Тақырыбы: Орта ѓасырлыќ мєдениет (V-X ѓ.ѓ.)

1.Ќ±л иелену дєуірінен феодалдыќ дєуірге µту кезењдерінде мєдениеттіњ ќ±лдырауына єкеп соќты. Варварлыќ басќыншылар мемлекетті басып алу кезінде ќалаларды басып алып, архитектуралыќ ескерткіштерді жєне кітапханаларды талќандап, антик дєуірінде ќалѓан мєдени м±раны жойып жіберді.

Феодалдыќ дєуірінде шіркеу іліміне ќарсы т±рѓан еретиктер ілімі, феодалдыќ- шіркеу мєдениеті мен халыќтыќ мєдениет бір-біріне ќарсы т±рды. Халыќтыќ мєдениет кµне заманнан келе жатќан мєдениет, орта ѓасырларда саќталып µзіне лайыќты дамыды, біраќ феодалдыќ басќыншылыќ єрекеттерінен жойылып отырды. Халыќ µнері музыкамен поэзия саласында ѓана кµрініп ќоймай, єрт‰рлі дастандар, батырлар, єдеби жанрда дамыды, шіркеулік саласында, µнерлік салаларда дамыды. Батыс Еуропалыќ орта ѓасырлыќ алѓашќы кезењі дейін жеткен, шіркеу ‰йлерін єшекейлеуге, не шоќыну кезінде пайдаланатын кµркем жасалѓан єрт‰рлі д‰ниелер, адам жєне хайуанаттар бейнесі реалистікпен жасалып, халыќтыќ µрнек єшекейлікті т.б. пайдалана отырып халыќтардыњ сол кездегі дамыѓанын аныќтай аламыз.

¦лы Карл кезінде Каролинг мемлекетінде феодалдыќ-шіркеу мєдениеті µрледі, оны тарихнамада “каролингтіњ ќайта µркендеуі” деп атап кетті. Буржуазиялыќ тарихшылары б±л µркендеу ¦лы Карл жања мектептер ашу, жазу мен сабаќ беру саласындаѓы реформалаы, мектеп оќулыќтарын жањадан ќ±растыру жєне т.б. феодалдыќ мемлекетпен оныњ басќаруын к‰шейтті. 813 жылы шіркеулік мектептер ¦лы Карл µзі таќќа отырѓан к‰ннен бастап басќа елдерден ѓалым адамдарды алѓыза бастады, олар Италиядан шыќќан Петр Пизанскийді жєне Павел Диаконді, Апеннин т‰бегінде баварлыќ Лейдарды,Испаниядан шыќќан гот Теодульфті, Англияныњ иорк мектебінде тєрбие алѓан Алкуинді (735-804 ж.ж. шамасында) алѓызды. ¤з білімін жєне ќол астындаѓы аќс‰йектерді де білімін арттыру ‰шін, Карл µз сарайларында ‰йірме ашты, “сарай академиясы” деп те аталды, б±л ‰йірмеде кµбінесе кµне дєуір мен шіркеу авторларыныњ шыѓармаларын оќып, талдап отырды. Алкуин ќ±раѓан граматика, риторика, астрономия саласында кµптеген оќулыќтар шыќты. 796ж.ж. жєне 804 ж.ж. аралыѓында ¦лы Карл кµптеген жерлерден сарайлар мен шіркеулер салуѓа б±йрыќ берген болатын. ¦лы Карл µлген соњ, 817 жылы кµптеген г‰лденген мектептер жабылды, мектепті оќыѓандар тек ќана шіркеу ќызметінде ѓана іс ж‰зінде ќызмет атќара алады деп., кµптеген мектептер жабылды жєне шіркеулік мектептен басќа мектептер болмаѓан т±ста еді.

Орта ѓасырда мєдениеттіњ µркендеуіне ќалалардыњ мєдениетініњ пайда болуы, ќала ќолµнері мен сауда ќатынастары єсер етті. етті.XIѓ.ѓ. µзінде ќала µркендеп XII ѓ.ѓ. селолыќ крепостной шаруалармен ќала сеньорларѓа ќарсы к‰ресі кµптеген ќала мєдениетіне µзіндік зиянын келтірді. Ќала єдебиеті µзара єзіл, мысалдармен мыс-мыс єњгімелер болатын. Мысалы; “Есектіњ µсиеті”, “Поп Амис”, “Т‰лкі жµнінде роман” сияќты єњгіме халыќ ауыздаѓы шындыќтар болатын.Ќалада музыка саласы жєне алѓашќы театр µнері пайда болды. Алѓашќы шіркеулік емес мектептер ашылды.

2.XII-XIII ѓ.ѓ.Батыста жоѓарѓы дєрежелі мектептер – университеттер (латынша universitas-жиынтыќ сµзінен шыќќан ) ќ±рыла бастады. Университеттер алѓашќы ќаланыњ µркендеуінен, ќала халќыныњ ќолµнерімен сауда ќатынастаѓы товар айналымдар, сонымен ќатар римдік праваныњ ќайта µркендеуінен туды. XII ѓ.ѓ. Болон мектебініњ негізін кейін келе Болон университеті ашылѓан болатын. Болон мектебіне Еуропаныњ т‰пкірінен кµптеген тыњдаушылар келіп білім алатын, оларѓа римдік правоны ‰йрететін Ирнерий алѓашќы сабаќтарын беретін. XIII ѓ.ѓ. Еуропаныњ басќа елдерінде кµптеген университеттер ашылды.

Орта ѓасырлыќ университеттердіњ бірі, 1200 жылы зањдар жинаѓын жинаќтай Париж университеті болды. Париж университеті µзіне лайыќты оќушылар, м±ѓалімдер жєне сол сияќты басќа ќызмет µкілдері кітап сатушы, тілмаштар, шабармандар, аптекарьлар, тіпті трактирщиктерді біріктірді. Университетте м±алім тарапынан мамандыѓына байланысты “факультеттер” (латынша fakultas-ќаылеттілік, былайша айтќанда єрт‰рлі сабаќ беру ќабілеті) болды. Париж университетінде тµрт факультеттен ќ±ралды; “артистік”, жєне ‰ш мамандыќ “аѓа”, “медицина”,”зањ”, “дін” болды. М±нда бакалавр, магистр жєне доктор ѓылыми атаќтар сайлап алды. Париж университетінде тµрт “±лт” болды; нормандия, аѓылшын, пикардия жєне галл. Галл ±лтына- испандыќтар, француз дар, итальяндар ѓана емес шыѓыс елдерініњ ±лты да кірді.Єрбір ±лт ‰стінде- прокуратор болды, ал тµрт “±лт” бірігіп университет басшысы ректорды (rektor- билеуші) сайлады. Бакалавр мен магистр дєрежесін алу ‰шін студент кµпшілік арасындаѓы айтысќа ќатысып µзін кµрсету керек. XV ѓ.ѓ. µзінде Баыс Еуропада 60-жуыќ университеттер ќ±рылды, олар Италия, Германия, Польша, Чехия, Германия, Франция жєне т.б. елдерде ќ±рылды.

3.XIIѓ.ѓ. аяѓында Шартра ќаласындаѓы шіркеулік емес мектептерде ќызмет атќарѓан, прогресшіл идеалист- Петр Абеляр (1079-1142 ж.ж.) замандасы Гильом Коншский болды. Ол айнала д‰ние кµрністерін аќыл-оймен т‰сіндіруді жаќтады, соќыр сезімдерге ќарсы шыќты. Тартылыс пен сыртќа тебудіњ, жылулыќ пен ылѓалдылыќ т.б. табиѓат ѓылымыныњ зањдылыќтарын табуѓа тырысты. Єлемде болып жатќан процестерді тµрт негізгі элеметке бµліп ќарастырды; от пен ауаны, су мен жердіњ ќозѓалыстарын жєне бір-біріне єрекеттерінен іздеген. Гильом Коншский “д‰ние атомнан т±рады” дейтін Эпикурдыњ шєкірттерініњ идеясын д±рыс деп тапты. Гильом Коншский к‰нніњ т±тылуын, тењіздіњ тасуын, таѓы сол сияќты табиѓат ќ±былыстарын т‰сіндіреді, Гильом Коншский материалдыќ єлем жєне оныњ зањдылыќтарын дєлелдейді. Гильом Коншский ќуѓыншылыќќа ±шыраѓан кезде, оны герцог Анжуйский Жоффура Плантагенет аман алып ќалады.

4.XI-XIV ѓ.ѓ. феодалдыќ мєдениет ‰стемдігі кезде рыцарлыќ мєдениет пайда болады.Рыцарлыќ мєдениетте король баѓыну мен шіркеуде табынушылыќпен адалдыѓы, жауынгерлік ерлік пен ар-намыс, кедейлермен єлсіздерге ќамќорлыќ жасаумен ќатар µзге адамдардан “бекзат” жауынгер киімінде лайыќты деп кµптеген аќын жазушылар маќтан т±тып µлењдер шыѓарѓан.Рыцарлыќ єдебиет кµбінесе эпостарда µз ерліктерін халыќ алдында маќтан т±тарлыќтай етіп шыѓарѓан. Францияда XI-XII ѓ.ѓ. пайда болѓан жыр, ¦лы Карлдіњ арабтармен к‰ресін жырѓа айналдырѓан “Роланд туралы жыр” еді. Б±л жырда ¦лы Карлдіњ жиені граф Роландтыњ отрядтарындаѓы жасаѓан рыцарлыќ ерліктерін жырлаѓан.

Испанияда XII ѓ.ѓ. м±сылмандармен діни к‰ресте д‰ниеге келген “Меніњ Сидім туралы жырдыњ” тарихы жыр-дастан болатын.XII ѓ.ѓ. аяѓымен XIII ѓ.ѓ.басында Германияда “Нибелунглар туралы жыр” наѓыз рыцарлыќ эпос еді.

