Лекция конспектілері «Педагогикалық психология»
Лекция №10 Тақырыбы: Адамның ерік қасиеті мен өзін-өзі реттеу психологиясы
жүктеу/скачать 0.68 Mb.
|
| Лекция №10
Тақырыбы: Адамның ерік қасиеті мен өзін-өзі реттеу психологиясы Жоспары: 1.Психологиядағы ерік түсінігі. Ерікті актінің құрылымы 2. Ерік және тұлға 3.Тұлғаның өзін-өзі реттеу психологиясы (стресс-менеджмент) 4.Стресс түсінігі. Стресс түрлері. Стресстің даму кезеңдері 5. Стресстің белгілері. Стресске жауап берудің жеке стилдері Ерік дегеніміз адамның қойылған мақсатқа жетуде өз іс-әрекеті мен мінез-құлқын саналы реттей алу қабілеті.Ойланып істелетін, алға мақсат қоюды қажет ететін, түрлі кедергілерді жеңе білуден көрінетін қимыл-қозғалыстарды психологияда ерік амалдары немесе ерік деп атайды. Ерік- іс - әрекеттің саналы реттелуіне негізделген психиканың ерекше формасы. Іс - әрекетті орындау тұлғаның іс-әрекет элементтерін ұйымдастыруы және басқаруы болып табылады, яғни іс-әрекет процесін және өзін басқару. Еріктік іс - әрекет тұлға қасиеттерімен (өмірлік тілекпен, ұмтылыстармен, сенімдермен және т.б.), іс - әрекеттің мазмұнымен, өмірлік жағдайлармен детерминантталған. Еріктік іс-әрекеттің анатомиялық- физиологиялық негізі мидың барлық бөліктерінің, үлкен жарты шар қабығының маңдай бөлігінің жетекші рөлі негізіндегі рефлекторлық іс - әрекеті болып табылады. Еріктің атқаратын қызметі: - Түрткілер мен мақсаттарды таңдау; - Мотивацияның жетіспеушілігінен немесе көптігі кезінде әрекетке итермелеуді реттеу; - Адам орындайтын адекватты әрекеттер жүйесіне психикалық процестерді ұйымдастыру; - Қойылған мақсатқа жетуде кедергілерді жеңуге бағытталған психикалық және физикалық мүмкіндіктерді жұмылдыру. Еріктік іс- әрекеттердің құрылымы - Саналы мақсаттардың қойылуы (құмарлық, тілек, талпыныс); - Шешім қабылдау (мотивтер күресі, басқа талпыныстардың пайда болуы); - Жоспарлау және ұйымдастыру (тәсілдер мен құралдарды таңдау, орындаудың бірізділігін орнату, ішкі және сыртқы кедергілерді есепке алу), орындау. - Мотивтердің ішкі күресі еріктік акттің пайда болуы мен іске асу шарты ретінде көрінеді. Еріктің амал кезеңдері 1) Мақсат және оған жетуге ұмтылу (дайындық кезеңі) 2) Мақсатқа жету мүмкіншіліктерін түсіну (мақсат қою) 3) Ниет тілектердің пайда болуы 4) Ниеттер тартысы және оның біреуін қалау 5) Тоқтамға келу үшін мүмкіншіліктердің біреуін қалау 6) Тоқтамға келген шешімді орындау Ерік сапалары: Р.Ассаджиоли төменгі ерік сапаларын бөліп көрсетеді: 1) қуаттылық – динамикалық күш –қарқындылық; бұл сапа мақсатқа жетудің күрделігімен анықталады; 2) шеберлік – бақылау - тәртіптілік. Бұл сапа ерікпен басқа психикалық функциялардың реттелуі және бақылануы; 3) шоғырлану – жұмылу – зейін, бұл сапаның объектіге әсер етуде және тартымсыздығында маңызы ерекше; 4) шешімділік – жылдамдық – ептілік шешім қабылдауда көрінеді; 5) табандылық – беріктілік – шыдамдылық; 6) бастамашылдық – ерлік – шешілу; бұл тәуекелге бел буу; 7) ұйымдасқан – ықпалдастық – жинақтау. Ерік бұл жерде міндетті шешудегі барлық құралдарды ұйымдастырушы. Қазіргі психология ғылымында келесі ерік сапаларын жіктейді: мақсатқа ұмтылыс; принциптілік; дербестік; бастамашылдық; шешім қабылдағыштық; табандылық; ұйымдасқандық; батылдық; тәртіптілік. Ерік және тұлға. Өмірде біз адамның қалай жұмыс істейтінін, оқитынын, тынығатынын, сүйікті ісімен шұғылданатынын