Лекция: 20 Практикалық/семинар: 6 СӨЖ : 64 Барлық сағат саны : 90 Аралық бақылаулар саны:

– демократияға және құқыққа қарсы биліктің тұжырымдамасы мен тәжірбиесі. Ондай саяси режимде тиран, деспот, фюрер, көсем немесе халық бұқарасы сайлаған, құқықтарды аяққа басатын топ басқарады. Ол кезде билікті бөлісу болмайды. Осы күнгі авторитаризм жататын режимдер: әскери – полициялық, фашистік. Авторитаризм жағдайында азаматтық қоғамның құқығы мен бостандығы, мемлекетке қатынасы жөніндегі адамның дербестігі, оның қалыпты өмір сүруі және дамуы есепке алынбайды. Құқық бостандығы халықтық өкімет билігінің негізі екендігі жоққа шығарылады, тәртіп болмайды. Авторитаризм басқаруда шексіз орталықтандыру, биліктің азғантай топтың қолына шоғырлануы, полициялық аппаратқа және әскери жазалау аппаратына сүйену, еріксіздік пен жаза шаралары, саяси оппазицияны террористік әдіспен басып тастаумен сипатталады.

–халықтың билік, азаматтық бостандық және теңдікке негіздел -

ген саяси құрылыстың формасы. Демократия азшылықтың көпшілікке бағынуын, мемлекеттің негізгі органдарын сайлаумен қоюды, азаматтардың құқығы мен саяси бостандығына және оны жүзеге асырудың жолдарына жағдай туғызады. Демократия таптық негізде болады.

« Демократия » - грек сөзі, ол « халық билігі » дегенді білдіреді. Осының өзі – ақ демократияның биліксіз болмайтынын көрсетеді. Оның көрінісі: құл иеленушілік қоғамда құл иелерінің арасындағы демократия, феодалдық қоғамда жер немесе мал иелерінің арасындағы демократия, капиталистік қоғамда қалталылардың арасындағы демократия, социалистік қоғамда қоғамдағы барлық адамдардың арасындағы демократия. Бірақ кейде олар араласып та жатады. Жұмысшы табының, қанаушылардың, тап күресінің күшеюіне байланысты буржуазия қаналған таптар өкілдерін үкіметтік органдарға қатысуға мүмкіндік беріп, буржуазиялық демократияны кеңейтеді. Ал социалистік қоғамда демократиялық өкілеттілік органдарға еніп кеткен антидемократиялық элменттер социалистік демократияның өрісін тарылтады.
3. Тоталитаризм. ХХ ғасырдың аяғына қарай тарихи дамудың барасында Шығыс Европаның бірсыпыра елдері және бұрынғы кеңес одағының қарамағында болған республикалар тоталитарлық жүйеден демократиялық жолға түсуге талпыныс жасай бастады. Бірақ әлеуметтік жүйенің ауысуы кезінде болатын заңды қиыншылықтар бұл елдердегі кейбір саяси күштердің, топтардың тоталитаризмді қайта қалпына келтіруді аңсау әрекетін де туғызбай отырған жоқ. Сондықтан тоталитаризмнің теориясы мен практикасына терең талдау жасау біздің елдің де саясаттанушылары үшін актуалдығын жойған жоқ .

Тоталитаризм саяси термин ретінде тұңғыш рет Италияда 1923 – 1925 жылдардан бастап қолданылды. «Тотальдық» немесе «тотальды» деген терминдер дүниежұзілік екі соғыстың арасында өмір сүрген радикалды диктаторлық үш жүйеге – итальян фашизміне, герман ұлтшыл – социализміне және кеңес одағындағы сталинизмге қолданылып келеді. Тоталитаризмге берілген анықтаманың көпшілігінде саяси, әлеуметтік және рухани өмірдің барлық тармағын түгелдей орталықтандырылған кәзіргі замаңғы диктатор бейнеленеді. Бұл диктатор өз субьектілерінің бәрін бақылап, қадағалап отыру жөнінен абсолютті немесе автакратты басқарудың бұрын болғандарынның бәрінен де едәуір асып түсті.

