Адамзаттық хх ғасырдағы әлеуметтік - саяси дамуына болжам жасау

Тар мағынада алғанда, болжам қайсыбір қүбылыстарді.м і даму барысына сан және сапа жағынан баға беру мақсаты нді арнаулы ғылыми зерттеуді білдіреді. Мысалы, еңбск өнімділігіне техникалық прогрестің титізетін әсері немвсв

жүмыссыздықтың деңгейі мен қылмыс жасау деңгеііі

арақатынасы т.б. арнайы социологиялық зерттеулер жүргізу арқылы анықталады.

Кейбір табиғат қүбьшыстарын алдын ала болжауга өрвКИ жасаушылық (мәселен, күннің, айдың түтылатын уақытып алдын-ала білу т.б.) ерте замандарда да болды, бірақ оі [Дай болжам жасаушылар дін иелері, абыздар болды, өйткспі ол кездердегі білімді адамдар солар еді, бірақ олар өз болжамдарыі і қүдайдың қүдіреттілігін, өздері қүдайдың жердегі ӨКІЛІ екендігін қара халық алдында дәлелдеу үшін пайдаланды Сол кездерден бері философия мен социологияда "фатали ІМ^И деп аталатын діни-идеалистік көқарас дамып келеді. Ол мифологиялық фатализм (адамзат мәдениетінің бастапқы қалыптасу түсында кеңінен тараған) жөне теологиялық фатализм болып негізгі екі түрге бөлінеді. Екеуі де, жалпы алғанда, тағдырға сенуді - адам дүниеге келгенге дейін алла тағала алдын ала тағдырда нені белгілеп қойса, сол болмай қоймайды деген соқыр сенімді уағыздайды. Әрине, мүндай жағдайда ешқандай ғылыми болжамның болуы мүмкін емес.

Ғылыми болжамның дүниежүзілік практикасында қолданьшатын әдіс-тәсілдер көп. Солардың ішінде тарихи аналогия, компьютерлік моделін жасау сияқты өдістері де бар. Қазіргі кезде әлеуметтік болжам жасау барған сайын кеңінен қолданылуда - оның ішінде нақты тарихи процестің болашағына эксперттік (сараптаушылық) баға беру өдісі ең сенімді әдіс деп есептеледі.

Әлеуметтік болжамды бірнеше ғылымдар түрғысынан интеграциялық жолмен зерттемейінше, яғни қоғамның экономикалық, демографиялық дамуының, ғылыми-техникалық прогресс, мәдени және халықаралық қатынастар дамуының болашағын жан-жақты есепке алмайынша дәлелді әлеуметтік болжам жасау мүмкін емес. Түптеп келгенде, қоғам болашағын болжау жаратылыстану-ғылыми, техникалық білімдер мен қоғамдық ғылымдарды біріктіре қолданғанда ғана жемісті нәтиже береді.

Әлеуметтік болжам мен өлеуметтік прогресс үғымдары іштей бірлікте, өйткені біріншісін мойындау екіншісін мойыңдауды міңдеттейді. Әлеуметтік прогресс идеясы - қазіргі тарихи прогресс түсында туған жаңалық емес. Оның түп тамыры, негізі өте ертеде жатыр: адамзат алғашқы қауымдық тобырдан қазірге дейін, тас қашаудан атом қуатын пайдалануға дейін, аса түрпайы мифологиялық түсініктен қазіргі терең ғылыми дүниетанымға дейін әлеуметтік прогрестің үзақ ой-шүқырлы жолын бастан кешірді. Осы дамудың барысында адамзатқа болашақ не әкеледі, бақытты өмір ме, әдде қайғы-қасіретке толы бақытсыздық па? - деген сүрақтарға жауап іздеуде адамдар не тарихи оптимизмді немесе тарихи пессимизмді жақтады.

Тарихи прогресс идеясына сенетін Протагор, Демокрит, Лукреций Кар сияқты кейбір ойшыддар болғанына қарамас-тан, жалпы алғаңда ертедегі дүниеге тән тарихи пессимизм христиан дінінің тарихында философия мен идеологияда үстем болды. Мүнда тарихи пессимизм христиан дінінің ақыр заман жайындағы, адамның о бастан-ақ күнәлі екендігі, ол күнәні қүдайдың кешпейтіндігі т.б. жайындағы ілімінен көріңді дәуірінде ғылымның, өнердің жетістіктеріне, бүкіл қоғам өмірінің қайта жандануына байланысты дамыды. Өмірге жаңа келе бастаған буржуазияның қоғамдық ой-пікірлері тарихи оптимизмнің жарқын болашағына байланысты туды. Тарихи оптимизмнің өзегі ретінде адамзаттың ақыл-парасатының салтанат қүратыны жайында идея ұсынылды. Бүл идея XVIII-XIX ғғ. ағартушылары шығармаларының туына айналды.

