатады. Ол парламент,үкімет басшысы немесе халықтың бастамасымен өткізілуі мүмкін. Тура демократия Франция,Италия елдерінде кең тараған. Италияда екінші дүниежүзілік соғыстан кейін референдум арқылы монархиялық билік тоқтатылды.Қазақстан Республикасында референдум арқылы Президенттің өкілдігі ұзартылды, 1995 жылы конституция қабылданды.

сайлау арқылы заңның немесе басқа шешімнің жобасын қабылдау немесе қабылдамау

құқығы беріледі. Оны әдетте президент, үкімет,партия немесе басқа бастамашы топ дайындайды. Мұнда халықтың жобаны дайындауға қатынасу мүмкіндігі өте аз. Оны біраз жағдайларда екіұшты сұрақтар қою және т.с.с арқылы ұйымдастырушылар айласын асыру үшін де пайдаланады.

Өкілдік демократияда халықтың еркі депуттарға және биліктің өкілетті органдарына жүктеледі. Азаматтар өздерінің көзқарастарының, мақсаттарының, бағдарламаларының жақындығына байланысты депутаттарды сайлайды, оларға өз мүдделерін қорғауды сеніп тапсырады. Оның жақсы жақтары-еңбектің айқын бөлінуі, шешім қабылдайдайтын адамдардың күзіреттілігі мен жауапкершілігі. Осал жағы – жағы сайлау аралығында халықтың биліктен шеттелуі, басқарудың бюрократиялануы, авторитарлық үрдістің өрістеуі және т.б.
5. Тіке және өкілетті демократия. Демократияны тура, плебисцитарлық, өкілдік демократия деп боледі. Тура демократияда халык манызды саяси шешімдерді кабылдаула, билік жүргізуде тікелей катысады. Оның жаксы жактары: халықты саясаттан шеттетпейді, саяси жүйеніңтурак-і ы іығын жәнебаскарудынутымдылығын арттырады; халыктын белсенділігін дамытып, тулғаныц озін-озі корсетуіне, танытуы-на жол ашады; саяси институттар мен кызмет адамдарын бакы-лаудын ыкпалдылығын камтамасыз етеді, билік пурсатын теріс пайдаланудан сактайды, баскарушы тобе топтыц халыктан ал-шактауына, шенеуніктердіц бюрократталуына жібермейді.

Тура дсмократияға референдум, плебисциттер жатады. Рефе-рендумга мацызды зан шығарушы немесе ішкі және сырткы мәселені түпкілікті шешу үшін сайлаушылардың конілін білдіруі жатады. Ол парламент, үкімег басшысы немесе халыктын баста-масымен еткізілуі мүмкін. Тура демократия Франция, Италия елдерінде кеңтараған. Италияда екінші дүниежүзілік соғыстан кейін референдум аркылы монархиялык билік токтатылды. Қазакстан Республикасында референдум аркылы Президенттін окілдігі узартылды, 1995 жылғы Конституция кабылданды.

Біздін Казакстан Республикасы өзінінегемендігін жариялан, зайырлы, демократиялык, күкыктык мемлекет күруда. Қазакстан Республикасында адамның негізгі кұкыктары мен бостандыкта-ры көрсетілген, олар заң мен сот алдында тендестірілген. Әркім озініц жанына жакын саяси мүратгарды үстануга ерікті. Сөз және баспасоз бостандығы, соның ішінде сынау кұкығы да зан жүзііше бекітілген.

Коғам демократиялык жағдайда өмір сүруге үйренуі керек. Оған тез жету оңай емес. Дегенмен, ол өркениетті елдердің тари­хи тәжірибелерінен белгілі болғандыктан демократиянын оз өміршендігін дәлелдеген рәсімдерін, тәртіп, кағидаларын тезірек кіргізіп, тиімді және нысаналы пайдаланған абзал.

1. Саяси процесс ұғымы, оның мәні және негізгі сипаттамасы.

2. Саяси процестің құрылысы.

3. Саяси әрекеттер сипаттамасы.

4. Саяси шешім: дайындау, жете зерттеу және жүзеге асыру.

5. Саяси бағытты анықтау мен іске асырудағы саяси институттардың рөлі.

6. Қазақстан Республикасындағы саяси процестер.
Лекцияның мақсаты:
Студенттерге саяси процесс ұғымы, оның мәні, негізгі сипаттамасы, саяси процестің құрылысы, саяси әрекеттер сипаттамасы, саяси шешім: дайындау, жете зерттеу және жүзеге асыру,

саяси бағытты анықтау, іске асырудағы саяси институттардың рөлі және Қазақстан Республикасындағы саяси процестер туралы түсінік беру.