Рыцарлыќ поэзияныњ халыќќа ќарсы ашыќ баѓдарланѓан кездері болѓан. Шіркеу єдебиеті сияќты рыцарьлыќ поэзияда феодал табыныњ к‰ш-ќуатын ныѓайту ‰шін де таптыќ сана сезімді к‰шейту ‰шінде ќызмет атќарды.

№ 5 Лекция

Еуропалыќтардыњ ењ бай елі Африка елі болатын,оѓан Жерорта тењізі арќылы саудагерлер Сенегал мен Нигераныњ аймаѓындаѓы алтынды еуропалыќтарѓа єкеп сататын. VIIѓ.ѓ.-XV ѓ.ѓ. аралыѓында Нигерияныњ территориясында бай мемлекеттер; Гана, Мали жєне Сонгали ќ±рылды. Нигеридіњ кµптеген ќалаларында ислам мєдениетініњ орталыќтары дамыѓан болатын, ірі орталыќ ќаласы Тимбукту - Сахара арќылы Жерорта тењізініњ барлыќ елді мекендері келіп, алтын мен ќ±мныњ саудасы алдыњѓы орында болатын. Сол заманныњ купецдерініњ айтуы бойынша Африкада алтын ќорлары µте кµп жєне Ќытай, ‡ндістан, Индонезиядан кµптеген осы сияќты бай елдер ќатарына Африканыњ алтынын іздеп табуѓа XV ѓ.ѓ. португалдыќ тењізшілер аттанды. Африканыњ алтыны Атлантика м±хитына келіп ќ±яр саѓасында Бохадор м‰йісініњ мањында табылып, µндірілді. Осы ѓасырларда Португалияда тењіз кµлігі сауда ќатынастарында жаќсы дамыды. Оѓан XII ѓ.ѓ. португалдыќтар мен арабтардыњ бай саудагерлерініњ кµптеген ыќпалы тиді. Португалдыќтар италяндыќтарѓа ќараѓанда кемелердіњ бірнеше т‰рлерін жасап шыѓарды жєне оныњ желге ќарсы баѓытталатын кеме т‰рлерініњ бірі - каравеллалар т‰рін ойлап тапты. Португалияныњ жасап шыѓарылѓан кемелері арќылы тењіз саудасында Португалиядан Италияѓа келетін жолдар болатын. XV ѓ.ѓ.б±л жолдарын т‰ріктер жаулап алуына байланысты, Генуя саудагерлері Александрия арќылы Жерорта тењізімен ж‰ре отырып, б±л жерде венециандыќтардыњ ќысымынан басќа жолдарды табуѓа мєжб‰р болды. Осы т±ста Колумб пен Каботтон да Генуядан шыќќандар болатын. Испания мен Португалія, тіпті Пиреней т‰біндегі тењізге жаќын ќалаларды, кµптеген елді мекендерде ќараќшылыќ тонаушылыќ шабуылдарын тоќтатпады. Генуялыќтар 1415 жылы Солт‰стік Африканыњ жаѓалауына басып кіреді, б±л жерде португалдыќтар ‰стемдік еткен болатын. Олар ‡ндістанѓа баратын жолды ќарастырады. 1460жылы Гвинея шыѓанаѓына барын африкандыќтардыњ шыѓыс бµлігіне келеді. 1486 жылы тењіз саяхатшысы Бартоломей Диас Козерог тропигіне жетті, ашыќ тењіз арќылы ж‰ріп оњт‰стік Африкадан шыѓады, 1487 жылы 16 ай бойы тењізде ж‰ріп, Добрая Надежда м‰йісінен Мадагаскарѓа дейін барып, Лиссабонѓа ќайтып келеді.

2.XV ѓ.ѓ. 30-40 жылдарында португалдыќтар ашыќ м±хитта Мадейра аралынан Азорѓа дейін 1492 жылы Христофор Колумб Атлантика м±хитынан ж‰зіп µтіп,Батыстыќ жарты шарды ашты. Христофор Колумбтыњ µмір баяны белгісіз, ќазірде оны тарихшылар италяндыќ жєне 1451 жылы Генуя мањында тоќымашылар жан±ясында µмірге келген деп., оныњ білімі болмаѓан деседі. 1417ж.ж-1475 ж.ж. Шыѓыс Жерортада кемемен сапар шегеді, 1476 жылы Португалияѓа, Англияѓа барады. 1479-1481 ж.ж. Мадейрада жєне Порту-Санту аралында т±рады. Осы аралда тењізшініњ ќызына ‰йленіп, ќыздыњ єкесінен кµптеген карталар мен к‰нделікті жазбалар ќалѓан екен. 1483 жылы Христофор Колумб Португалиямен келісуге келеді , біраќ Португалия келісімге бастартады,себебі португалдыќтар ‰шін осы т±ста ењ бай ел ‡ндістанды тапќан болатын. 1485 жылы Христофор Колумб Испанияѓа келеді, ±заќќа созылѓан келіссµз арќылы, купецтердіњ жєне Испания король Фердинанд пен оныњ зайыбы Изабелланыњ ќолдауымен арнайы жасаќталѓан кеме м±хитќа ќарай бет алады.

1492 жылы 3-тамызда ‰ш кемеден ќ±ралѓан эскадра Испания портынан 10-ќырк‰йекте шыѓып кетеді. 1492 жылы 12 ќазанда Христофор Колумб Багам аралдарына келіп, осы жерді Сан-Сальвадор деп атап кетеді. 1496 жылы Батыс жарты шарѓа ќарай барып, онда Эспаньоланыњ оњт‰стік жаѓалауында Сан-Доминго ќаласынныњ негізін салады. 1498 жылы Христофор Колумбтыњ ‰шінші саяхатында ол т±њѓыш рет Оњт‰стік Американ континенті Ориноко µзенініњ саѓасына келіп жетті, µзі Америкаѓа емес б±л жердіњ суы т±щы екен б±л Азияныњ бір шетіне келдім деп., µзініњ испандыќ король мен королеваѓа жазѓан хатында б±л ойын айтпады. 1502 жылы тµртінші саяхатында ол ‡ндістанныњ б±ѓазын іздеді. Б±л сапары да сєтсіздікпен аяќталды.1506 жылы Христофор Колумб Испанияда ќаза болды.

3.Колумб жања елдерді ашќанды ашќаннан кейін испандыќтармен португалдыќтардыњ арасында ќаќтыѓыстар болады. 1494 жылы Тордесильясе ќаласында бір келілім жасалды.Б±л келісім бойынша полюстен полюске дейін шекара бекітті. Келісім бойынша осы шекарадан батысќа ќарай жањадан ашылатын аймаќтар испандыќтардыњ, ал шыѓысќа ќарай ашылатындары португальдыќтардыњ иелігіне жататын болды. Испандыќтардыњ батысќа ќарай бет алуы, португалдыќтардыњ Индияѓа баратын тењіз жолын іздестіру ќамына ќайтадан кірісуіне т‰рткі болды. 1497 жылы осы маќсатпен жабдыќталѓан экспедицияныњ басына король Васко да Гаманы ќойды (ол1460жыл шамасында туѓан). 1497 жылѓы 3 шілдеде Лиссабоннан шаѓын-шаѓын тµрт кеме тењіз сапарына шыќты (екеуініњ су сыйымдылыѓы -50 тоннадан). Экспедицияныњ ќолына сол кездергесєйкес ењ жетілдірілген карталар мен навигациялыќ аспаптар берілді. Васко да Гама Жасыл М‰йіс аралдарына жетісімен жаѓалауѓа таяу жердіњ ќарсы аѓыстарына жоламау ‰шін, батыс жаќќа ќарай ойыса отырып оњт‰стікке бет алды. Сµйтіп, ол Бразилияѓа едєуір жаќын жерден µтіп кетті

Васко да Гаманыњ кемелері Лиссабоннан шыќќаннан кейін бес ай µткен соњ ѓана Диастыњ Африка жаѓалауына орнатќан ењ соњѓы Белгісіне келіп жетті (1497 жылѓы 16 желто±сан). Б±дан єрі ‡нді м±хитымен ж‰ретін м‰лдем бейтаныс жол тап болды. 1498 жылы 1 наурызда португалдыќтар мозамбикке келіп жетті. Осы арадан µзара жауласушы шейхтардыњ ќол астындаѓы араб ќоныстары басталды. малинді ќаласында Васко да Гама µз ќоластына лоцмандыќќа сол кездегі ењ тєжірібелі араб тењізшілерініњ бірі Ахмед Ибн-Маджидті алды. Білім µрісі µте кењ б±л адам ‡нді м±хитымен ж‰зудіњ бірќатар толыќ жєне дєл суреттерін (Лоции деп аталатындарды) µлењ т‰рінде баяндап берді. Єрі теориялыќ білімі, єрі ±заќ жылдар бойына тењізде ж‰зу тєжірибесі жаѓынан Ибн-Маджидті португалдыќтар тєрізді еуропалыќ тамаша тењізшілерден де асып т‰сетін еді. Бір жарым айдан Ибн-Маджид кемелерді Малабар жаѓалауындаѓы Каликут ќаласына жеткізді. Тењізбен ‡ндістанѓа сапар 10 айдан астам уаќыт болды. Бір жылдан соњ, 1499 жылдыњ шілдесінде екі кемесінен жєне эскадра командасыныњ жартысынан астамынан айрылѓан Васко да Гама т‰рлі жеміс таѓамдарды артып Лиссабонѓа ќайтып келді.