Марксистік философияға дейін тарихи прогресс пробле-малары Гегельдің философиясында ерекше орын алды. Ол тарихты біртүтас занды тарихи прогресс ретінде қарастырып, онда әрбір тарихи дәуір біртұтас адамзат тарихының өз ерек-шеліктері бар қажетгі сатысы деп тусіндірді. Бірақ ол біртүтас дүниежүзілік тарих процесінің критерийі ретіңде идеяны адды.

Әлеуметтік прогрестің ғылыми үғымын түжырымдау тарихтың материалистік үғымының негізінде гана мүмкін бодды, өйткені бүл үғым адамзат дамуының қозгаушы күші-мен бірге оның бағытын да, критерийін де ашып беоді. Әлеу-меттік прогресс жайындағы бүрынғы түсініктердің кемші-ліктерін орынды сынай отырып, марксизм прогресті, біріншіден, дамудың түп-түзу даңғьгл жолы деп және , екін-шіден, ескіні жай қайталай беретін айнамалы қозғалыс деп түсінбей, қалтарыс-бүлтарысы көп, кейде тіпті кейін шегінісі, яғни регрессивті қозғалысы бар аса күрделі әлеуметтік процесс деп түсінді. Тарихи прогресс біркелкі емес, әркелкі дамитын, іштей қайшылықты прогресс, бірақ соған қарамай ол, жалпы алғанда, төменгіден жоғарыға қарай, бүрынғыдан ілгеріге қарай дамитын занды прогресс болып табылады.

Қоғамдық дамуды дүрыс түсіңдіру үшін марксизм ілімі оның критерийін сырттан, бөгде бір күштен іздемей, қоғам емірінің субъектісі болып табылатын адамның өзінің тіршілік іс-әрекетінен, материалдық игіліктер өндірудің қоғамдық-тарихи практикасынан іздеді, ал бүл практиканың өзегі -қоғамдық өндіргіш күштердің дамуьі екендігі белгілі. Олай болса, қоғамдық процестің ең бірінші критерий ең алғашқы тас қашаудан бастап қазіргі орасан зор ғылыми-техникалық революцияға жету жолы, алғашқы жартылай жабайы адамнан қазіргі өркениетті мәдениет иесі - адамға дейінгі даму жолы.

Сонымен қатар жаһандық теңсіздік ғаламдык тепе-теңдіктің де бүзылуы болып табылады. Бүл өз кезегінде ғаламдық әділеттілік мәселесін көте-реді, өйткені ғаламдық теңсіздік біреу-лерге пайда монополиясын, ал екінші біреулерге ауыртпалық әкеліп отыр. Соңғы жағдайда, келісуге болмайтын көптеген кедей адамдардың шектен шықкан күйзелісі, кедейлік, тапшылық және бай азшылыктың асып-шалқып өмір сүруі. Осылайша, байлар баю үс-тінде, ал кедей халықтың саны күн са-нап артуда. Бүл Солтүстік пен Оңтүстік арасындағы алшақтықты айдан анық етеді; немесе әлемдік жүйе үшбөлікті ғаламдық болып жіктелуде: жүрегі, жар-тылай-шет және шет аймақ; немесе бай және кедей елдер деп бөлу. Мүндай ға-ламдық теңсіздікті трансүлттық эконо-микалық ықпалдастык және жаһандану нәтижесі ретінде үлттық бытыраңқы-лық; капиталдардың еркін нарығы, сау­да мен инвестициялардың либералда-нуы, мемлекеттік реттеудің болмауы; халық санының артуы; отарлау және оның теңсіздік мүрасы; неоколониализм және оған сәйкес езіп-жаншу; үкіметтік шешімдер; жаңа технологиялық жетіс-тіктерді жасыру; әділетті бөлістің бол­мауы; сауатсыздық; табиғи апаттар сияқты көптеген факторлар аркылы түсіндіреді. Тойып тамақтанбау, ашар-шылық, өткір тапшьілық, табыс көле-міндегі алшақтық, қайыршылық, СПИД, сауатсыздықтың жағымсыз салдарын біліммен, демократиямен, "жасыл төң-керіспен", үкіметтік шаралармен, ген-дерлік сезімталдықпен, технологиялык алмасулармен, даму мақсатындағы үл-кен көмектермен, әділ еркін сауда және халыкаралық экономикалық саясатпен, қарыздарды қысқарту мен кешіру, үлкен адамгершілікпен жеңуге болады.