байқаймыз. Сонымен, ерік мінез-құлықтың реттегіші ретінде өмір мен іс-әрекет процесінде қалыптасады. Адам өз еркін ұжым ішінде бола отырып және еңбек, оқу, ойынмен шұғылдана жүріп тәрбиелейді. Іс-әрекеттің қай түрінде болсын, қызығу, көтеріңкі жағымды эмоциялық күй туғызатын элеметтер болады. Бірақ еңбек, оқу және тіпті ойынның өзінде бірсарынды, еш қызықсыз, эмоциялық тартымдылығы жоқ, алайда маңызды, қажетті болып саналатын жайттар да аз кездеспейді. Адам белгілі іс-әрекетпен шұғылдана отырып, субъективтік және объективтік қиындықтарды да жеңеді, бастаған істі әрі қарай жалғастырып, аяқтап шығуға өзін-өзі күштеп көндіреді. Өзін-өзі жетілдірудің көптеген әдістері психологиядан туындайды. Сондықтан, өзін-өзі жетілдіру үшін психологияны түсінудің мәні бар. Өзін-өзі жетілдірудің келесі әдістерін адамдардың өмірін жақсарту үшін терапевтер, кеңесшілер, өзін-өзі жетілдіру тәлімгерлері қолданып келген. 1. Когнитивті. Бұл әдіс адамның өзі айтып тұрған нәрсесін қайтадан ой елегінен өткізуді үйренуге мүмкіндік береді. Осы әдісті қолданып, адам айналасындағы дүние жайлы түсінігін өзгертіп, сол арқылы өзі пайдаланбай келген көптеген мүмкіндіктерге ие болады. 2. Қорғаныс механизмі. Бұл əдіс əр адамда бар. Бұл механизм – біздің өмірімізде болатын барлық күйзелістер мен қысымдармен күресу әдісіміз. Ол біздің сәтсіздіктерден ұдайы арылып отыруымызға көмектеседі. Алайда, бұл механизм дұрыс пайдаланылмаса, адамға көптеген қиындықтар тудыруы мүмкін, себебі ол, түптің түбінде, шындықты бұрмалап көрсетеді. Сондықтан, адамның түрлі қорғаныс механизмдерін қалай қолдану керектігін білгендіктен, ол оны өз мүддесі үшін пайдалануы мүмкін. 3. Таңдамалы қабылдау. Ол сананың қоршаған ортадан тек адамға пайдалы түрткілерді ғана қабылдауына кепілдік береді. Адамның қоршаған ортасы түрлі түрткілерге толы және бұл адамды мақсатқа жету жолынан оңай тайдыруы мүмкін. Демек, таңдамалы қабылдау адамға өз мақсаттарына жетуге көмектесетін түрткілерге ғана көңіл аударып, ден қоюды үйретеді. 4. Өзіндік тиімділік теориясы. Бұл теорияны Альберт Бандура (канадалық психолог) шығарған. Осы теорияға сәйкес, адамда өзіндік тиімділіктің жоғары деңгейі болса, оның қабілеттері мен таланттары қандай болғанына қарамастан, нақты бір мақсатта табысқа жетуге әлдеқайда жоғары мүмкіндігі бар. Жоғары тиімділікке қол жеткізу үшін адам өзіне сенуге, сондай-ақ өзін жоғары бағалауға тиіс. 5. Өзін-өзі сынау — бұл адамдардың өзін-өзі жетілдіру үшін қолдануға тиіс психологияның тағы бір құралы. Әлсіз және күшті жақтарына қатысты өзіне адал бола отырып, адам қалағанына қол жеткізу үшін тек күшті жақтарына ғана назар аударуы керек. Өзін-өзі жетілдіруге деген ұмтылыс жеке және кәсіби өмірде зор қуанышқа жетуге, қызметте өрлеуге қажетті мүмкіндіктерді арттыруға, отбасымен, достармен және әріптестермен қарым-қатынасты жақсартуға, жұмыс өнімділігін арттырып, еңбек өнімінің сапасын жақсартуға, күйзелістен туындайтын сырқаттарды мейлінше азайтуға, өзін-өзі жақсырақ бағалауға және басқа да көптеген нәрселерге себеп болуы мүмкін. Канадалық физиолог Ганс Силье әлемде алғаш рет 1936 жылы стресс ұғымдар берді. Оның айтуынша, стресс - бұл өтеу рұқсат етілген шегі артық болу керек, ал ол, ішкі немесе сыртқы ауыр тітіркенуі тірі организмнің реакциясы болып табылады. Ұзақтығына негізделген стресстің түрлері: Жедел стресс. Бұл көптеген