4.Португалдыќтар ‡ндістанда кµпдеген территория басып алмаѓанымен жаѓалаудаѓы жерлеріне тірек пунктерін салады. Альбукерке, Малабар жаѓалауындаѓы Гао ќаласын португалдыќтар басып алып халќын т‰гел ќырып тастайды. 1509 жылы арабтар португальдіктердіњ бірнеше тірек пунктерін , ќиратып Диу т‰біндегі шайќаста жењіліп, артќа шегінуге мєжб‰р болады. Португалия ‡ндістанды т‰гелдей отарлап алады. Басып алѓан жерлерін португалдыќтар жергілікті княздармен шаруаларды ќанап мейірімсіз адам тµзгісіз ауыр ж±мыстар істетеді. 1511 жылы португальдыќтар Малакка ќаласын басып алып, 10 жылдыњ кµлемінде Молукка аралдарында µздерініњ порттарын салады. Португальдыќтардыњ осы т±ста Индонезияѓа ќарай жылжып, европалдыќтардыњ отарлыќ басќыншылыќтарын жоюмен сауда-саттыќ ж±мыстарын жоюѓа атсалысады.
№ 6 Лекция

Тақырыбы: Реформация жєне ¦лы реформация.

Жоспары:
1. XVI ѓ. Бас кезіндегі Германиядаѓы экономикалыќ ќ±рылыс дамуыныњ ерекше жаѓдайлары.

2. Неміс реформациясы. Мартин Лютер.

3. Реформацияныњ халыќтыќ баѓыты. Т.Мюнцер.

4. ¦лы шаруалар соѓысы.
1.XVI ѓ.ѓ. Германияда Саксония, Тирол ќалаларында кен µндірумен айналысты, осы 10 жылдыќ ішінде 100 мыњ астам адам ж±мыс істеді. Германия к‰міс µндіру жаѓынан Еуропаныњ барлыќ елдерінде асып т‰сті. Ф. Энгельстіњ пікірінше алтын мен к‰міс µндіру “Германияны 1470-1530 ж.ж. ішінде экономика жаѓынан Еуропаныњ Алдана шыѓарѓан, оны Реформация деп аталынып діни т±рѓыдан болѓан бірінші буржуазиялыќ революцияныњ орталыѓына айналдырѓан ењ соњѓы т‰рткі” болып шыќты.

Халыќаралыќ сауда мен кредиттіњ операциялардан орасан зор ќазына тапчан. Оњт‰стік неміс фирмалары µздерініњ капиталдарын тек Германияныњ ѓана емес, сонымен ќатар Австрия, Чехия, Венгрия, Испанияныњ тау-кен µнеркєсібімен ќатар µнеркєсіптіњ басќа салаларына да ж±мсады. Ал Вельзерлер фирмасы Аамерикадаѓы мыс пен к‰міс ќазатын кендерге ие болды. Сонымен ќатар Вельзерлер оњт‰стік Америкадаѓы ќ±л саудасына да ќатысып, байланыстарымен капиталдары онда µздерініњ жеке отаршылдыќ саясатын ж‰ргізу ‰шін пайдаланды. Фуггерлер жєне оњт‰стік Германияларыныњ басќа ірі компаниялары µсімќорлардыњ, саудагер- монополистердіњ жєне µнеркєсіпшілердіњ ќызметтерін белгілі бір дєрежеде ±штастырып, осы функциялардыњ барлыѓын бір-бірімен астастырып отырды.

2.XVI ѓ.ѓ. Орталыќ жєне Батыс Еуропада к‰рделі жєне сан алуан тармаќты ж‰йесі бар халыќаралыќ ыќпалды к‰шге айналѓан католиктік шіркеудіњ материалдыќ жєне саяси талаптары тµтенше µсіп кетті. Б±л талаптардыњ ќойылуына католиктік шіркеудіњ орта ѓасырларда б‰кіл феодалдыќ ќ±рылыстыњ идеологиялыќ тірегіне айналуы негіз болды.

Шіркеу мен дін иелерініњ ќазіргі тањдаѓы жаѓдайлары тµњкерісте болды. Шіркеудегі алтарлармен икондардан жєне шыраќдандардан тазарта бастады. Католик ибаттарды орындау иконѓа табынушылыќ деп жарияланды. Дін ќызметкерлерініњ жер иеленуін жєне олардыњ артыќшылыќ жаѓдайларын жоюды талап етті. Неміс реформациясы Мартин Лютерді абстракты барынша д‰ниедегі µмір с‰ру саласын жєне княздыќ деспотизмге ќарсы, діни ќауымдарды тазартумен республикалыќ ќ±рылыспен саяси автономияны орнатуды талап етті.

3.Реформацияныњ мєнін халыќтыќ революция т±рѓысынан ±ѓынушы адам- Томас Мюнцер болды. Мюнцердіњ µмір баяны белгісіз. Ол тарихи аренаѓа Реформацияныњ алѓашќы жылдарында Лютердіњ жаќтаушылардыњ бірі ретінде шыќты. 1520 жылы Лютердіњ ±сынысы мен Саксония ќаласы Цвиккауѓа уаѓыздаушы болып келген. Мюнцер лютерандыќтармен бірлесіп францисканшілерге ќарсы ж‰ргізілген к‰ресте µз ќайсарлыѓын кµрсетіп, батыл єдістер ќолданып ќана ќоймай, кµмекші шеберлер мен халыќтыњ ењ кедей топтарын µз жаѓына тарта отырып, Реформация ±ѓымына жања революциялыќ мазм±н беруі арќылы м‰лдем басќаша таптыќ позиция ±стайтындыѓын кµрсетті. Мюнцердіњ ±ѓымынша, Реформацияныњ басты міндеттері- шіркеудіњ жања догмаларын немесе діншілдіктіњ жања бір формасын орнату емес, ќайта шаруалар мен ќала кедейлері б±ќарасын, єлеуметтік саяси тµњкерісін жариялау болды. Мюнцердіњ “ќ±дай сµзі” туралы ±ѓымыныњ µзі де лютерлік ±ѓымнан т‰бірімен µзгеше. Ол тек жансыз єріптер мен жаттанды деп., ќ±дай жоќ ол тек адам ойынан шыќќан ќаѓида деп ±ѓындырды. Мюнцер ілімін мањызы - оныњ халыќты езгіден революциялыќ жолымен азат ету жєне олардыњ к‰нделікті ќажеттерін µтеуді ењ бірінші кезекке ќоюы болып табылады.

4.¦лы шаруалар соѓысыныњ басталу себептері єрт‰рлі идеалистердіњ шаруалар арасындаѓы сан мыњдаѓан ѓасыр бойы езгіге шыдап келе жатќан, б±л шаруалар арасындаѓы ревалюцияны Мюнцер ±йымдастырылып µз орталыѓын Тюрингиядаѓы Фрамкенхаузенге лагерьлер ќ±рып, шаруалар отрядын жинап µзініњ жоспары бойынша, орта Германияѓа келіп жеткенше єскери жасаќты мыќтылау керек болды. Германиядаѓы шіркеу бастыларымен ірі княздар біріге отырып б±л шаруалар кµтерілісін тоќтату маќсатында аз ѓана уаќыт ішінде µз єскерлерін жинайды. 1525 жылы 15 мамырда граф Филиптіњ басшылыѓымен Фрамкенхаузенге лагерьлерге шапќыншылыќ жасап, Мюнцерді ќолѓа т‰сіріп, азаптап µлтірді, тірі ќалѓан серіктестерінде ќырып жойып, ¦лы шаруалар Тюрингиядаѓы ќозѓалысты су сепкендей басып тастады.

1526 жылы бас кезінде Тироль шарулар кµтерілісі ќайтадан жањѓырып, оны басќарѓан революционер жєне ойшыл Михаил Гайсмайер бастады. Б±л шаруалар кµтерілісі де Тирольде терењ демократиялыќ негізге с‰йенген халыќтыќ республика орнату ‰шін к‰рес болатын. Михаил Гайсмайер б±л µзініњ баѓытын Мюнцердіњ ±йымдастырылѓан жоспары бойынша оныњ ізбасарларыныњ бірі болатын. Б±л Тирольмен Зальцбургтыњ шаруаларымен кеншілерініњ революцияшыл отрядын ќ±рды. Б±л ¦лы шаруалар соѓысы Германияда швецариялыќпен венециялыќтарды біріктіре отырып, княздармен ірі феодалдар б±л соѓысты тоќтата алмайтынына кµзі жетіп, Габсбургтерде µзара келісімге келеді. Біраќ б±л келіссµздер ж‰ріп жатќанда Михаил Гайсмайерді жасырын т‰рде Австрия ‰кіметініњ жасырын т‰рде жіберген адамныњ ќолынан ќаза табады. Б±л шаруалар соѓысы жењілумен аяќталып, кµтеріліске ќатысќандардыњ барлыѓын ќ±тырѓан иттерше жын- шайтанныњ жолына т‰скендер деп ќырып тастады.

№ 7 Лекция

XVI ѓ.ѓ. Швейцария одаѓыныњ территориясы таѓы да ‰ш кантонныњ – Базель, Шаффгаузен (1501 ж.ж.) жєне Аппенцелляныњ(1513 ж.ж.) сондай-аќ Бернанныњ Савойямен ж‰ргізген к‰ресініњ барысында ќосылѓан кейбір жеке жерлердіњ есебінен ±лѓайды. Одаќќа енді 13 толыќ праволы кантондар еніп, елдіњ халќы 1500 жылѓа ќарай шамамен 850 мыњ адамѓа жетті. Швейцария одаѓыныњ саяси ќ±рлысы б±рынѓысынша - орталыќ ‰кіметтіњ т±раќты органдарынсыз жєне біріккен ќарулы к‰штерінсіз- конфедерация болып ќала берді. Єр жер µкілдерініњ ішінде депутаттар сайланып, елдегі болып жатќан шараларды µздері бірлесе отырып шешті. Б±л жерлердіњ ешќандай саяси праволары болмады жєне олар кантондардыњ билеуші олигархиясыныњ жасайтын озбырлыќтары мен ќанауларыныњ объектілері болып табылды. Швейцарияда ормандыќ кантондарында мал шаруашылыѓы жоѓары болып, соныњ ішінде сиыр шаруашылыѓы ж‰зеге асырды. Сиыр с‰ті µнімінен жасалатын сырды б‰кіл еуропалыќтармен ресейліктердіњ с±ранысы к‰шті болды. Швейцарияда ќалалыќ кантондарда – Цюрих, Базель, Берна жєне Женева сияќты ірі ќалалардыњ ірі алќаптарында егін шаруашылыќпен айналысты. Швейцарияда Берндік Юреде ењ ірі темір кендер шахталары болды.