Халықаралық үйымдар XIX ғ. екінші жартысында пайда болды, ол үлттық мемлекет шеңберінен шыққан дамыған экономикалық және әлеуметтік-саяси қатынастардың түбегейлі жаңа мәселе-лердің, трансүлттық міндеттердің шешімін табуда бірлесудің, халықара-лық күшті жүмылдырудың объективті қажеттілігінен туды. Алғашқы бү-қаралық халықаралық үйымдар - 1863 ж. швейцарлық Анри Дюнан негізін қалаған Қызыл Крест және Бірінші ин­тернационал - 1864 ж. Лондонда К. Маркс пен Ф. Энгельс негізін қалаған Халықаралық жүмысшылар жолдас-тығы. Алғашқы Халықаралық үкіметара-лық үйым -1874 ж. құрылған Жалпы пош-талық одақ. Халықаралық үйымдардың қүрылуына түрткі болған I және II дү-ниежүзілік соғыстар. Олар аяқталғаннан кейін әлем оның зардабын талқылап, енді болдырмау үшін тиімді, оңтайлы халықаралық қауіпсіздік жүйесін қүруға талпыныс жасады. Осылайша, 1919 ж. ¥лттар Литасы қүрылды. 1945 ж. Сан-Францискода Біріккен ¥лттар ¥йымы-ның Жарғысы қабылданды. XX ғасыр-дың екінші жартысында күрт күшейген жаһандану процестері, оған сәйкес әртүрлі елдер мен халықтардың өзара қарым-катынасының дамуы жаңа халы-қаралық ұйымдардың қүрылуына сеп-тігін титізді.

XXI ғ. басыңда әлемде қызметі, мақ-сат-міндеттері, бірлесу түрі, каты-сушылар саны, өкілеттігі алуан түрлі ондаған мың халықаралық үйым бар. Бірлесу түріне байланысты халықара дық ұиымдар укіметаралық және үкі-меттік емес болып бөлінеді. Үкіметара-дық халықаралық ұйымдар мемлекет-тер арасындағы келісімдер мен шарт-тардың негізінде құрылып, қызмет етедіг Олар: Біріккен ¥лттар Үйымы (1945), Халықаралық валюта қоры (1945), Бүкіләлемдік сауда ұйымы (1995), Солтүстік-атлантикалық келісім ұйымы (НАТО, 1949), Мұнай экспорт-таушы-елдер ұйымы (ОПЕК, 1960) және т.б.

Үкіметтік емес халықаралық ұйым-дар қоғамдық құрылымдар мен ғылы-ми қауымдастықтарды, жеке компания-ларды, мекемелерді, мемлекеттің аты-нан кіретін жеке тұлғаларды біріктіреді, үкіметаралық ұйымдарға қарағанда, ха-лықаралық құқық субъектісі болып та-нылмайды. Олардың ішіндегі ықпал-дылары: Парламентаралық одақ (1889), Халықаралық Олимпиадалық комитет (1894), Рим клубы (1968), Гринпис (1971) және т.б.

Халықаралық қатынастар эволюция-сы екі өзара байланысты процестердің елеулі әсеріне үшьфады - капиталистік сипаттағы әлеуметтік қатынастарға не-гізделген әлемдік нарықтың бірлігін қалпына келтіру және жаһандану про-цесінің қарқынды дамуы. Нәтижесінде елдер мен халықтардың өзара тә-уелділігі артуда, шешімін табу үшін ха-лықаралық әріптестікті дамытуды та-лап ететін жалпы әлемдік, ғаламдық си-паттағы мәселелердің кебеюі орын алып отыр.

Қазіргі халықаралық қатынастардың экономикалық негізі - әлемнің метери-алдьщ базасындағы елеулі өзгерістердің негізінде қалыптасушы жаңа әлемдік еңбек бөлінісі. Жаһандану нәтижесінде өнеркәсібі дамыған елдер өздерінің эко-номикалық орталық үстанымын нығай-туда, ал дамушы елдер одан тәуелді шет аймақ күйіне түсуде.

Өнеркәсібі қарқынды дамыған елдер арасында АҚШ басым орын алуда, алай-да Еуропалық Одақ онымен иық те-ңестіріп, кей жағдайларда одан басым түсіп отыр. Жапония бүрынғыдай үшінші келеді. 20-25 жылдан кейін Қытай әлемдік экономиканың бас алпа-уытына айналуы мүмкін. Үндістан да одан қалыспауда.