Осы аралық жүйелер болашақ демократияға немесе дәстүрлі ескі жүйесі олигархияға бағыт ұстады. 30 – шы жылдары саяси ғылымның бірсыпыра ғалымдары «автаритарлық мемлекет », «тоталитарлық мемлекет» және «либералдық - демократиялық мемлекет » деген түсініктердің жігін ашып берді. Олар автаритарлық жүйені онша жамандаған жоқ, өйткені ол ұлтшылдық немесе сталиндік жүйеде ұқсамайтын еді. Ал олардың басшылары уақытша автаритарлық жүйенің көмегімен ұлтты демократияға әзірлейміз деген талпыныстан тайған жоқ еді. Мұның өзі үшінші дүние ( екілерге де қосылмайтын ) идеясын тұжырымдамауға алып келді. Х.Линц 1945 жылы Франко жүйесіне талдау жасау арқылы демократиялық басқарудан да, тоталитарлық жүйеден де басқаша автаритарлық режим тұжырымдамасын ұсынды. Автаритарлық жүйені анықтауда ол негізгі екі өлшемді негізге алады:

1. Мұндай жүйедегі шектеулі саяси плюрализмнің дәрежесі немесе типі;

2. Халықтың мұндай жүйеден саяси жалығуының шаршауының дәрежесі немесе

халықтың шектеулі және бақылаудағы жұмылдыруының дәрежесі;

5. Демократизм. Саясаттанушылар демократия деген жағымды сөзді нақты тарихи дәуірге, демократияның концепциясын тұжырымдаушы философтардың, қоғам қайраткерлерінің көз – қарасына қарай мейлінше әртүрлі түсіндіреді. Демократия қоғамдық құбылыс ретінде де, концепция, тұжырым ретінде де үнемі даму үстінде.

Батыс елдерінің саяси ғылымында демократияны оның мәнінен гөрі өтіп жатқан процес ретінде баяндап көрсетуге көбірек көңіл бөлінеді. Мәселен, Абрам Линколын демократияны адамдардың басқаруы, адамдарды басқару, яғни мұның мазмұны өзін - өзі басқару деп түсіндіреді.

Белгілі социолог Сеймур Липсет демократияны саяси жүйе, - деп тұжырымдайды, - ол билеуші шинеуніктерді констуркциялық жолмен үнемі өзгертіп отыруға мүмкіндік береді және ол халықтың көпшілік бөлігіне билікке дәмеленушілердің арасынан сайлау жолымен таңдап алуына мүмкіндік береді.

Демократияға берілген бұл анықтамалар негізгі үш демократиялық тұлғаны атап көрсетеді. Біріншіден, саяси процестерді және оларға байланысты институттарды – партияны, тәуелсіз баспасөзді және т.б. легитимдендіретін заңдарды көрсетеді.

Екінші шарт – легитимді және әділетті саяси әрекеттердің нәтижесінде сайлауда көпшілік дауыс алған топ, партия немесе коалиция үкіметті бақылауға құқық алады.

Үшінші шарт – Конституция биліктің бір саяси партияның, топтың қолынан екінші топтың қолына бейбіт жолмен көшуіне кепілдік береді

Қазіргі замаңда саяси жүйеге беріліп жүрген көптеген теориялық және практикалық сипаттамаларды қорыта келгенде демократиялық жүйеде, оның төмендегі негізгі элементтері міндетті түрде болуы қажет.
6. Қазіргі кезеңдегі демократия проблемалары саяси ғылымдар мен практиканың маңызды мәселелерінің бірі. Дамыған елдерде демократия калыптасып алса. тоталитаризмнің орнына келген Казақстан сиякты слдер демократия жолына енді тұсе бастады. Бірақ бұл оту жолы бүл елдерде азаматтық қогамныц елсіздіі інен жоне азамат-; тардыц қүкы мен бостандығып қоргау тетік гсріпің жоқтығы-нан ауыр да үзакка созылуда. Дегенмен кейін шегінетін жол жоқ сондыктан казіргі заманғы мемлекеттердің демократия- ға өту төжірбиесінің маңызы жас мемлскеттер үшін аса зор.