1516 жылы Франция королі І Францискпен жасасќан шарттары бойынша Швейцария халќыныњ еркін бостандыќта шыѓу жолдарын алыстатып жіберді. Швейцариядада реформацияныњ пайда болуы шаруалар арасында бостандыќ ‰шін к‰рес жєне дєулетті жер иелерініњ ќол астында ауыр езгіден арылуды кµздеді.

2.Кантондарда таптыќ шайќастарѓа соќтыѓысып халыќ арасында т‰рлі діни шіркеулік идеология саласын µзгертті. Швейцарияда да Реформация ±ѓымы т‰рлі баѓытта кењ µріс алды. Солардыњ бірі Ульрих Цвингли (1481-1531ж.ж.) Цюрихтегі реформациялыќ жєне саяси ќызметі кењінен тарады. Деревня старостасыныњ баласы ол Вена университетініњ бітіргеннен соњ, Базельде латын тілінен сабаќ берді жєне гуманистік идеялармен єуестенді. Ол 1506 жылы жоѓарѓы дєрежелі атаќ алып, Глаусте священник болып істеді. 1505 жылы полктіњ священнигі ретінде Мариньян т‰біндегі швейцариялар ‰шін ќайѓылы ќырѓын соѓысќа ќатысты. Б±л оныњ єскерге жалдану ісін жек кµруін ныѓайта т‰сті. Цвингли жекелеген реформациялыќ ќаѓидаларды µзіне ќатты єсер еткен Лютер шыќќанѓа дейін, 1516 жылдан бастап айтып жерді. 1518 жылы Цюрихќа ќайтып келген соњ, Цвингли католиктік шіркеуден бір жолата ќол ‰зіп кетпей, тек оныњ догматтарын сынаумен жєне µзініњ діни доктриналарын жасаумен шектелді.

3.Кальвиндік дін ілімі католизмге де жєне халыќтыќ реформацияны радикалдыќ аѓымдарында ќарсы баѓытталды. Б±лардыњ ізбасарларын ол ќ±дайсыздар жєне материалистер деп айыптады. Кальвинизмніњ ењ негізгі догматы – яѓни Кальвин ілім деп. адамдардыњ таѓдырын ќ±дай таѓаланыњ алдан-ала жазып ќоятын туралы ілім болды. Кельвин т±жырымдама бойынша ќ±дай о д‰ние есігінде кім ќалай, ќашан µлетінін алдан- ала жазып ќояды деді. 1536 жылы Француз реформаторларымен бірге Женеваѓа Жан Кальвинде келіп, єлуметтік саяси к‰ресте µзініњ реформациялыќ ілімімен ќаѓидаларын т‰рлі баѓыттаѓы айтыстарда кµзге т‰сіп, б±л ілімін шєкірттері кальвинизмдік ілім деп атап кетті.

1509 жылы Жан Кельвин Солт‰стік Францияныњ Нуайона ќаласында епископтыњ секретарыныњ семьясында туды. Бурж университетініњ зањ факультетін бітіріп, гуманистік аѓымѓа ќосылды жєне сабаќ беру мен ќызметінен тапќан ќаржысымен к‰н кµрді. Протеотантизмге шамамен 1534 жылы кµшкен болса керек. Ењ радикалды протестанттармен достасты жєне діни ќуѓындаудан бой тасалап єуелі Германияѓа, содан соњ Женеваѓа келді. Базельде оныњ алѓашќы шыѓармасы “Хрестиан дініндегі µсиет” атты ењ алѓашќы ењбегі жарыќ кµрді. 1538 жылы Кальвинмен оныњ кµмекшісі Фарельді µкімет басындаѓы д±шпандары Женевадан ќуып жіберді. 1541 жылы Женеваѓа ќайта оралып, Кальвиндік ілім бір жолата озып шыќты. Кальвинніњ ілімі бойынша байлыќ пен кедей болып µмірге келу жаратушы тєњірдіњ ємірімен еркінде болды деп т±жырмдады. 1553 жылы Женевада Кальвинніњ талап етуі бойынша, ірі испан ѓалым-гуманисі Сервет отќа жаѓылды. Б±л ѓалымныњ т±жырымдамасы бойынша ќ±дайдыњ ‰шеулік ілімін теріске шыѓарѓаны ‰шін жазаланды.

4.Еуропа феодализімінде XVI ѓ. 40 жылдарында буржуазиялыќ реформациямен шаруалар арсында жасалѓан кќтерілістерді айта алмаз. Католиктік шіркеудіњ контрреформация деп аталѓан б±л саясаты папаныњ жањадан ќ±рылѓан Иезуиттер ордені ќызметінен жєне папаныњ тридент соборы шешімдерін ж‰зеге асыру жолындаѓы шараларыныњ неѓ±рлым айќын кµрінді.

Иезуиттер орденін (“Иисус ќоѓамын”) орташа дєулетті испан дворяны Игнатий Лойола (1491-1556 ж.ж.) ќ±рды. Ауыр жараќаттанып, єскери ќызметін атќарудан б±л католиктік фанатик жєне реакционер “Иисусќа ќызмет” етіп, ересьпен к‰рес ж‰ргізуге бел байлады. Игнатий Лойола єуелі Саламанск университетінде, одан кейін Сорбоннда дін ілімін ‰йреніп, “Діни машыќтанулар” деген кітап жазып шыѓарды. Иезуиттер орденін ресми т‰рде 1540 жылы ќ±рылды. Игнатий Лойола б±л ќ±рылѓан орденніњ ењ бірінші басшысы яѓни генералы жєне Иезуиттер µкіметініњ жоѓарѓы органы болып, µз ќарамаѓында кењесші 6 адамнан ќ±ралѓан совет болды. Иезуиттер кењесшілері б‰кіл д‰ние ж‰зін бірнеше елді ќамтыды жєне оларды кењесшілерініњ праволар болды. 1869-1870 жылдары дагмат ресми т‰рде ‰ш ѓасыр µткеннен кейін Ватикан соборында иезуиттердіњ ќысымы ќабылданды. Орта ѓасырдыњ соњѓы жылдарында Реформация табысќа жеткен елдерде католицизмді насихаттау єдістері жетілдірді.

№ 8 Лекция

V Карл т±сында Нидерланды µзге елдерге ќараѓанда мемлекет ќазынасына 2 миллион салыќ аќшалай т‰сіп отырды. V Карл патшалыќ ќ±рѓанда µз ќазынасын кµз тоймаушылыќпен Нидерландыдаѓы салыќты кµбейтіп жіберді.

Соныњ салдарынан Нидерландыныњ экономикасымен финансын м‰лдем єлсіретіп жіберді.

XVI ѓ.ѓ. 60-жылдарында Нидерландыдаѓы 3 миллиондай халќы бар, 300-ге жуыќ ќаламен 6500-ден астам деревнясы болды. Голландия провинциясында халыќтыњ тыѓыз орналасуы соншалыќты бір шаршы километрге 70 адамнан т±рды. Нидерландыныњ 17 провинцияныњ барлыѓы бірдей экономикалыќ дамуда болды. 1517 жылы Ипрде 600 тоќыма станогы ж±мыс істесе, 1545 жылы 100-ден асты. 1563 жылы мата µндіру 97 795 тайѓа жетті.

1525 жылы V Карл µз еркімен таќтан т‰сті, м±рагері ‰лкен ±лы ІІ Филиппке Испаниямен ќоса Нидерланды, Италиялыќ иеліктерді берді. ІІ Филипп Франциямен соѓыс кезінде Нидерландыны саќтап ќалуѓа тырысты . 1557 жылы мемлекетті банкроттеп жариялап, кµпдеген банкирлер µлшеусіз зиян шекті. ІІ Филипп µзініњ саясатында 1559 жылы жања епископтарды ќ±ру туралы Зањ шыѓарады. 1560 жылы Испаниядаѓы, Нидерландыдаѓы ж‰нніњ шетелдерге шыѓару салыѓы жоѓарылап кетті.

2.1562-1566 жылдары Нидерландыда ќала кедейлері кµбейіп, ж±мысшылармен шаруалар арсында кµптеген наразылыќтар туды . ‡кіметке ќарсы нидерландыќ дворяндардыњ арасында байќалды . Б±л оппозицияны негізі екі талап бойынша ќол жеткізді. 1565 жылы ќарашада оппозициялыќ дворяндар 500 жуыќ адамды біріктіріп одаќ ќ±рды жєне бір келісімге ќол ќойды.1566 жылы 5 сєуірде б±л одаќтастыќтыњ басында наместница Маргарита Пармская басќарды. Осы т±стан бастап Нидерландыда революционерлермен бостандыќ ‰шін к‰ресушілер к‰шейді. Маргарита Пармская дворяндардыњ µтінішін королѓа жеткізіп жєне еретиктерді ќудалауѓа уєде берді. 1566 жылы Германиядан арнайы єскери жасаќ алдыртып, олардыњ жалдамалы аќысын дворяндар тµлеп отырды.

Нидерландыда буржуазиялыќ революциясы 1566 жылы 11 тамызда халыќ ќарулы отряды иконѓа ќарсы кµтеріліс ашты. Нидерландыда б±л революцияда 5500 жуыќ шіркеулер талќандады. Кµтерілісті тоќтату маќсатында король біржолата шешім ќабылдауѓа мєжб‰р болды. 1567 жылы кµктемде иконѓа ќарсы кµтерілісті тоќтату ‰шін кµмекке Мадридте герцог Альбаныњ басшылыѓымен жазалау отряды келді. 1567-1571 жылдар арлыѓында Альбаныњ ‰кімі бойынша 8 мыњѓа жуыќ адамдар µлім жазасына кесілді, оныњ ішінде аристократиялыќ оппозицияныњ кµсемдері графтар Эгмонт пен Горн, дворяндар , купецтер , кедейлер кµпшілігі жазаланды .