адамдар бастан кешетін стресс бұл өзімізге немесе өзгелерге қоятын талаптардың арқасында. Бұл талаптар жақын өткенге немесе жақын болашақты күтуге байланысты. Кішкентай дозада бұл оң нәтиже беруі мүмкін, бірақ жоғары дозада ол бізді қажытып, психикалық және физикалық денсаулығымызға ауыр зардаптар әкеледі. Бақытымызға орай, стресстің бұл түрі ұзаққа созылмайды, сондықтан емделуге оңай болумен қатар, жалғасын қалдырмайды. Жедел стресстің негізгі белгілері: 1. Бұлшықет ауруы: Бас аурулары, арқадағы ауырсыну және контрактуралар, әдетте, басқа жағдайлармен қатар пайда болады. 2. Теріс эмоциялар: Депрессия, үрей, қорқыныш, көңілсіздік т.б. 3. Асқазан проблемалары: Стресс асқазан симптомдарында үлкен тербеліс тудыруы мүмкін; іш қату, күйдіргі, диарея, іштің ауыруы және т.б. 4. Жүйке жүйесінің шамадан тыс қозуы- қан қысымының жоғарылауы, жүректің тез соғуы, жүрек қағу, жүрек айну, шамадан тыс тершеңдік, мигрень ұстамалары сияқты белгілерді тудырады. Жедел эпизодтық стресс. Бұл сондай-ақ психологиялық консультацияларда ең көп емделетін стресс түрлерінің бірі. Өзінің де, қоғамның да талаптарына сай емес адамдарда пайда болады. Олар өздеріне қажет барлық айнымалыларды басқара алмайтындықтан, үнемі азап шегуден басқа, ашуланшақ және соғысқұмар адамдар. Жедел эпизодтық стресстен зардап шегетін адамдардың тағы бір белгісі - олар әрқашан болашаққа алаңдайды. Дұшпандықпен, егер олар маманға қаралмаса және емделмесе, оларды емдеу қиын. Созылмалы стресс. Бұл түрмелерде, соғыстарда немесе өте кедейлік жағдайында пайда болатын күйзеліс, олар үнемі сергек болу керек. Мұндай күйзеліс балалық шақтан туындауы мүмкін. Үлкен үмітсіздік тудыру арқылы ол зардап шегетін жеке тұлғаның сенімдері мен құндылықтарының ауқымын өзгерте алады. Әрине, бұл стресстің түрі ең ауыр, оны бастан кешірген адамның психологиялық денсаулығы үшін ауыр деструктивті нәтижелері бар. Күнделікті азап шегетін адамдар өмір бойына салдар қалдыруы мүмкін психикалық және физикалық тозуға ие болу. Адам стресстік жағдайды өзгерте алмайды, бірақ олар қашып кете алмайды, олар ештеңе істей алмайды. Психологияда стрестің дамуының үш кезеңі жазылған: 1.Мазасыздық. Бұл кезең бірнеше минут, бірнеше апта сияқты жалғасады. Бұл ыңғайсыздық, алаңдаушылық, ағымдағы проблеманың қорқынышы. 2.Қарсыласу. Бұл кезеңде адам мәселені шешуге тырысады. Эстрада болған кезде қарсылық концентрацияның, белсенділіктің және жылдам реакцияның ұлғаюымен бірге жүреді. Қайғы-қасіретте - рефлексия, немқұрайлылық, ұйымның жоқтығы, қандай да бір шешім қабылдауға қабілетсіздігі. Әдетте, осы кезеңде стресстік жағдайды жою қажет, бірақ стресстің әрі қарай әсер етуімен үшінші сатыға келеді. 3.Шығару. Стрестің осы сатысында дененің барлық энергетикалық ресурстары таусылды. Адам әлсіздік сезінеді, үмітсіз сезім, апатия . Егер стресс созылмалы түрде жүрсе, бұл жүрек-қан тамырлары жүйесі мен тірек-қимыл аппаратының, асқазан-ішек жолдарының және невроздардың бұзылуына әкеледі. Кернеу гормондары, қалғандары сияқты, дене үшін де қажет, бірақ олардың көптігі деструктивті түрде әрекет етеді. Сондықтан стресстік жағдайды дамудың басымдығы ретінде қарастырып, сарқылу кезеңіне дейін проблеманы шешуге тырысыңыз. Өзіңізге қамқорлық жасаңыз және таныс сөйлемді ұмытпаңыз: «Егер жағдайды өзгерте алмасаңыз - оған деген көзқарасыңызды өзгертіңіз». Стресстің