Саяси процесс өз көлемі жағынан бүкіл саяси саламен сәйкес келеді, дегенмен кейбір ғалымдар (Р. Доуз) он саясатпен немесе билік субъектілерінің іс- әрекеттік шаралары жиынтығымен, олардың статусы мен ықпалдарының өзгеруімен байланыстырады (Ч. Мэрриам). Институттық тұрғының жақтауылары саяси процесті билік институттарының трансформациялануымен , әрекетімен байланыстырады (С. Хантингтон) . Д. Стон саяси процесті саяси жүйенің қоршаған ортаның ықпалына реакцияларының жиынтығы деп. түсіндіреді. Р. Дарендорф мунда негізгі назарын топтардың статус тар мен билік ресурстары үшін бәсекелестік динамикасына ауыстырады. Дж. Ман гейм, Р. Рич саяси процесті мемлекеттік институттардың қызметінің сипатын және он қоғамға ықпалын анықтаушы оқиғалардың күрделі кешені ретінде тұжырымдайды.

Сонымен, саяси процесс саяси құбылыстардың қозғалысын, динамикасын, эволюциясын, олардың уақыт пен кеңестікте жағдайының нақты өзгеруін ашып көрсетеді.

Саяси процестің қозғаушы күші- саяси процеске қатысушы әлеуметтік- саяси күштердің өзара әрекеті нәтижесінде пайда болған қарама- қайшылық. Осы субъект- қатысушылар өз әрекеттері арқылы билік қатынасына өзгерістер жүргізеді, ұйымдар құрамына ұсыныстар жасайды, саяси шешімдер қабылдайды, қоғамдық өмірді қалыптық тұрғыда реттейді және өз мүдделерін тарату үшін қолайлы саяси жағдайлар жасауға талпынады. Саяси процестің мәні. “Саяси процесс”түсінігі-интегралды және жалпы тұжырымдаушы категория.Оның кең мағынадағы ұғымы саяси жүйенің барлық элементтерімен түрлі жақтарын, сондай-ақ жүйеден тыс құбылыстарды да қамтып,олардың өзара әрекеттестіктерін, қызмет етуін және дамуын сипаттайды.Саяси процестің сипаты мен нақтылы мазмұны белгілі бір саяси жүйемен (демократиялық немесе демократиялы емес) саяси режимнің ерекшеліктерімен анықталады. Саяси процесс өзгермелі құбылыс,ол саяси жүйеге тәуелді және оның маңызды компоненті, немесе ол оның динамикалық көрінісі болып саналады.

Бүгінгі саяси ғылымда саяси процесс туралы әр түрлі ұғымдар кездеседі.Мысалы ол :

1)кеңістік пен уақытта эволюцияланушы қоғамның саяси жүйенің қызмет ету формасы;

2) құқықтық, экономиаклық, идеологиялық және т.б. Процестерге қарағанда қоғамдық процестің нақтылы типі;

3) белгілі бір көлемдегі нақтылы және түпкі нәтижелерінің көрінісі;

4) саяси жүйені құрастыру;

5) саяси жүйенің нышандары мен компоненттерін ұдайы жасап отыру;

6) саяси басқару шешімдерін қабылдап атқару; 7) саяси жүйенің даму бағыты мен қызмет етуін бақылау.

Ал осы айтылғандарды бір тұжырымдарға келтірсек онда саяси процесті,саяси қатынастардың барлық субьектілерінің саяси жүйені қалыптастыру,өзгерту,қайта құру және оның қызмет етуімен байланысты әрекеттер жиынтығы деп түсіндіруге болады.

“Саяси процесс” ұғымының жалпы мазмұны саяси өмірдің екі аспектісін қамтиды:функционалдық және динамикалық.Функционалдық аспект ол : саяси жүйенің әрекеті және оның өзін-өзі ұдайы өндіру мен сақталуы.Динамиакалық аспект –саяси жүйенің эволюциялануы, реформациялануы,гүлденуі мен тоқырауы.

Шын мәнінде саяси жүйелердің динамикалық жағын сипаттау үшін “саяси даму” термині қолайлы келетін сияқты.Бірақ-та,жалпы саяси өмірдің ағымында қызмет істеп тұрған саяси тәртіпті қолдап отыру бір жағынан, екінші жағынан оның бұзылуы,қайта жасалуымен байланысты процестер бір-бірімен бір тұтастықта болады.Сондықтан олардың тығыз байланыстығы өзара әрекеттестігі саяси өмірдің көлемді тұтас бейнесін ұдайы өндіріп отыратын “саяси процесс” жалпылама категория ретінде саяси қатынастар мен институттардың құрылу және қызмет ету механизмін көптеген саяси субьектілердің өзара әрекет формаларын,саяси жүйені қалыптастыруды,Саяси билікті жүзеге асыру технологиясын т.б. қамтиды.