3.1567-1571 жылдары Альбаныњ жасаѓан ќатањ тєртібі, королева Елизавета Испанияныњ бµлініп кетеді деген ќауіппен, 1572 жылы 1 сєуірде Рейн бойындаѓы Брил ќаласын басып алады. Королева б±л жердегі халыќт ыњ кальвинистерін тоќтату маќсатында Брюссельде “18” мемлекеттік совет пен оныњ штаттарын ќатањ т‰рде бекітеді. 1577 жылы к‰зде Фландрияныњ астанасы Гент ќаласында реакцияшыл дворяндар басшысы Арсхот жєне басќа да оныњ µкілдері кµтеріліс ±йымдастырылып, б±л кµтерілісті тоќтату ‰шін реакцияшыл дворян б‰лікшілерін т±тќынѓа алып, ќатањ жазалады. 1578-1579 ж.ж. Аррас жєне Утрехт униялары корольге ќарсы контреволюцияшыл дворяндардыњ келісімімен королге ќарсы шыѓу тоќтатылады.

ІІ Филипп 1581 жылы 26 шілдеде таќтан т‰сті, 1582 жылы аќпан айында губернатор ретінде француз королініњ інісі герцог Анжуиский басќарады.1583 жылы ќањтар айында герцог µз єскерлерімен Фландриямен Францияны басып алап, халыќты кµптеген шыѓынѓа ±шыратты.

4.Нидерландыда буржуазиялдыќ революцияныњ кµсемі болып Оранский іс ж‰зінде елді биледі. Принцтіњ ж‰зеге асырамын деген жоспарлары халыќ арасындаѓы ќарулы к‰штер µз республикасыныњ тєуелсіздігін с±рады. Принц ќайтыс болѓан соњ оныњ баласы Мориц Нассауский (1585-1625ж.ж.) ел билеген т±ста, µз ќарамаѓындаѓы мемлекеттерді ыдыратады. 1588-1609 ж.ж. ќ±рама провинциялар республикасы Испанияѓа ќарсы соѓыс ж‰ргізеді. Мориц Нассауский б±л соѓысты тікелей µзі басќарып, б±л елде 12 жылѓа дейінге уаќытша бітімге келіседі. Міне осы т±стан бастап Нидерланды Ќ±рама Провинция Республика болып жарияланады.

№ 9 Лекция

Тақырыбы: XV-XVII ѓ.ѓ. Испания мен Португалия.

Жоспары:

1. XVI ѓ. Испанияныњ экономикалыќ дамуы.

2. II-Филипп. Экономикалыќ ќ±лдырау.

3. Испан абсолютизмі. II-Филипп сыртќы саясаты.

1.Реконкиста аяќталѓаннан кейін Пиреней т‰бегіндегі Португалиядан басќа елдер Испания король µкіметініњ ќол астына болды. 1516 жылы Фердинант Арагонский ќайтыс болван соњ, Испания таѓына І Карл отырды. І Карл ќаза болѓан соњ, орнына оныњ немересі Максимиян І Габсбурский отырады жєне оѓан Германия мен Нидерланды иеліктері м±раѓа ќалды.

XVI ѓ.Испанияныњ саяси жаѓынан бірігіп, µздерініњ экономикасын дамытуда болды. Елдегі ењ тыѓыз орналасќан халќы Кастилия жері болды. Кастилияда дворяндармен шіркеу ќызметкерлерімен жєне ерікті шаруалар болды. Кастилияныњ ќ±рамында шарулармен ќала т±рѓындары христиан дініне кµшкен правосыз маврлар ±рпаќтары -морискилер болды. Католония, Валенсия, Наварра, Арагон аймаќтары єлеуметтік саяси ќ±рылысы Кастилияѓа ќараѓанда феодалдар шаруалардыњ д‰ние м‰ліктерімен ќоса иемденіп тіпті крепостной шаруаларды оњай µлтіре салатын. Испанияда жалпы зєйт‰н аѓашы, ж‰зім, ќант ќызылшасы µсіріледі. Испанияда салыќ тµлеу т‰рі алькабалалыќ салыќ µндірілген µнімніњ 10% ,ал ќолµнершілер сатылѓан тауардыњ 50% тµлейді. ¤зге елдерге ќараѓанда испандыќ шаруалардыњ µндірілген астыќтары 2-2,5 есе ќымбат сатылды.Кастилияда мал шаруашылыѓы ж‰нмен еті саудаѓа еніп отырды. Испанияныњ Солт‰стік правинциясы металлургиядан басќа кеме жасаумен балыќ аулауды дамытты. Испанияныњ монархиясы біршеше дербес корольдіктерден т±рды. Кастилияда µзгеде мемлекеттер сиќты ќаланыњ µсуі баяу болды.

2.V Карл Испанияда билеген кезде µмірініњ соњына дейін жорыќтармен µткізді. 1555 жылы таќты µзініњ ±лы ІІ Филиппке (1555-1598ж.ж.) берді. Єкесінен м±ра Нидерландымен Испанияны жєне италияндыќ иеліктерді ќоса би леді.ІІ Филипп білімі шамалы ±саќ -т‰йекке араласќыш кењ кµлемді жерді иелік ќылса да ќанаѓатсызданбайды, кµздеген маќсатына жетпей ќоймайды. Корорльдіњ т‰сі суыќ, сµзге сарањ µмірініњ соњына дейін тыныштыќта µткізеді. Ордасынан шыќпай барлыѓын ќаѓаз ж‰зінде жарлыќтар жеткілікті деп ойлайды. Испания корольдарыныњ Толедомен Вальядолидтегі резендециясын тастап, ІІ Филипп µзініњ астанасы Кастилияны ќиратты. Елдегі шіркеу бастыларына ќарсы католиктік реакцияшыл мен инквизицияны тоќтату барысында ќатањ шаралар ќолданылады. ІІ Филипп таќќа отырѓан к‰ннен бастап, ±лттыњ дєст‰рі мен тілден бас тартуды талап етті жєне арнайы зањ енгізіліп шіркеу бастылары ќ±рбандыќќа ±шырап отырды. 1568 жылы морискілер µз халифатымызды саќтап ќаламыз деп ±ран тастады. Б±л морискилердіњ еркектерін аясыз ќырып тастады, єйелдерімен балаларын ќ±лдыќќа сатты. 1585 жылы Арагондаѓы кµтерілісте діни жєне саяси ќудалау арќылы тоќтатылды.

XVI-XVII ѓ.ѓ. Испания экономикалыќ ќ±лдырауда болды, оѓан себеп салыќтыњ кµбеюі, елде ауыл шаруашылыќ ќ±лдырауынан нанныњ ќымбаттауынан жєне шаруалар µз жерларінен ќуылуы, жер сату нарќыныњ µсуімен елдегі аштыќ. 1573 жылы Толедо, Куэнка ќалаларында ж‰н маталарынњ µндірілуі ќ±лдырап кетті. Кейбір жерлерінде шарулар ауыр ењбектері тек ќарын тойдыруын ѓана кµздеді. Испания елін король бірнеше рет банкрот деп жариялады.

3.Билік басындаѓы корольдіњ µзі испан абсолютизмі орныќтырып, испандыќ ќалалардыњ µзі ќалаѓа ±ќсамай кетуі , ќаладаѓы сауда мен µнеркєсіп µте ќ±лдырап кеткен. Осы т±ста ІІ Филипп µзініњ зайыбы аѓылшын король ќызы Мария Тюдор мен Англия мен Испания к‰штерін біріктіріп, католизмдік империя ќ±ру саясатын ж‰ргізген.1558 жылы Мария ќайтыс ьолѓан соњ, Елизавета ‰йленген болатын. Елизаветаныњ ќарамаѓындаѓылар аѓылшын адмиральдары Америкадан келе жатќан асыл металдар ж‰ктеген испан кемелерін тонап, испандыќ ќалалардаѓы сауда ќатынастарды тоќтатып тастады. Осы т±ста Португалия менг Испания бірігіп испандыќ абсолютизмді орнатып, Англияны м‰лдем басып аламыз деген алдына жоспар ќояды. Португалия аќс‰йектерімен иезуидтерініњ ќолдауына с‰йенген ІІ Филипп герцог Альба басќарѓан ‰лкен єскерін Португалияѓа аттандырды, ол Лиссабонды басып алды. 1581 жылы сєуірде Португал кортестері ІІ Филиппті µздерініњ королі деп жариялады. Португалия мен бірге Испанияныњ ќол астына Ост жєне Вест ‡ндістандаѓы португалдыќ отарларда ќарады. Єлденіп алѓан ІІ Филипп Англияныњ королі Елизаветаѓа ќарсы ќастыќ жасаушы, оныњ орнына таќќа католичка- Шотландия королі Мария Стюартты ±сынушы католиктік топтарды ќолдай бастады. Біраќ 1587 жылы Елизаветаѓа ќарсы єњгімелесіп, Марияныњ басы кесілді. Англияныњ адмиралы Дрейктіњ басшылыѓымен Кадиске жіберілген эскадрасы портќа баса кµктеп кіріп испан кемелерін талќандады.(1587 ж.ж.) Б±л уаќиѓа Испания мен Англияныњ арасындаѓы ашыќ к‰рестіњ басталуына себепші болды.Испания Англияны жаулап алу ‰шін орасан зор эскадра жабдыќтауѓа Крісті. Испан эскадрасы “жењімпаз Армада” деп аталды. 1588 жылы маусымда б±л эскадра кемесі суѓа аѓып кету апатымен аяќталады.