Осы кезде аймақтандырудың қар-қынды процесі жүріп жатыр - Еуропа-да (Еуропалық Одақ), Азияда (АСЕАН және өзге де тар шеңбердегі қүрылым-дар), Африкада (Африкалық одақ), Солтүстік Америкада (НАФТА), Латын Америкасында (МЕРКО-СУР, Анд тобы). Бүл аймақтық үйымдар өз кезе-гінде халықаралық қатынастар сахна-сының белсенді әрі ықпалды ойыншы-ларына айналуда. Тааушығыстық және т.б.) болуы мумкін. Халықаралық қауіпсіздікті қам-тамасыз ету барлық мемлекеттердің жад­ны мойындалған қағидаттарды және халықаралық құқық ережелерін үс-тануына негізделген. Бұл шарттар ар-найы ғаламдық, аймақтық, мемлекет-аралық құрылымдар мен тетіктер қүру арқылы орындалады.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАС-ТАРДЫ ДЕМОКРАТИЗАЦИЯЛАУ -бүкіл адамзат тағдырымен тығыз бай-ланысты мәселе; оның өзектілігі мен шешімін табу қажеттігі қазіргі әлемдегі халықаралық қатынастар саласындағы қарама-қайшылықтардың ширығуын-да, жаңа аса қауіпті қақтығыстардың туындауында жатыр.

Қазіргі батыстық демократиялық мемлекеттер тұрақты қоғамдық жүйе-лер болып табылады. Олардың әрқай-сының қалыптасуы үш кезеңнен түра-ды: Бірінші - әртүрлі қүрамдас бө-ліктердің арасында байланыстардың пайда болуы. Екінші - "ойын ереже-лерінің" болмауы себепті ол байланыс-тардың қақтығысқа үласуы. Үшінші -қақтығыс барысында әртүрлі қүрамдас бөліктердің арасында түсіністік пен бітімгершілік орнауы нәтижесінде "ойын ережелері" қалыптасып, әртүрлі қүрамдас бөліктердің арасындағы бай-ланыс түрақтанып, жүйе қүрылды.

Қазіргі әлем ғаламдық жүйенің екінші кезеңінде түр. Сондықтан елдер, аудандар, өркениеттер арасындағы қақтығыстар өте жиі, аса маңызды әрі қауіпті. Халықаралық қатынастардағы қақтығыстар уақытша, ғаламдық жүйе қалыптасу үстінде түрақтылыққа қол жетеді. Бүл қақтығыстар келіссөздер арқылы, демократиялық қағидаттарды жүзеге асыру барысында шешімін тау-ып, халықаралық ғаламдық жүйенің қалыптасуына септігін тигізеді.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАС-ТАРДЫҢ САЯСИ ФИЛОСОФИЯСЫ мемлекеттердің сыртқы саясаты-ның, әлемдік саясаттьщ және халықара-лық қатынастардың, қақтығыстардың, соғыс пен бейбітшілік мәселелерінің философиялық қырларын; халықара-лық қатынастардың өзара әрекеттесуі-нің этикалық қырларын; сондай-ақ ха-лықаральщ-саяси процестердің эписте-мологиялық және философиялық не-гіздерін зерттейтін саяси философия-ның бөлімі.

1970-ж соңында халықаралық каты-настарды зерттеудің орталығы норма-тивті мәселелер аясына, яғни, халықа-ралық сахнадағы этика мен мораль мәселелеріне ойысты. Халықаралық қатынастар философиясы мәселесін зерттеудегі басты бағыт қырғи-қабак. сотые тұсында ядролық тойтарыс мәсе-лесін философиялық үғыну болды. Сая­си философтар көбіне "табиғи қү-қықтың" қазіргі үрдісін (кейде оны мем­лекеттер моралі деп атайды) үсьгаады. Саяси теорияда халықаралық қаты-настарды зерттеуде Гарвард мектебінің қосқан үлесі зор.

Саяси-философиялық зерттеулер мынадай негізгі үш мәселенің айнала-сына шоғырланды: 1) халықаралық қатынастардағы үлттық мүдде және билік рөлі; 2) әлемдік саясаттьщ этика-лык қырлары; 3) жаһандану мәселелері - мәдениаралык ықпалдасу аясында.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАУПІСІЗДІК -

1) халыкаралық қатынастар жүйесінің түрақсыздындыру, конфронтация, қа-рулы кақгығыстар мен соғыстар қауіп-қатерінен қорғалуы; 2) бүкіләлемдік бейбітшілікті бүзуды немесе халықтар қауіпсіздігіне қатер төндіруді жоққа шығаратын халықаралық қатынастар қалпы. Халықаралық қауіпсіздік ғалам-дық (жалпыға ортақ) немесе аймақтық (Еуропалық, Азия-тынық мүхиты, Таяушығыстық және т.б.) болуы ыраап. Халықаралық қауіпсіздікті қам-тамасыз ету барлық мемлекеттердің жал-пы мойындалған қағидаттарды және халыкаралық құқық ережелерін үс-тануына негізделген. Бұл шарттар ар-найы ғаламдық, аймақтық, мемлекет-аралық құрылымдар мен тетіктер құру арқылы орындалады.