Польша саясатганушысы Е.Вятрдіц .зерпеулері бойынша мемлекеттердің демократияга бейбіт жолмен етуінің исгізгі үш тұрлі тәжірибесі бар. Бірішпі форма жогарыдан жасала-тын реформалар аркьілы демократиям өту. Бұл жағдайда автаритарлықбилеушілер ез еріктері бойынша жүйсні озгер-туге бел байлайды. Мәселен, Түркияда Ліатүрік, Бразилия 60-шы жі>ілдары осындай жолмен демократняга отті. Екінші түрі бүрынгы автаритарлыкрежимиің шүгыл күйреп, озінің дәрменсіздігінтанытуы. Чехослапакияда, Грецияда осылай болды. Үшінші түрі билік басында түргапдар мси оішози-цияның келісімі бойынша бірте-бірте арқылы демократиялық жолға түсу. Испанияда осылай болды.

Қогамдықдамудың казіргі замангы тожірбиесі көи слдер үшін демократияға отудін. үшінші жолы қолайлы екснін көрсетіп отыр. Тек бүл үшін мынандай жпгдайлардын болуы қажет: үкіметгін, көпшіліктіц мүддслеріне сай келстін реформаны жүргізуге, қоғамныц демокрмтиялі.ік, жолмен алға басуына кедергі жасайтын ескі, кдрсы күштсрді бейтараіпандыру кабілеттігі, ақырында коғамнын өзініңде топтасуға, қолдап, колдау корсетуге, яғни іоменнен кимыл көрсетуге қабілеті болуы керек. Тарихи тожірибе демократияның "жоғарыдан" калыптастырылуы оте сирск болғанын корсетеді. Кобінше демократия "төменгі жактың", халықгьщ қолдап, қі.ісым жасауы, әр түрлі саяси жоне әлеуметтік топтардыіі бірлссіп қимьш жасауы, осы арқылы саяси жөне экономикалық реформаның барысына эсер етуі аркасында орнады.

Кәзіргі көп үлтты мемлекеттерде демократияга өту жолының қиыншылыктарымен бірге ерекінеліктері де бар. Осы проблеманы зертгеген көптеген саясаттанушылар көп үлтты мемлскеттердің демократиялық жолга тұсуінің ерекшеліктерін зертіеуде. Мәселен, Оксфорд упиверситетінің нрофессоры А.Стспан бүл жонінде былай дси корсетсді: кеп үлтты орта жағдайында егер мемлекет түргындардың бәріне бірдей тең азаматтық қүқыкты кдмтамасыз ететін саясат жүргізсе, ол қүю.ікд-ардың жүзеге асуына кепілдік бсрсе, демократияны ойдағыдай қалыптастыру мүмкіндігі арта түседі. Егер демократияга ету демократиялық емес жүйе кезінде басталатын болса, ол үшін алдымен сайлау өткізіп, лсгитимдік жүйс жасап алу, онан соц консенсускд, келісімге келу шараларын іске асыру керек.

Осы тұрғыдан алғанда біздіц Казақстан Республикасында ел Президенті Н.Назарбаевтыц қоғам омірін, ел баскару жүйесін оңтайландырып, демократияландыру, барлық үлттар мен елеуметтік топтардың ауыз бірлігі мен гоптасқандыгын, олардың күқы мен бостаіщығын бірдей кдмтамасыз ету арқылы іске асырын жаткан саясаты әбден зертгеуге түрарлық. Бүл саясат еліміздің Ата Задында озіпід к,үкықгық негізін тапкан.


Лекция № 15
Тақырыбы: Қоғамды демократияландыру және саяси жаңару.
(1 сағат)
Жоспары:
1. Демократия мемлекеттік құрылыс формасы мен режим ретінде.

2. Демократиялық тарихи формалары: антикалық, классикалық және қазіргі.

3. Идивидуалистік, коллективистік және плюралистік демократия.

4. Демократияның жалпылық принциптері мен институттары.

5. Тіке және өкілетті демократия

6. Демократияның кемшіліктері мен құндылығы.