ІІ Филипптен соњ, оныњ м±рагері баласы ІІІ Филипп таќќа отырады. 1618 жылы Отызжылдыќ соѓыс басталады. IV Филипп таќќа отырады(1621-1665 ж.ж.), Испанияныњ саясатын ж‰ргізеді. 1581 жылы Португалияныњ бµлінуі.

№ 10 Лекция

1. 
   XI-XV ѓ.ѓ. кезењіндегі халыќаралыќ ќатнастардыњ сипати.
   
2. 
   Халыќаралыќ байланыстардыњ µріс алуы. Шыѓыстыњ Батысќа тигізген ыќпалы.
   
3. 
   Монгол шабуылы. Батыс Европа жєне Русь. XIV-XVѓ.ѓ. халыќаралыќ аренадаѓы к‰штердіњ араќатнастарыныњ µзгеруі.
   
4. 
   Неміс агрессиясына ќарсы Польша жєне басќа да славян халыќтары к‰ресініњ халыќаралыќ мањызы.
   
5. 
   XIV ѓ.ѓ. Чехия.Єлеуметтік, Діни жєне ±лттыќ ќайшылыќтардыњ µршуі. Гусшілер соѓысы жєне оныњ халыќаралыќ мањызы.
   

1.Алѓашќы орта ѓасырлар кезењіне ќараѓанда XI-XV ѓ.ѓ. Европада єр т‰рлі елдер айтарлыќтай берік эканомикалыќ, саяси, жєне мєдени ќарым-ќатнастар біртіндеп орнай бастады, б±л ќарым-ќатнастар дау-жанжалдардыњ, соѓыстардыњ салдарынан єрдайым ‰зіліп ќалып отырѓанына ќарамастан ќалпына келіп, одан єрі дамып жатты.

XI-XV ѓ.ѓ. ішінде Еуропада халыќаралыќ ќатнастардыњ белгілі бір ж‰йесі ќалыптасты. дегенмен б±л кезењде халыќаралыќ ќатнастар єлі де т±раќты сипат ала ќойѓан жоќ болатын. Т±раќты елшілер мен дипламатиялыќ елшіліктер жоќ болатын, єлі де халыќаралыќ праваныњ ќалыптаспаѓан кезі еді. Осы кезењдегі халыќаралыќ ќатнастардыњ дамуында мыналар шешуші фактор болды: 1) феодалдыќќа µту процесініњ аяќталуына, µндіргіш к‰штіњ µсуіне, ќалалардыњ пайда болуына, єсіресе халыќаралыќ жєне мемлекеттердіњ µзара жаќындасуына себеп болѓан ішкі жєне сыртќы сауданыњ кењеюіне байланысты Европада эканомика µсті.Екінші жаѓынан, сыртќы сауда кµп жаѓдайларда сауда бекінісінен µршіген олардыњ µз ара ќарама-ќайшылыѓын туѓызатын, ал б±л ќайшылыќтар кей кездерде ±рыс- жанжалдар, тіпті соѓыстарѓа апарып соќтыратыны. 2)эканомиканыњ µсуі, оѓан байланысты шаруашылыќтардаѓы µзгерістер. ОсыныњсалдарынанЕвропаныњ µз іші де жєне одан тысќары жерл ер де сан алуан соѓыстарѓа ±шырады,(Мысалы: крест жорыќтарын, Неміс феодалдарыныњ италияѓа ќарсы жорыќтарын,). 3) кµптеген Батыс Еуропа елдері феодалдыќ ќоѓамныњ саяси µмірінде бір орталыќќа баѓыну тенденциясыныњ Артур, король µкіметініњ к‰шеюі, сµйтіп феодалдыќ бытыранќылыќтыњ біртіндеп жойыла бастауы.

Еуропада халыќаралыќ ќатнастардыњ дамуына халыќтардыњ ќ±ралу процесі мен ±лтыќ мемлекеттердіњ ќалыптасу процесініњ басталуы ‰лкен єсер етті. Б±ѓан сыртќы факторларда, алдымен шыѓыс тайпаларымен халыќтарыныњ ќозѓалысы,ХІ ѓ.ѓ.- Кіші Азия мен Шыѓыс Жерорта тењізінде торік- сельд-ж‰ктердіњ жаулап алѓандары, жєне т.б. єжептеуір ыќпал етті.

2.) тек ќана Еуропа елдерініњ емес, тіпті Батыс елдері мен Шыѓыс елдерініњ арасындаѓы эканомикалыќ саяси жєне мєдени ќатнастардыњ ХІ-ХІІІ ѓ.ѓ. µсіп, ныѓаюы Батыс елдер мен шыѓыс елдерініњ ішкі єлеуметтік-эканомикалыќ дамуына арќау болды. Халыќаралыќ ќатнастардыњ дамуына крест жорыќтарыныњ да белгілі єсері тиді. Осы кезде Батыс Еуропа мен Шыѓыстыњ арасында тавар алмасу ісі недєуір µсті. ХІІ-ХІІІ ѓ.ѓ. Жерорта тењізі саудасында Барселона, Марсель, єсіресе крест жорыќтары кезінде Шыѓыс Жерорта тењізінде µздерініњ факторларын ќ±рып алып, Араб жєне Византия кµпестерін ыѓыстырѓан итальяндыќ республика- ќалалар Венеция, Генуя, Пиза ‰лкен рµл атќарды. Шыѓыспен ж‰ргізілген эканомикалыќ, дипламатиялыќ жєне мєдени ќатнастары, оныњ ішінде саяси, діни жєне сауда мєселелерін ж‰ргізу маќсатымен европалыќтардыњ Шыѓыс елдеріне ±йымдастырѓан саяхаты, товар ќолµнер кєсібі жєне егін шаруашылыѓы µнімдерін алмастыру, Батысќа тµтенше жаќсы нєтиже берді. Шыѓыс елдерінен еуропалыќтар б±рын µздерінде болмаѓан кейбір ауыл шаруашылыќ даќылдарын: к‰ріш, ќара ќ±мыќ, лимон, шабдалы т±ќымдарын алып µсірді. Сериядан Еуропаѓа алып келінген ќамыс ќант ХІІѓ.ѓ. бастап таѓамдар ќатарына ќосыла бастады. Шыѓыс мєдениетініњ ыќпалы жєне Шыѓыс халыќтарыныњ табыстарыныњ ‰лгілері Батыс Еуропаѓа тек крестілер арќылы Шыѓыс Жерорта тењізі елдерінен ѓана келіп ќоймай, олар арабтыњ Сицилиясы арќылы да, Испаниядаѓы арабтар арќылы да келіп жатты.

3.) Батыс Еуропа феодалдары µзініњ Серия мен Палестинадаѓы т±раќсыз жаѓдайын ‰сті- ‰стіне крест жорыќтарын ±йымдастырып, дєрменсіз ныѓаюѓа тырысып жатса, Орталыќ Еуропаѓа ќаћарлы манѓол басќыншылары ќаупы тµнді. 1237-1240 жылдары орыс жерін жаулап алѓан Бату ханныњ ќалыњ ќолы 1241 жылдыњ кµктемінде Полша мен Венгрияѓа бет б±рды. Негізі поляк неміс отрядтарынан ќ±ралѓан ќалыњ єскер Силезиядаѓы Лигница ќаласыныњ т‰бінде татар- манѓол шапќыншылыќтарына тойтарыс беруге єрекет жасады. Сондай-аќ ќ±рамында 60 мыњ адамы бар Венгер єскері де талќандалынды. Татар- манѓол отрядтарыныњ алдыњѓы шебі Адратикаѓа дейін жетті. Крест жорыќтарынан жєне мемлекет аралыѓындаѓы дау- жанжалдардан єлсіреген Батыс Еуропа тµніп келе жатќан ќаћарлы ќорќыныш алдында дєрменсіз еді. Біраќ к‰тпеген жерде, татар- манѓол басќыншылары Шыѓысќа бет алды да, Ќара тењіз жаѓалауы мен Волга сыртындаѓы жазыќќа тартып т±рды. М±ндай µзгерістіњ негізгі себебін алдымен Русьтыњ ‰ш жылдан астамѓа созылѓан ќаћарман шайќасы,деп. т‰сіндіруге болды. Татар- манѓол басќыншылары Батыс Еуропадаѓы ќауып туѓызып т±рѓан кезењніњ µзінде, рим папасыныњ ќолдауымен, неміс рыцарлары Швеция, Норвегия жєне Даниямен одаќтасып алып, орыс князьдерініњ басына т‰скен ќиын- ќыстау жаѓдайды µз пайдаларына шешпекші болды.олар Солт‰стік Батыс Руське ќарсы крест жорыѓын ±йымдастырды.(1240) Папалыќтыњ Руське жасамаќшы арамзаролін, оныњ татар- манѓолдармен одаќ ќ±руѓа тырысќан єрекетінен айќын кµруге болады.

XIV-XV ѓ.ѓ. халыќаралыќ майдандаѓы к‰штердіњ ара ќатнастары бірсыпыра µзгерді. Гогенштауфендер к‰йреуге ±шыраѓаннан кейін (1254) орнаѓан патша аралыќ кезењде Герман империясы терењ саяси ќ±лдырау жаѓдайында болып, халыќаралыќ саясатта ешбір белгілі рол атќарудан ќалды. ХІІІ ѓ.ѓ. аяќ кезінде, XIV ѓ.ѓ. бас кезінде папалыќтыњ да саяси ќ±дыреттілігі бєсењдеді. Халыќаралыќ саясаттыњ негізгі салмаѓы ауысты. Енді ќатнастар мен ќаќтыѓысуларда басшы орынды бір орталыќќа баѓына бастаѓан Англия, Франция, жєне Испания таѓы басќа сол сияќты батыс еуропалыќ мемлекеттер ала бастады. Батыстаѓы феодалдыќ монахтардыњ саяси бірігуініњ аяќталу жєне ныѓаю процесі шиеленіскен мемлекетаралыќ ќаќтыѓысуларды туѓызып отырды. Сон дай ќаќтыѓыстардыњ ішінде ењ ірісі Франция мен Англия арасында болѓан(1337-1453) ж‰з жылдќ соѓыс еді.