белгілері. Стресске жауап берудің жекестилдері. Стресті зияткерлік белгілері: жаңа ақпаратты есте сақтау проблемалары; назар аудару проблемалары; ұмытшақтық, ұйымның болмауы; тұрақты алаңдаушылық; алаңдаушылық немесе секіріс; қозғамайды; шешім қабылдаудағы қиындықтар; көзге көрінбейтін; ұйқысыздық, түнгі сұмдық; пессимизм; алаңдаушылық армандар. Стресстің эмоциялық белгілері: жиі қыңырлығына немесе өзіне-өзі қол жұмсау туралы ойларға; алаңдаушылық, кінәсіздік; депрессия және бақытсыздық сезімі; күрделі; тітіркену немесе қысқа құмарлық; ашулану, қасірет, қастық; кенеттен қорқынышты шабуылдар; жалғыздық пен оқшаулану сезімі; босаңсу мүмкін емес; депрессия, көңіл-күйдің жиі өзгеруі; кептелу сезімі; алаңдаушылық, нервозность; кішігірім проблемаға шамадан тыс реакция. Стресстің физиологиялық белгілері: мойынға ауырсыну, арқадағы ауру, бұлшықет спазмы; қатерлі ісік аурулары, гуся соққылары, бөртпелер, қышу; кеуде ауыруы, жылдам жүрек соғысы; тістермен сылап, жақтардың сынуы; түсініксіз және жиі аллергия; салқын немесе тер қолы, аяқтар; құрғақ аузы, қиын жұтылу; шаршау, ұйқысыздық, әлсіздік; айнуы мен айналуы; жыныстық ниетінің жоғалуы; жиі қызару және терлеу; диарея немесе іш қату; жиі зәр шығару; іштің ауыруы, іштің ауыруы; ауырсыну мен азап; эруцитация және метеоризм; тыныс жетіспеушілігі; жиі суық тию; аяғы, қолы немесе ерні титиреді; құлақтарда қоңырау шырқау және шуылдау; кептелу. Стресті мінез-құлық белгілері: қиын жағдайларда немесе өтірік айту; обсессивті немесе компульсивтік мінез-құлық; өнімділікті төмендету; қызметтік және басқа да міндеттерге бағынбау; артық қорғау немесе күдік; ішімдік, темекі шегу, есірткі қолдану; жылдам немесе мазасыз сөйлеу; құмар ойындар немесе импульстік сатып алу; байланыс мәселелері; тым ұзақ немесе қысқа ұйқы; тамақтанудан немесе нашар тамақтанудан; басқа адамдардан өзін-өзі оқшаулау. Қатты стресстің белгілері, әдетте, барлық деңгейлердегі симптомдардың көптігінен, сондай-ақ олардың қарқындылығының жоғары дәрежесінен тұрады Күйзелісті жеңудің әр қилы стратегиялары бар. Олардың бірі – эмоцияларды білдіру ептілігі. Екіншісі – жағдайды қайта бағалау, оқиғаның басқа суретін құрастыру және жағымсыз жағдайдың өзінен өзіңіз үшін көптеген пайдалы нәрсені таба білу машығы. Үшінші жол – қайта бағалауға келмейтін жағдайды өзгертуге мүмкіндік беретін мақсатты бағытталған әрекеттер. Жағдай ықтималды қауіпті, күрделі немесе жаңа ретінде қабылдануын доғарғанда, күйзеліс тиылады. Мұнда білуге тиіс жайт, негативтік (теріс) жай-күй тек біздің теріс ойларымызбен ұсталып тұрылады. Нақ солар барлық бәленің көзі болып табылады. Өз ойларыңызбен жұмыс істеуді үйреніп, сіз өз эмоционалдық жай-күйіңізді реттеуді үйренесіз. Бірінші ереже - өз бойыңыздан теріс ойды қумау, керісінше оған оның басқа ойлар сияқты өмір сүруге өз құқығының бар екеніне түсіністікпен қарау. Екінші ереже – бұл ойға сыпайы түрде айналып өтуді ұсыныңыз, өйткені әр кезде өзіңізге қызықтырақ, маңыздырақ және пайдалырақ басқа ойлар мен тірліктер бар. Өмірдегі теріс жағдайда жақсы және пайдалы нәрсені таба білуге үйрену әрқайсымызға маңызды. Себебі өмір қарама-қайшылықтардың бірлігі мен күресінен құралған. Coндықтaн «cтpecc» ұғымын aдaм aғзacынa түceтін caлмaқ, oл зиянды, oдaн құтылу кepeк дeп қабылдау қaлыптacқан. жүктеу/скачать 0.68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|