Студенттерге демократия мемлекеттік құрылыс формасы, режим ретінде, демократияның тарихи формалары: антикалық, классикалық , қазіргі индивидуалистік, коллективистік , плюралистік демократия, демократияның жалпылық принциптері, институттары,

тіке, өкілетті демократия және демократияның кемшіліктері мен құндылығы туралы түсінік беру.

Лекция мәтіні:

1. Демократия мемлекеттік құрылыс формасы мен режим ретінде.Демократия гректің “демос”-халық және “кратос” -билік деген сөздерінен тұрады, яғни халықбилігі деген мағынаны білдіреді.

Қазір бұл сөз бірнеше мағынада қолданылады.

1) мемлекеттің тұрпаты (типі) мен саяси жүйесі;

2) мүшелердің теңдігі мен басқару органдарының мерзімді сайлануы және көпшілік

дауыспен шешімдер қабылдау принциптеріне негізделген кез-келген ұйымның ұйымдастыру түрі;

3) қоғамдық құрылымының мұраты және соған сәйкес көзқарастар.

Дамократияның көпшілік таныған бірыңғай анықтамасы жоқ. Әр дәуірдегі ойшылдар оны әртүрлі түсінген. Оның үстіне әртүрлі елдерде олардың ұлттық, тарихи және т.б. Ерекшеліктеріне байланысты демократия сан түрлі рең алуы мүмкін. Дегенмен, демократияның мемлекеттердің көп түрлілігіне қарамастан олардың ортақ белгілері болады.

1.Халықтың заң жүзінде мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы саналуы. Халық жоғары органдарға өз өкілдерін сайлайды және жүйелі түрде ауыстырып отырады.Бірнеше мемлекеттерде халық бастамасымен және референдум арқылы заңдар жетілдіріледі және қабылданады.

2.Халық билігін орнату үшін оған жағдай жасау керек . Ондайжағдай теңдік болған үшін оған жағдай жасау керек. Ондай жағдай теңдік болған жерде ғана болады. Б.з.д. V ғасырда өмір сүрген гректің атақты тарихшысы Герадот сол кездің өзінде демократия деп теңдікке негізделген мемлекетті айтады деген болатын. Теңдік барлық салада-халық жиналысында мемлекеттік істерге қатысуда, заң шығаруда, оны орындауда және т.т. Болуға тиіс.

3.Табиғатына әлеуметтік , саяси, мәдени және т.с.с. Ерекшеліктерге байланысты

адамдар әртүрлі келеді. Олүшін заң, құқық алдыдағы теңдік болуы керек. Заң және құқық жалпы және барлығына бірдей қоғамдық және саяси өмірдегі демократиялықтың негізгі және қорғаушысы. Олар қоғамдағы қатынастарды реттейді, жүріс-тұрыс, іс-әрекеттер,ережелерін орнатады. Қажетті деген іс-әрекеттерге рұқсат етеді. Ол тәртіптерге қайшы келген іс-әрекеттерге рұқсат етеді.Ол тәртіптерге қайшы келген іс әрекеттерге тыйым салады, оларды бұзғандарды жазалайды. Билік иелері (күштілер, байлар, ақсүйектер) заң мен құқықты өз мақсаттарында пайдаланғылары келеді. Сондықтан құқықтық теңсіздікті болдырмау керек. Оны қалай жасауға болады.

4. Оның кепілі -әділеттілік. Әділеттіліктің де бырыңғай ұғымы жоқ. Ол жөнінде

әртүрлі тарихи дәуірлерде әр қоғамның өзіндік түсінігі болады. Мысалы, алғашқы қауымдық қоғамда қарт, ауру адамдарды өлтіру әділеттілікке жатты.Инквизицияны жоқтаушылар үшін дінне безгендерді тірідей отқа жағу – әділетті іс. Кеңес заманында еріксіз ұжымдастыру барысында қазақ халқының жартысына жуығы қырылып, біразы босып кетті. 1986 жылы желтоқсандажастары қырғынға ұшырату біреулерге әділетті көрінді. Әйтпесе, сол жазалаушылар жазасын алулары керек емес пе Сайып келгенде, әділеттілік қоғамдық қатынастармен, қоғамдағы саяси құрылыспен, саяси мәдениетінің дәрежесімен айқындалады.