Еуропа тарихында славян халыќтарыныњ неміс агрессиясына ќарсы к‰ресініњ алкен мањызы бар. Неміс агрессиясына тойтарыс беру де Польша мањызды рµл атќарды. Неміс феодалдарыныњ славян жеріне жасаѓан агрессиясы ХІІ ѓ.ѓ. к‰шейе бастады. ХІІ ѓ.ѓ. 60-70 ж. не містер полаб- балтыќ тењізі жаѓалауындаѓы славян жерлеріе басып алды. Осыдан кейін Батыс тењіз жаѓалауы Герман империясена тєуелді болды. Ал ХІІІ ѓ.ѓ 30ж. ортасында Тевтондыќ орден 1237 ж. семсершілер орден імен бірігіп алып польшаѓа ќарсы ќараќшылыќ шабуылын бастады. Олар шабуылын Балтыќ тењізі жаѓалауындаѓы территорияѓа жасады. XIV ѓ.ѓ. басында Тевтон ордені Польшаныњ Шыѓыс тењіз жаѓалауымен Гданьскіні басып алды. Немістердіњ Польшаны жаулап алу ќауыпы тµнгеннен соњ, елде тєуелсіздікті саќтап ќалу, польша жерлерін біріктіру ісі мейлінше к‰шейе т‰сті. Кіші жєне ±лы Польшаны бірт±тас польша мемлекеті етіп бірігтірген князь Владислав Локетек, 1320 жылы Краковте корольдік таќќа отырды. Біраќ Шыѓыс тењіз жаѓалауы Тевтон орденініњ ќармаѓында болды. Польша корольдігініњ ќ±рамына Польшаныњ басќа жерлеріде кірмей ќалды. Немістердіњ шабуылына ќарсы ж‰ргізілген к‰рес Польшаны кµршілес, ќ±рамында украйндардыњ, беларустардыњ жєне орыстардыњ кейбір жерлері бар, Ливтамен жаќындастырды,сµйтіп 1385 жылы олардыњ ‰ндестігі ќ±рылды. Бірлескен Польша- Ливта мемлекеті 1409 жылы Тевтон ордені не ќарсы “¦лы соѓысќа” кірісіп кетті. Шешуші шайќас 1410 жылдыњ 15 июлінде Грюнвальд т‰бінде болды. Шайќас Тевтон ордені єскерлерініњ толыќ талќандауымен аяќталды. Орден жойылмаѓан мен оныњ к‰ші к‰йреді. 1411 жылы жасалѓан бір інші То рунь бейбітшілік келісімі бойынша, орден Балтыќ тењізі жаѓалауындаѓы жерлерден бас тартып, кµптеген соѓыс шыѓынын тµлемек болды. 1466 жылѓы То рунь бейбітшілік келісімі Тевтон орденін Польшаѓа тєуелді болуѓа жєне Шыѓыс тењіз жаѓалауымен Гданскіні жєне таѓы басќа да польяктардыњ байырѓы жерлерін ќайтарып беруге мєжб‰р болды. Грюнвальд шайќасыныњ халыќаралыќ мањызыныњ ерекшелігі соншалыќ, Герман феодалдарыныњ Шыѓысќа кµз алартуына кµп уаќытќа дейін тыйым салды.

4). ХІІІ ѓ.ѓ. бастап халыќаралыќ ќатнастарда Чехия ‰лкен рµл атќарды. Еуропаныњ єлеуметтік жєне саяси тарихында оныњ беделі XIV-XV ѓ.ѓ. тез µсе бастады. Чехия Герман империясыныњ ќ±рамында есептелінгенмен шын мєнінде ол ХІІ ѓ.ѓ. ортасынан бастап дербес мемлекет болатын. ¤здерін кµзге ѓана Герман императорына тєуелдіміз деп. санайтын, ал кейде тіпті Чех корольдері Чехияда болып жатќан неміс ыќпалына ќарсылыќ жасамай оларды ќолдап отыратын, б±ныњ µзі келе- келе елде єлеуметтік, саяси жєне діни ќайшылыќтарды туѓызды, Чехия Герман империясымен ауыр ќаќтыѓысуларѓа жолыќты. ХІVѓ.ѓ. ортасында Чехияда єлеуметтік ќайшылыќтар шиеленісе т‰сті. Товар – аќша ќатнастарыныњ даму , шаруашылыѓын жања жаѓдайѓа икемдеп ж‰ргізе алмаѓан кµптеген ±саќ жєне орташа феодаодарыды азып- тоздырды. Тірі феодал дар µз менші гін шаруалар мен кедейленген дваряндар есебін ±лѓайтуѓа тырысты. Халыќтарыныњ басым кµпшілігі бюргерлерден- ќолµнершілерден, ±саќ жєне орташа саудагерлерден, демек негізінен чехтардан т±ратын ќалаларда, бар байлыќќа иелік еткен ат тµбелінбей ќаланыњ жоѓары топтары оныњ ішінде немістер ќалалар ішіндегі ќайшылыќтарды ‰детте т‰сті. Тµменгі топќа жататын ќала кедейлерініњ кµпшілігі чехтар еді. Ќалалардаѓы єлеуметтік к‰рес кµбінесе чех бюргерлігі мен плебсініњ неміс патрициаты озбырлыѓына ќарсы сипатта болып отырды. Сµйтіп кµп жаѓдайларда ќалалардаѓы єлеуметтік ќайшылыќтар ±лыттыќ ќайшылыќтармен ќабаттасып жатты. Папалыќтыњ саясаты б‰кіл чехтардыњ наразылыѓын туѓызды. Шіркеу алым- салыќтарыныњ кµбеюі, чех шіркеуініњ папаѓа баѓыныштылыѓы ќатты наразылыќ туѓызды. Неміс католик басшыларыныњ жасаѓан ќиянатына ќарсы ж‰ргізілген к‰рес, єр т‰рлі єлеуметтік сатыдаѓы адамдары- бюргер лікті, шаруларды, ќала мен деревнялардыњ плебейлерін, єсіресе ±саќ жєне орташа феодалдарды, біріктіргенкењ ќоѓамдыќ ќозѓалысќа айналды. Б±л ќозѓалысќа басшылыќ еткен Прага университетініњ прафессоры Ян Гус еді. (1369-1415) жылдар мµлшерінде. Ол католик дін басшыларыныњ кесірлік істерін єшкереледі, шіркеу байлыѓына ќарсы шыѓып, шіркеу м‰лкін секуляризациялауды талап етті. Гус католик шіркеуініњ папа Иса пайѓамбардыњ жердегі елшісі деген ќаѓидаларын жоќќа шыѓарды. Римге баѓынбайтын чехтардыњ ±лттыќ шіркеуін ќ±руды маќ±л деп. санады. Гус ќарапайым халыќќа жаны аши уаѓыздады. Ол µз жыѓармаларын чех тілінде жазды, сол тілдіњ граматикасын жасады, чех тіліне Библяны аударды. Католик шіркеуі неміс дін селері Гуске ќарсы ќиян- кесті к‰рес ж‰ргізді. ЕЊ ЄУЕЛІ ОЛ ДІНСІЗ РЕТІНДЕ ШІРКЕУДЕН АЛЫСТАТЫЛДЫ, С¤ЙТІП Прагадан кµшіп кетпекші еді,(1412) біраќ біраз уаќыт µткеннен соњ оны папа Констанц ќаласындаѓы шіркеу собырына шаќырып алды. Осы жерде Густі µзініњ нанымы ‰шін еретик деп. тауып соттап, 1415 жылжыњ 6 июлі к‰ні отќа µртеп жіберді.

Густыњ ќазасы Чехияда адам айтыќсыз, ашу- ыза туѓызып, оныњ идеяларыныњ одан єрі кењ тарауына м‰мкіндік берді. Католик шіркеуімен к‰реске б‰кіл Чех халќыныњ барлыќ топтары кµтерілді. 1419 жылы Чехияда гусшілердіњ соѓысы басталды. Б‰кіл Чехия екі лагерьге – феодалдар- католик тер жєне гусшілерге бµлініп алды. Бір інші лагерьге жоѓары дін иелері , чехтардыњ ірі-ірі феодалдары- пандары, жєне тµменгі дваряндар жатты, екіншісіне- шаруалар, ќала ќолµнершілері, ±саќ жєне орташа саудагерлер, жалдамалы ж±мысшылар, орташа жєне тµменгі дін иелері жатты. Чехияда гусшілер ќозѓалысы 1420 жылы рим папасыныњ гусші- еретиктеріне ќарсы крест жорыѓын жариялауѓа мєжб‰р етті. 1420-1431 жылдары папа жєне Герман императоры гусшілерге ќарсы бес рет крест жорыѓын ±йымдастырды., біраќ солардыњ барлыѓы да кресшілердіњ жењілуімен аяќталды. Гусшілер ќозѓалысына тіпті Чехиядан алас жатќан басќа да кµптеген елдер(Англияда, Францияда, Испанияда), сондай-аќ Балкан т‰бегіндегі славян елдері, Византия т.б. ‰н ќосты. Гусшілер ќозѓалысыныњ ‰лкен халыќаралыќ мањызы болды. Б±л орта ѓасырлыќ Еуропадаѓы ењ ќуатты антифеодалдыќ ќозѓалыстардыњ бірі болды.

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі.

«Сырдария » университеті.

«Филология-тарих» факулътеті.

«Тарих » кафедрасы.

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

«Орта ѓасырлар тарихы (батыс)» пәні

бойынша 050114 «Тарих»

мамандықтарының студенттері үшін.