Саяси ғылымда, саяси процесс туралы түрлі көзқарастар кездеседі.Шын мәнінде олар бір-бірінен алшақ емес.Олардың бар айырмашылығы зерттеушілердің қолданған саяси процестің координаттық жүйесі мен өлшем бірлігінде жатыр.

Сондықтан, зерттеушілер мен талдаушылар әрекеттестігінің негізгі субьектісі ретінде кімді таңдаудың негізінде олардың әрекеттестігінің сипаты қандай,сондай-ақ бұл процестің өлшем негізі ретінде қандай уақыттық бірлікті алуына сүйене отырып,саяси процестің сипаты мен мазмұнына тиесілі қорытынды жасалады.

1) саяси процестің әрекет туї мен пайда болуының әлеуметтік саяси жағдайы;

2)саяси әрекет субъектілері және олардың объектілерге ықпал ету тәсілі, сонымен бірге өзара әрекет объектілері;

3)саяси өзара әрекеттестігі саяси мүдделер мен мақсаттар;

4) субъектілердің өзара әрекетіндегі күрес пен әрекеттестік формалары;

Саяси процесс ресурстарына оның идеялық және материалдық негіді болатын: ғылым, білім, техникалық және қаржылық құралдар, көпшіліктің көңіл- күйі, процеске қатысушылар, олардың идеологиясы және т.б. факторлары жатыды.

Саяси процесс құрылымы бойынша мына процестердің жиынтығын құрайды: революция, реформа, модернизация, көтеріліс, саяси дағдарыс, тікелей саяси әрекет, шиеленіс және сайлау компаниясы.

Саяси жүйенің даму процесін төрт процесін сатыға, кезеңге бөлуге болады.
1.Саяси жүйені конституциялық тұрғыдан айқындау;

2.Саяси жүйенің өзін- өзі жаңартуы;

3.Саяси басқарушылық шешімдерді қабылдау және жүзеге асару;

4.Саяси жүйенің жағдайы мені с- әрекетін бақылау.

2. Саяси шешім: дайындау, жете зерттеу және жүзеге асыру.

3.Саяси бағытты анықтау мен іске асырудағы саяси институттардың рөлі.

4. Қазақстан Республикасындағы саяси процестер. Саяси процестің түрлері.

Атқаратын қызметінің жариялылығы бойынша ашық және жасырын саяси процесс деп. топтастырылады. Ашық саяси процес те азаматтар, топтар билік институттарымен үздіксіз кездесіп мақсат- мүделерін білдіріп отырады. Жасырын түрінде бүкіл билік орталықтың қолында, жергілікті жердің ой- арманымен санаспайды, стратегиялық мәні бар саяси шешімдерді қабылдаудан шететіледі.

Әлеуметтік және саяси құрылымның өзара байланыс түріне, билік субъектілерінің қызмет ықпалдылығы және өзара қатынастарының тиянақтылығына байланысты саяси процесті тұрақты және тұрақсыз деп бөлеміз.

Саяси процестің құрылымын, түрлі саяси субьектілердің арасындағы әрекеттестілікті талдау және сол құбылыстардың өсіңкілігін (саяси процестің негізгі фазаларын, сол фазалардың ауысуы т.б.) анықтау арқылы білуге болады.Сондай-ақ саяси процеске ықпал етуші факторларды да анықтаудың маңызы көп.Сондықтан,саяси процестіңң құрылымы ол:-субьектілер арасындағы әрекеттестіктердің жиынтығы және олардың логикалық дәйектілігі.Себебі әрбір жекеленген саяси процестің өзінің жеке құрылымына ие. Субьектілер,олардың әрекеттесітіктерінің жиынтығы,дәйектілігі,өсіңкілігі немесе көрінісі,уақыттық өлшем бірлігі,сондай ақ саяси процеске ықпал етуші факторлар саяси процестің параметрлері болып табылады.

Қазіргі замандық ғылыми әдебиеттерде саяси процестің құрылымына байланысты төрт негізгі компонент анықталған:
1.Саяси қатынастар /саяси процесс субьектілерінің әрекеттер нәтижесінде қалыптасады/

2. Саяси субьектілердің мүдделері;

3. Адамдардың саяси әрекеттері /кәсіби саяси әрекет пен қатардағы азаматтардың саяси қатысы/

4.Саяси процестің субьектілері /олар институциоландырылған және институциоландырылмаған болып келеді/.

“Саяси қатынастар” категориясының фундаменталдығын түсіну үшін Гегельдің айтқан пікіріне көңіл қоюға болады. Ол , “кез-келген заттың /саясат өрісінде да/ тіршілік етуінің ақиқаты тек қатынастардан табылады” деген .Бұл тезистің мәні өте түсінікті.Себебі,адамның кез-келген қадір-қасиеті тек оның басқа біреуге қатысынан болады және содан байқалады. Ал бұлай болмаған жағдайда ондай қадір-қасиетте болмайды және оның байқалатын себебі де жоқ.Гегельдің “қатынастың ақиқаты” туралы айтқан сөзі осыны білдіреді.Сондықтан”саяси процестің”тіршілік ету ақиқаты қатынастармен ашылады деуге болады. Антикалық уақыттан бері “қатынас”ең кемінде екі нәрсенің өзара анықталуы ретінде ұғындырылған.Мұндай анықталу,нәрселердің әрқандай белгілерін салыстыру нәтижесінде пайда болады. Егер қоғамдық қатынастарда ондай зат ретінде индивиттер немесе топтар /жанұя, ру, тап,ұлт т.б/,болса,оларды саластырудың критерилері /қатынастардың негізі/болып түрлі әлеуметтік құндылықтар. Ал әлеуметтік топтардың арасындағы қатынастар материялдық игіліктер мен байланысты болса,онда біз экономикалық қатынастарды байқаймыз.Егер қатынастардың негізі ретінде моралдық ережелері алсақ,онда соған сәйкес өнегелік қатынастарды анықтаймыз.Сондықтан түрлі әлеуметтік топтардың арасындағы саяси қатынастардың негізі ол саясаттық,басқаша айтқанда,ең алдымен мемлекеттік билік,саяси құқықтар мен бостандықтар. Саяси процестің типологиясы.

Саяси процестер бір-бірімен көлемі, ұзақтығы,субьектілері және олардың әрекеттесуі сипаты жағынан ерекшеленеді.саяси ғылымда саяси процестің түрлі типтері бөлініп көрсетілген.Қазіргі ғылымда түрлі критерилерге негізделген саяси процестерді типология негізделген саяси процесті типологиялаудың түрлі амандары бар. Саяси процестерді түрлі көлемдік тұрғысынан оның бірнеше түрін көрсетуге болады.

Ең алдымен ол нақтылы жеке,топтық және жартылай институционалдық субьектілердің өзара әрекеттестікпен байланысты күнделікті саяси процестер.мысалы парламенттегі заң шығару процесі.

Екінші түрі--- тарихи саяси процесс. Мұндай процестер белгілі бір тарихи оқиғаны жасаумен байланысы.Мұндай саяси процестің мысалы ретінде саяси төңкерісті,белгілі бір саяси партияның пайда болуын ,оның дамуын т.б. Келтіруге болады.

Үшіншіден –көлемді уақыттық бірлікпен өлшенуге келетін, ірі саяси субьектілердің (институттар саяси жүйелер) қатысуымен сипатталатын эволюциялық саяси процесс.мұндай процесс. Мұндай процесс ретінде саяси жүйенің модернизациялануын немесе демократилық транзитті қарастыруға болады.

Қазіргі саяси ғылымда саяси процестің негізгі екі моделі көрсетіледі: глобальды және бір жақты.Глобальды саяси процесс саяси жүйенің қызметі мен өзгеруінде іске асатын саясат субьектілердің жиынтығын қамтиды.Ал бір жақты саяси процесс –саяси экономикалық, саяси экономикалық,саяси -идеологиялық, саяси -құқықтық т.б. Түрінде болып отырады.

Глобальды саяси процестің негізгі сатылары:-нақтылы саяси жүйені институциализациалау; саяси жүйенің жағдарысы мен жойылуы. Кез-келген саяси жүйенің құрылуы жаңа саяси институттар мен нормаларды жасауды,кейбір ескі институттарды модернизациалап оны жаңа жүйеге біріктіріп өзін легитимділеуді көздеп отырады. Сондықтан жаңа саяси институттарды жасау және оларды заңдарды бір процестің аспектісі ретінде қызмет етуі орнатылған саяси қатынастар мен институттар, нормалар,құндылықтар, рәміздер,саяси тіл және барлық өзге механизмдер мен билік атқарушы рольдері тұрақты түрде саяси ұдайы жасалып отырады.

Ғылыми әдебиеттерде саяси процестердің өзге де типтері мен түрлерін айқындайтын белгілері бар. Мысалы: А.И.Соловьев саяси процестердің түрлерін пәндік ерекшеліктер негізінде айқындайды. Ол былай деген: “Қоғам үшін маңыздылық тұрғысынан түрлі әлеуметтік қатынастардың саяси реттелуіне сәйкес саяси процестер базалық және перифериялық (шеткі) болып бөлінеді.”.