5. Ал қазақ жастары болса желтоқсан көтерілісінде бостандық, еркіндік үшін алаңға

шыққан болатын. Бұл демократияның бесінші белгісі. Қазақ халқы еркіндікке жету үшін ғасырлар бойы күрессе, адамзат қоғамына демократияны шектейтін, теңдік пен әділдікті бұзатын, қанаудың,тәуелділіктің барлық түрлерін азат етілу үшін мыңдаған жылдар бойы күресуіне, реформалар,революциялар,өзгерістер жасауына, сан рет жеңілуге, жеңіске жетуге тура келеді.

Жоғарыда көрсетілген белгілермен қатар демократиялық принципке жүйелі түрде мемлекеттің негізгі органдарын сайлау жатады. Ең алдымен жоғарғы заң органы сайланбалы болуға тиіс. Одан соң төменгі өзін-өзі басқаратын органдарға дейін сайланбалы болғаны дұрыс.

Сонымен қатар шешім қабылданғанда ерте заманнан демократияға азшылықтың көпшілікке бағынуы жататын. Кейінірек мұндай бағыну шектелді, азшылықтың өз пікірі болуы, оны сыйлау, онымен санасу керектігі мойындалды.

Қазіргі демократиялық процесте мынадай демократиялық рәсімдер де қарастырылған: барлық сайлаушылардың тең дауыс құқығы, сайлаудың еркіндігі, балама үміткерлердің болуы,демократияның үздіксіз қоғамдық бақылау аясында болуы, мемлекеттің дау-дамай, шиеленістерді реттеудегі ықпалды тетіктерін табуы және т.б.

Демократия болу үшін саяси,экономикалық құқықтық, мәдени, идеологиялық кепілдіктер жүйесі болуы шарт. Оның маңызды кепілдігіне әртүрлі демократиялық елдерде қалыптасып жатқан азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекеттер жатады. Сонымен, демократия деп халық билігі, теңдік,құқық, әділдік,еркіндік принциптеріне негізделген мемлекеттік құрылысты айтамыз.

Халықтың билігі ретіндегі демократия көбіне утопиялық арман аңсарды білдіреді. Кейбіреулер оған жақындайды, кейбіреулерге көкжиекте көрініп тұрғандай көрінеді, біреулерге оған жету жолы оңайыраққа, кейбіреулерге қиынға түседі.Дегенмен, ол – шындық, өмірдегі бағдар, нысана,қоғамның саяси дамуының мақсаты.Ағылшынның көп жылдар премьер-министрі болған Уинстон Черчильдің айтуы бойынша, “демокраитяның көп кемшіліктері бар, бірақ оның ең құндылығы сонда -бұдан артықты бүгінге дейін ешкім ойлап тапқан жоқ.

Халыккеңесімен катар лемократиялык жолмен сайланатын бесжүздік (бес жүз адамнантүратын) кеңесі де болды. Ол атка-руіпы орган ретінде күнделікті баскару мәселелерімен шүғыл-данды. Сонымен бірге ол халык кенесінде каралатын істерді да-йьгндады.

Афины мемлекеттік күрылысынын үшінші маңызды демок­ратиялык органын он бөлімнентүратын халыксоты күрды. Істін кандай бөлімде каралатындығы сот болатын күні жеребе аркылы шешілетін. Бүл пара алушылык сиякты зиянды әдеттерге жол бере коймайды. Онын үстіне сотмәжілістері ашык жүргізілетін. Ол да сотты оділ жүргізуге кепілдік ететін. Заңдар халык жина-лысындакабылданатын. Афиныныііазаматтарыозінеркінсанай-тын. Себебі. олар жеке адамдарға емес, занға ғана бағынатын. Олар соғыс кезінде болсын, бейбіт шакта болсын мемлекетке қызмет ететін.

Ежелгі грек полисінде мемлекет кауым сиякгы еді. Кдуым-нын тіршілік негізінде жерге коғамдык меншік жатты. Әрбір толыккүкыкты азамат меншікке иелік етіп, жерді пайдалана ала­тын. Өзіне тиісті үлесін кожасы мүра етіп калдыра алатын, сат-кысы келсе сататын. Бірак ол жер өнделмесе, кауым оны баска біреуге бере алатын.

Полистеазаматтыккоғам мен мемлекет ажыратылмады. Аза­мат және мемлекеттің кұкығы мен міндетгері біртүтас еді. Сон-дыктан өз күкығын баска біреуге беру деген ойга да келмеді. Он­дай жагдайда азамат толык күкығынан айырылғандай болып көрінетін.

Антикалы к демократия тура демократияға жатгы. Әрбір еркін азамат мемлекеттік билеуге катысуға күкыкты және міндетгі бо­латын. Сондықтан адам мен мемлекеттін арасында казіргідей партия, парламент, бюрократия сияктылар болған жок.

Афинылык демократия Периклдін (б.з.б. 490—429) басшылык еткен дәуірінде әсіресе гүлденіи өркендеді. Бүл кез афинылык демократияның алтын ғасыры болып саналады. Шынында да, ас­кан саясаткер, керемет шешен, білімді де білгір Перикл халык көсемі болыи есептелді және тиранияға карсы түрды. Оның бас-шылығымен жүргізілген реформаларда билікгі барлык ерікті адамдарға мүмкіндіі інше біркелкі бөліп беру карастырылды. Ол орта және үсақ жер иелерін демократиянын тірегі ретінде санап, олардыколдады.

Ол өлгеннен кейінгі жылдары саяси және экономикалык тенлік біртіндеп бүзылып, жойыла бастады. Азаматтардын мүлік тенсіздігі үлгайды, әдет-гүрып бүлініп, көпшілік тарапынан аз-шылыкка бассыздык, зорлык-зомбылыккөбейді. Осыныңбәрі демократиялык принциптерді әлсіретіп, төмендетті.

Б.з.б. 322 жылы афинылык демократия күлап, кала Македо-нияғатәуелді болып кдлды. Афиныда демократиялык баскару түрі сакг'алып, бірак халык кеңесі шын моніндегі биліктен айрылды.

Афимыдагы сиякты демократиялык мемлекет Ежелгі Римде де болды. Мүнда демократия одан әрі дамыды. Институционал-дык және әлеуметтік билік белінді. Басы бос, бірак саяси тек күкы жоктөменгі топтың адамдары мен аксүйектер арасындағы дау-жанжалдың нәтижесінде халықтық трибунат деп аталған, халык билігін білдіретін жаңа орган пайда болды. Соның арка­сында адамзаттарихында бірінші болып биліктін аралас түрі дү-ниеге келді.

Сонымен, мемлекетгік биліктіндемократиялыктүрі алғаш рет Ежелгі Греция мен Ежелгі Римде пайда болды. Жоғарыда көрсетілгендей, олар көптеген жаксы жактарымен сипатталады. Сонымен катар олардың осал жерлері де бар. Ең алдымен азамат-гык кұкыкбарлыкадамда болган жок. Коғам адамдарлі.ш ішкі өмірінс көп араласты. Биліктіңшексіздііі жәнеомірдің барлык саласынаараласуыдемократияны кошпіліктіңракымсыздығы-на, жауыздыгына (деспотияга) айналуына мүмкіндік тудырды. Биліктін мұндай түрінде халык зан бойынша смес, зорлыкпен шексіз үстемдік күратын жауыз патша сиякты болын, ал когам-дык күрылыс көбіне тирания сиякты болып көрінді. Демокра-тиянын мүндай түрі тобырды баскаратын көпірме, лепірме, дау-рыкпаларға (демагогтарға) колайлы болды. Сондыктан Аристо­тель демократияны жалпы халыктың игілігін ойлап, ұстамды, үтымды, баянды шешім кабылдай алмайтын тобырдың билігі деп сииаттады. Демократия барлык адамдарды тендестіреді, стихия-лы шешім кабылдатады, кызметадамдарын кабілетіне, біліміне карай емес жеребемен койдырады деп Платон да жактырмады. Сондыктан ол демократияға жаксыдан нашарлау, жаманнан тоуірлеу биліктінтүрі деп карады. Дегенмен, антикалык демок­ратияны саясатшылар, тарихшылар, фәлсафашылар ғасырлар бойы зейін койып зерттеп, оган сүйеніп, жүгініп келді. Ежслгі ірек, римдемократиясынын нышандары жанатарихка енді. Мы-салы, казіреңдемократияшыл елдер катарындағы АҚШ-та римдік саяси жүйенің принциптері жана деңгейде кайталанғандай: президенттік билік — патшалык билікті, сенат — аристократия-ны, окілдер палатасы — халыктрибунатын бейнелеп түрғандай. Заннын үстемдігі, заналдындағы барлыказаматтардынтендігі, саяси күкыктардыңтендігі жәнет.б. сиякты антикалыкләуірде бастау алып калыптаскан үғымдар казір демократиялык үрдістің ажырамас боліктеріне айналды.

Жаца доуірдегі демократиянын классикалыктеориясы да аі і-тикалык идеялардан бастау алды. Бірак онын озіндік ерекше-ліктері бар. Онын озіешелігі ен алдымен барлык адамдар тең, борі де саяси шешімдерді кабылдауға катысуы керек деген те-зиске байланысты. Оны "коғамдык келісім" деген еңбегінде Ж. Ж. Руссо жан-жакты карастырды. Онын ойынша, саяси про-цескетартылган оз бетінше саналы іс-әрекет жасайтып, акылды адамдар косылганда жана сапа пайда болады. Олар жиналып ортак иіілік идеясын ойлап табады. Бүл идея саясаттың басшы нринципіне айпалады және ортак ерік, жігер, кайрат негізінде калыптасады. Адамдар не жаксы, не жаман екенін бірігіп анык-тайды. Бәрі бас коскан пікір сайыстан кейін нашар жакгары алы-ныптасталып, жаксылыкка жету жолдары іздестіріледі. Сөйтіп, жалпы жүрттыңыктиярын, козкарастарын жинаи.топтастырып ортак игілікке жетудің шешімін кабылдайды.

Бұл түжырымдама XIX гасырға дейін басымдыкетті. Класси-калыкфолсафаныннегізін салушыларортакиіілік идеясын бар­лык адамдар үілін жоғары бакытка, игілікке жету деп түсіндірді. Бірак Руссо да, демократияі іын классикалыктеориясыныц негізін калаушылар да адамнын үтымды, баянды (рационалды) жағын асыра бағалады. Олар карапайым адамдардың кәсіби саясаткер-лер тарапынан етілетін айла-шаркыларына, кулыктарына оңай түсіп калатындарын, азаматтардың күнделікті оміріне тікелей байланысты емес озгерістерге немкүрайды, селкос карайтынын есксрмеді. Бүган алғаш назар аударган австрия социологи Иозеф Шумпстер (1883—1950) болды. Ол өзініңатымен аталған демок­ратиянын. "шумпетерлік"теориясып жасады.Оныңойынша, жал­пы ыктиярлык, тілек барлык хапыктын еркімен калыптасиайды, оны жасайтын соган мүдделі кәсіби топтар. Демек, демократия ешкашан халыктынбаскаруы емес. Халыктек белгілі бірарадағы институтты сайлайды. Ол ез кезегінде үлттык аткарушы органды немесе үкіметті калыптастырады. Бүдан кейін копшілік іс жүзінде саясаттан шеттейді. Сондыктан демократиялыктәсіл — Шумпе-тердін ойынша, жеке адамдардын халык даусын алу үшін бәсекелік күрес нәтижесінде жететін институционалданған ша-ралар жүйесі. Корыта келгенде, Шумпетер бойынша, баскара­тын халык емес, жеке адамдардын арасында бәсекелік күрес жүреді, ал халык бұл күресте солардын біріне дауыс береді. Мүндай жағдайда біртүтас ерік, жалпыға бірдей игілік жөнінде сөз болуы мүмкін емес. Мүдделерініңсәйкестігіне карай топтар күрылады және солардын арасында күрес жүреді. Сойтіп, Шумпетердін түжырымдамасында либералдык демократия принциіпері калыптасады.

Либерализм тұлганың еркіндігін, оныц мемлекетгік тирания-дан сакталуын көздеді, жеке адамды коғам мен мемлекеттен ажы ратты, мемлекет пен азаматтык коғамның ара жіпн ашып көрсеггі, барлык азаматгардын саяси теңдігін жария етгі, азшы-лыктын кұкығын қорғады, тұлғанын түбегейлі, ажырамас күкыкгарын белгіледі, оны саяси жүйенін негізгі элементі ретінде бекітті.

Либералдык приниипте халыктың, көпшіліктің орнына жеке адам алға тартылады. Жеке адам мен халык орын ауыстырады. Тұлғаларбиліккеталасады, халыклауыс береді. Саяси процссте тунғышретсаяси.жемекш/мәселесі котеріледі. Қоғамныңэконо-микалык саласында да, саяси саласында да еркін бәсеке пайда болады. Алғашында, еркін бәсеке экономикада жеке тауар өндірушілер мен меншік иелерінің денгейінде жүрді, кейін ол акиионерлік когамдар, корпорациялар, концерндер және т.б. түріне айналды. Саяси өмір шеңберінде жеке бәсекелестік партия-лар немесе әлеуметтік топтар, кейін келе әр түрлі топтардың жалпы максатқа жету үшін жасаған бірліктерінің түрінде жүргізілетін болды. Басқа сөзбен айтканда, идеялар мен саяси серкелер сатып алушылар (сайлаушылар) үшін күресуге ай­налды.

Мүндай жагдайда халыкка екі-ак. кызметаткаруға тура келді: 1) саяси серкелерді, басшыларды сайлау; 2) оларды орнынан алу. Бүл теория бойынша орнынан сайлау аркылы алынады. Сайлау­шылар мен олардың сайлаған окілдерінін аракатынасы жөнінде екі түрлі көзкарас бар. Біріншісі — депутаттарға катал талап-тілектер коюды коздейді. Екіншілері — мүны дүрыс санамайды. Себебі, олардың ойынша, омірдің барлык жағдайларына аманат беру мүмкін емес. Оның үстіне, сайлаушы өз ауданы, облысына қатысты мәселелерді аманат етеді, ал парламенттегі саясатшы түтас халык, ел мүддесін ойлауы керек. Нақтылы тарихи жагдай­да аумак иен ел мүддесініңтоғысу дәрежесін ол өзі табуы керек.

Шумпетердін ойынша, демократияның ойдагыдай жүмыс істеуі үшін торт жағдай керек:

1. 
   Маңызды мемлекеттік кызметтерге сайлауга болатын ай-тарлықтай білікті, маман өкілдер тобы болуға тиіс. Мысалы, Англияда Шумпетер олардыц тобына ен алдымен аксүйектерді жаткызады.
   

3. 
   Саяси органдар халық, негізінен, жаксы кабылдап, оларға өз көзкарастарын айта алатын шешімдер кабыддауы керек. Олай болмаса, шешімдердін легитимдігі жонді болмайды, сондыктан елдегі саяси тәртіптіңтүрактылығына нүксан келеді. Жауапкершілікті толык сезінетін, кызмет орнынын абы-ройын жогары бағалайтын дайындығы бар жаксы үйымдаскан бю­рократия болуы керек. Себебі, ол маман емес ынталы адамдарға Караганда мемлскетті кош ілгері баскарады. Ол оз кұрамын орта таптынокілдерімен толыктырғаны жон.
   

2. 
   Саяси теорияныц гана емес, саяси мәдениеттің де элементі болып табылатын демократиялыкозін-озі бакылау болганы оте маңызды. Саяси процеске әрбір катысушы оз еркімен озін-озі тежемесе кандай демократия болмасын алыска кете алмайды. Билеуші топ болсын, оппозиция жэне баска дау-жанжалга каты­сушы топтар болсын ен алдымен ұлттык мүддені бірдей түсініп, жогары коюлары абзал.