Семинар сабағының жоспары

Жетысай 2005 ж.

Семинар сабағының жоспары

№	Лекция тақырыбы, мазмұны	Сағат саны	Әдебиеттер
1.	XI-XV ѓ.ѓ. Испания мен Португалия. XI- XIII ѓ.ѓ. Пиреней т‰бегі елдері. XI- XIII ѓ.ѓ. Реконкіста. Отарлау жєне саяси ±йым. XIV-XV ѓ.ѓ. Пиреней т‰бегі. Феодал дар жєне ішкі саяси к‰рес.	1	1,5,6, 38,46
2.	XI-XV ѓ.ѓ. Скандинавия елдері. Феодалдыќ ќ±рылыстыњ ќалыптасуы. XI- XIII ѓ.ѓ. Норвегія. Даниядаѓы феодализм даму. XIII ѓ. соњы мен XIV ѓ. саяси к‰рес. XV ѓ. Скандинавия елдері.	1	5,16,38,40,41
3.	Батыс Еуропадаѓы шіркеу жєне оныњ ±йымдары. Христиан догмасы жєне б‰кілєлемдік соборлар. Папа доктринасыныњ орнауы. Бенедикт жарѓысы. Монахтар. Шіркеудіњ бµлінуі. Григориан реформасы. Инквизиция. ¦лы Схизма.	1	5,16,,38
4.	Ортаѓасырлыќ мєдениет (X-V ѓ.ѓ.) Орта ѓасырлыќ мєдениеттіњ ќалыптасуы. Білім беру. Университеттер. Табиѓат туралы ѓылым. Рыцарлыќ мєдениет. Ќалалыќ мєдениет. ¤нер.	1	4,5,16,18,26,
5.	¦лы географиялыќ ашылымдар. ¦лы географиялыќ ашылымдар себептері. Американыњ ашылуы. ‡ндістанѓа баратын тењіз жолыныњ ашылуы. Португалдыќтардыњ отарлыќ басќыншылыѓы. Мексика мен Перуді испан конкистадорларыныњ басып Алу. 1550-1650 ж.ж. географиялыќ ашылымдар. Батыс Еуропа елдерініњ отарлау саясаты.	1	4,5,16,18,20,26,60

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

“Сырдария” университеті

“Филология -тарих” факультеті

“Тарих” кафедрасы

“Ортаѓасыр тарихы (батыс)” пәні бойынша

050114 “Тарих” мамандықтарының студенттері үшін

Студенттің өзіндік жұмысының жоспары.

(СӨЖ)

	СӨЖ тақырыптары	Әдебиеттер
1.	XI-XV ѓ.ѓ. Испанияныњ феодалдар арасындаѓы жєне ішкі саяси к‰рес	1. Барг М.А.”Епоха и идей” М. 1987 г. 2. Гутнова Е.В. ”Историография истории срених векав” М. 1985 г. 3. Шервуд Е.А. “Законы лангобардов” М. 1992 г. 4. История средних векав. В 2-х т. М. 2001г. 5. Энгельс Ф. “О Франции в епоху феодализма” М. 1948 г. “Архив Маркса Иэнгельса”, стр. 300-302.
2.	XI-XV ѓ.ѓ. Португалия елдері	1. С.Д. Сказкина “Хрестоматия по истории средних векав” П. 1950 г. 2. Гутнова Е.В. “ Историография истори средних веков” М.1985 г. 3. Шервут Е.А. “ Закооны лангобардов” М.1992г. 4. Корсунский А.Р. “ Образование раннефеодального гасударство в Западной Европе” М.1973г. 5. Григорий Турский. “ История франков” М.1987г.
3.	XI-XV ѓ.ѓ. Норвегия елдері	1. Лебек С. “ Произхождение франков” М.1993г. 2. Болотов В.В. “Лекцийи по истори древней церкви” М.1994г. 3. “Всемирная история”. В10-т.т,3 М.1957г. 4. “История Европы”. В 8-т. Т-2,-3,” Средневековая Европа” М.1988г. 5. Левандовский А. “Карл великий” М, 1995 г.
4.	XI-XV ѓ.ѓ. Даниядаѓы феодализмніњ даму	1. Лебек С. “ Произхождение франков” М.1993г. 2. Болотов В.В. “Лекцийи по истори древней церкви” М.1994г. 3. “Всемирная история”. В10-т.т,3 М.1957г. 4. “История Европы”. В 8-т. Т-2,-3,” Средневековая Европа” М.1988г. 5. Левандовский А. “Карл великий” М, 1995 г.
5.	XI-XV ѓ.ѓ. Германиядаѓы сауданыњ даму	1. Б.И.Пуришев., Р.О.Шор “Хрестоиатия по зарубежный литератури., литература средних веков” М. 1953 г. 2. С.Д.Сказкин “Хрестоматия по истории средних веков” М. 1950 г. 3. Н.М. Девяткина “История средних веков” М.1998 г. 4. Н.И. Девятайкина “История средних веков” М.1998 г. 5. Р.Ю. Випер “История Древнего мира и Средних веков” М.1994 г.
6.	XI-XV ѓ.ѓ. Италия елдері	1. С.Д. Сказкина “Хрестоматия по истории средних векав” П. 1950 г. 2. Гутнова Е.В. “ Историография истори средних веков” М.1985 г. 3. Шервут Е.А. “ Закооны лангобардов” М.1992г. 4. Корсунский А.Р. “ Образование раннефеодального гасударство в Западной Европе” М.1973г. 5. Григорий Турский. “ История франков” М.1987г.
7.	VIII-XI ѓ.ѓ.Италия	1. Барг М.А.”Епоха и идей” М. 1987 г. 2. Гутнова Е.В. ”Историография истории срених векав” М. 1985 г. 3. Шервуд Е.А. “Законы лангобардов” М. 1992 г. 4. История средних векав. В 2-х т. М. 2001г. 5. Энгельс Ф. “О Франции в епоху феодализма” М. 1948 г. “Архив Маркса Иэнгельса”, стр. 300-302.
8.	IX-XI ѓ.ѓ. Германия	1. С.Д. Сказкина “Хрестоматия по истории средних векав” П. 1950 г. 2. Гутнова Е.В. “ Историография истори средних веков” М.1985 г. 3. Шервут Е.А. “ Закооны лангобардов” М.1992г. 4. Корсунский А.Р. “ Образование раннефеодального гасударство в Западной Европе” М.1973г. 5. Григорий Турский. “ История франков” М.1987г
9.	Григориан реформасы.	. Б.И.Пуришев., Р.О.Шор “Хрестоиатия по зарубежный литератури., литература средних веков” М. 1953 г. 2. С.Д.Сказкин “Хрестоматия по истории средних веков” М. 1950 г. 3. Н.М. Девяткина “История средних веков” М.1998 г. 4. Н.И. Девятайкина “История средних веков” М.1998 г. 5. Р.Ю. Випер “История Древнего мира и Средних веков” М.1994 г.
10.	Ортаѓасырлыќ мєдениеттіњ даму	1. Барг М.А.”Епоха и идей” М. 1987 г. 2. Гутнова Е.В. ”Историография истории срених векав” М. 1985 г. 3. Шервуд Е.А. “Законы лангобардов” М. 1992 г. 4. История средних векав. В 2-х т. М. 2001г. 5. Энгельс Ф. “О Франции в епоху феодализма” М. 1948 г. “Архив Маркса Иэнгельса”, стр. 300-302.
11.	Американыњ ашылуы.	1. С.Д. Сказкина “Хрестоматия по истории средних векав” П. 1950 г. 2. Гутнова Е.В. “ Историография истори средних веков” М.1985 г. 3. Шервут Е.А. “ Закооны лангобардов” М.1992г. 4. Корсунский А.Р. “ Образование раннефеодального гасударство в Западной Европе” М.1973г. 5. Григорий Турский. “ История франков” М.1987г
12.	Т.Мюнцердіњ реформациядаѓы баѓыты	. Б.И.Пуришев., Р.О.Шор “Хрестоиатия по зарубежный литератури., литература средних веков” М. 1953 г. 2. С.Д.Сказкин “Хрестоматия по истории средних веков” М. 1950 г. 3. Н.М. Девяткина “История средних веков” М.1998 г. 4. Н.И. Девятайкина “История средних веков” М.1998 г. 5. Р.Ю. Випер “История Древнего мира и Средних веков” М.1994 г.
13.	Ульрих Цвингли реформасы	. Б.И.Пуришев., Р.О.Шор “Хрестоиатия по зарубежный литератури., литература средних веков” М. 1953 г. 2. С.Д.Сказкин “Хрестоматия по истории средних веков” М. 1950 г. 3. Н.М. Девяткина “История средних веков” М.1998 г. 4. Н.И. Девятайкина “История средних веков” М.1998 г. 5. Р.Ю. Випер “История Древнего мира и Средних веков” М.1994 г.
14.	Нидерланд буржуазиялыќ революциясы	1. Барг М.А.”Епоха и идей” М. 1987 г. 2. Гутнова Е.В. ”Историография истории срених векав” М. 1985 г. 3. Шервуд Е.А. “Законы лангобардов” М. 1992 г. 4. История средних векав. В 2-х т. М. 2001г. 5. Энгельс Ф. “О Франции в епоху феодализма” М. 1948 г. “Архив Маркса Иэнгельса”, стр. 300-302.
15.	XV- XVІІ ѓ.ѓ. Испания мен Португалия елдері	1. С.Д. Сказкина “Хрестоматия по истории средних векав” П. 1950 г. 2. Гутнова Е.В. “ Историография истори средних веков” М.1985 г. 3. Шервут Е.А. “ Закооны лангобардов” М.1992г. 4. Корсунский А.Р. “ Образование раннефеодального гасударство в Западной Европе” М.1973г. 5. Григорий Турский. “ История франков” М.1987г

жүктеу/скачать 1.31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: