Лекция конспектілері «Педагогикалық психология»
Лекция №12 Тақырыбы: Тұлғаның денсаулық психологиясы
жүктеу/скачать 0.68 Mb.
|
| Лекция №12
Тақырыбы: Тұлғаның денсаулық психологиясы Жоспары: 1. Психика мен дененің өзара байланысы және өзара ықпалы. 2. Аурулардың пайда болуы мен денсаулықты нығайтудың психологиялық факторлары. 3. Психикалық белсенді заттарды қолдану мен зиянды әдеттер денсаулықты әлсіріретуші фактор ретінде. 4. Салауатты өмір салты тұлғаның жетістікке жету негізі ретінде. 1.Психика мен дененің өзара байланысы және өзара ықпалы. Қазіргі психологиялық әдебиеттерге талдау көптеген зерттеушілердің денсаулықтың психологиялық аспектілерін осыған ұқсас терминдерді қолданып қарастырғанын көрсетеді: «психикалық денсаулық» (Б.С.Братусь), «психологиялық денсаулық» (И.В.Дубровина), «тұлғалық денсаулық» (Л.М.Митина), «рухани денсаулық» (Ю.А.Кореляков), «жанның саулығы» (О.И.Даниленко) және т.б. Бүкіләлемдік денсаулық қорғау ұйымының пайымына сай, психика саулығы дегеніміз адам ақыл-ойының, физикалық және эмоционалдық дамуының толыққанды жетілуіне ықпал етуші күй болып табылады. Адам психикасының саулығын білдіретін нормалар мен аномалиялардың көрсеткіштерін анықтау – аса күрделі мәселелердің бірі. Мәдени-әлеуметтік дәстүрлердің норма көрсеткіштері болып есептелетін жағдай тарихи түрде қалыптасып қалған. Бірдей психикалық көрініс барлығына ортақ норма ұғымына қатысты қалыпты да, аномальды да болып саналуы мүмкін. Қазіргі заманғы ғылым психика саулығын медициналық және психологиялық көрсеткіштер қосындысы, сондай-ақ әлеуметтік нормалар мен құндылықтар арқылы анықтайды. Адам денсаулығының осы аспектісімен шектелетін жағдайлары психикалық көріністердегі ауқымды зерттелуі қиындыққа соғатын топқа жатады. Клиникалық түрде нақты көрінбеген психикалық ауытқу мен психикалық саулық арасындағы шекараны айқын ажыратып көрсету қиын. Оларды өзара ажыратып, сондай-ақ өзара жалғастырып тұрған шекара аумағы айтарлықтай кең болады, ал ауруды денсаулықтан бөліп тұрған шекара тұрақсыз әрі белгісіз болып табылады. Кейбір авторлардың мәліметтері бойынша, зерттелген адамдардың 20-26 пайызынан психикалық ауытқулар, 40-62 пайызынан – шекаралық жағдай анықталып, 13-15 пайызынан ешқандай психикалық бұзылыстар байқалмаған . Психика саулығы дегеніміз – адам мен сыртқы дүние арасындағы тепе-теңдік жағдайы, оның әлеуметтік ортаға, физикалық, биологиялық және психикалық ықпалдарға қатысты реакциясының сай болуы, жүйкелік реакция күші мен сыртқы тітіркендіргіштер арасындағы сәйкестігі, адам мен оның айналасындағылар арасындағы үйлесімділік, адамның шынайы объективтілік жайлы пікірінің басқа адамдардың пікірлерімен ұштасуы, өмірдің кез-келген жағдайына сын көзбен қарауы. Адам психикасының саулығын білдіретін үш деңгей бар: -психофизиологиясының саулық деңгейі (орталық жүйке жүйесінің қызметімен, жағдайымен анықталады); - жеке психологиясының саулық деңгейі (психикалық іс-әрекетінің жағдайымен, қызметімен анықталады); -тұлғасының саулық деңгейі (адам қажеттіліктері мен әлеуметтік орта талаптары, мүмкіншіліктері арасындағы қатынаспен анықталады); Адам психикасының әрбір деңгейінде норма мен аномалиялар көрсеткіштерінің өзіндік медициналық-психологиялық және әлеуметтік құндылықтар жүйесі болады. Жағымсыз өзгерістердің барлық үш деңгейде де орын алуы мүмкін. Психофизиологиялық саулық деңгейіндегі ауытқулар орталық жүйке жүйесінде де, перифериялық жүйелерде де (мигрень, невралгия, неврит, полиневрит және т.б.) пайда болатын алуан түрлі жүйке аурулары түріне білінеді. Жеке психологиясының саулық деңгейіндегі ауытқулар бірқатар психикалық ауруларды (қабылдау, ойлау, есте сақтау және т.б. қабілеттіліктерінде ауытқулар) тудырады. Тұлға саулығының деңгейіндегі ауытқулар тұлғаның өзін қоршаған әлеуметтік ортамен қалыпты түрде өмір сүру бағытындағы өзгеріске (нашақорлық, ішімділік, қылмыс т.б.) әкеліп соғады. Психикалық аурулар мен ақыл-ой кемістігі түрлерінің бірқатары тұқым қуалайды. Баланы дүниеге әкелуді жобаламас бұрын, оның тұқымындағы психикалық аурудың орын алу-алмауын анықтау үшін медициналық-генетикалық қеңес беру пайдаланылады. Бұл белгілі бір ата-ананың ауру баланы дүниеге әкелуінің мүмкіндігін (тәуекелділігін) анықтайтын ерекше медициналық көмек түрі болып табылады. Психологиялық денсаулықтың негізгі өлшемдері қамтиды: 1. Өзгелермен қарым-қатынас жасау қабілеті. Бұл қарым-қатынастар сенімділікке және оң көзқарасқа негізделеді (адамдардың шағын топтарымен). Бұл категориядағы адамдар – идеализациядан және негізсіз талаптардан аулақ болуға, жанжалды жағдайларды тиімді шешуге, бір нәрсені қабылдауға ғана емес, сонымен қатар беруге да мүмкіндігі болуы шарт. Бұл тек ерлі-зайыптылардың жеке қатынастарына ғана емес, сонымен қатар балаға және ата-аналарға да қатысты. Маңыздысы – қарым-қатынастың қатерсіз, зорлық-зомбылықсыз болуы керек. Салауатты қарым-қатынастар тек өнімділікті сақтайды. Бұл сондай-ақ «экологиялық достық» – адамның өзі үшін ыңғайлы ортаны таңдауға қабілеттілігін қамтиды. 2. Қажеттілік және еңбекке қабілеттілік. Кәсіби қызметте ғана емес, сонымен қатар шығармашылық жағынан қоғамға қосқан үлесі болып табылады. Адамның өзі, оның отбасы және қоғам үшін ақылға қонымды құнды нәрселерді жасауы адам үшін маңызды. 3. «Ойнауға» қабілеті. Ойын ересек адам үшін кең түсінік болып табылады, сондықтан оның құрамына мынадай маңызды түсінік кіреді: – метафораларды, әзілді еркін пайдалану; - би, ән, спорт, басқа шығармашылықтың сыртқы байқаушысы емес, белсенді қатысушысы болу. 4. Автономия. Дені сау адам қаламаған нәрсені жасамайды. Ол өз таңдауы бойынша әрекет етеді және оған жауапты болады, тәуелділіктен зардап шекпейді, екіншісінде гипербақылау арқылы өмір салаларының біреуіне бақылаудың жоқтығын өтеуге тырыспайды. 5. Этикалық нормаларды түсіну. Ең алдымен, сау адам оларды ұстанудың мағынасы мен қажеттілігін біледі, алайда ол бұл тұрғыда икемді – белгілі бір жағдайларда мінез-құлқын өзгертуге мүмкіндік береді (ақылға қонымды). 6. Эмоционалдық тұрақтылық. Бұл эмоциялардың қызуын басу қабілетінде көрінеді – оларға өздерін билетуге мүмкіндік бермейді. Кез келген жағдайда ақылмен байланыста болу. 7. Қорғану механизмдерін қолданудың икемділігі. Әрбір адам қолайсыз өмір сүру жағдайымен бетпе-бет келеді және психикаға ұқсас нәзік құрылымды алып жүруші ретінде оны қорғау құралдарын пайдаланады. Сау адам тиімді әдістерді таңдап, әртүрлі жағдайларда қолайлы таңдауды жасайды. 8. Хабардар болу, басқаша айтқанда, ақылдылық. Ақылды сау адам шынайы сезімдер мен басқа адамдардың көзқарастары арасындағы айырмашылықты көріп, басқа біреудің сөзіне деген реакциясын талдай алады, ол басқа адамның өз ерекшеліктері мен айырмашылықтары бар жеке адам екенін түсінеді. 9. Ойлану қабілеті. Уақыт өте келе өз жеке өмірідегі белгілі бір оқиғалардың себебін талдай білу, әрі қарай қалай жалғасатынын және ол неге әкелетінін түсіну үшін – бұл дағдылар салауатты тұлғаны ажырата біледі. 10. Тиісті өзін-өзі бағалау. Психикалық денсаулығының құрамдас бөліктерінің бірі шынайы мінез-құлық пен өзіндік қасиеттерге, өзіне деген көзқарасқа, өзінің әлсіз және күшті мінез-құлығын шынайы түсінуге байланысты өздігінен өзін-өзі тану болып табылады. Демек, өзін-өзі бағалаудың жеткіліксіздігі жоғары немесе төмен үміттерді тудырады, басқалармен үйлесімді қарым-қатынас орнатуға кедергі келтіреді. 2.Аурулардың пайда болуы мен денсаулықты нығайтудың психологиялық факторлары. «Психологиялық астары бар аурулар» ерлерде, егде жастағы адамдарда жиі кездеседі. Балалар мен жастар көп ауыра бермейді. Егде жастағы адамдар денсаулығына байланысты мәселелер мен аурулардан аулақ болуға тырысуы керек. Кейбір егде жастағы адамдар денсаулығын күтуді тоқтатады, денсаулығымен айналыспайды, жиі ауырады. Жалпы биомедициналық, әлеуметтік-экономикалық, әлеуметтік-демографиялық, мәдени, мінез-құлық және психологиялық факторлар денсаулыққа әсер ететіндігі белгілі. Медицинада тұқым қуалайтын аурулар саны 2000-нан асады, олардың қатарында қан қысымы, асқазан жарасы, шизофрения, псориаз, атеросклероз, глаукома аурулары бар. Әлеуметтік-экономикалық факторлардың адам денсаулығына әсері зор. Денсаулық пен білім, табыс, жұмыспен қамту, әлеуметтік мәртебе арасында тікелей байланыс бар. Әлеуметтік-демографиялық фактор адамның жынысы, жасы, ұлты, тұрғылықты жері денсаулық пен өмір сүру ұзақтығына әсер етеді. Алкоголь, темекі шегу, есірткі қабылдау, девиантты және делинквентті мінез-құлық сияқты мінез-құлық факторларының денсаулыққа кері әсері белгілі. Денсаулыққа мәдени факторлардың әсеріне сай әр мәдениет басқалардан өзінің ерекше құндылықтар жүйесімен, денсаулыққа қатысты көзқарасымен ерекшеленеді. Ұлттық әдет-ғұрыптар, дәстүрлер, салт-дәстүрлер, білім беру жүйесі адам өмірінің қалай құрылуымен, басқаларға, өзіне, өзінің денсаулығына қалай қарайтындығымен байланысты. Кейбір қоғамдарда денсаулық идеясы ұзақ өмір сүрумен, басқаларында – физикалық күшпен, үшіншіден – дененің толықтығымен байланысты. Адамның өзінің денесіне, ауруына, жасына, өнімді және өнімді емес өмірлік бағдарға, өзін-өзі түсінуге қатыстылығы денсаулық жағдайының психологиялық факторларымен анықталады. 3. Психикалық белсенді заттарды қолдану мен зиянды әдеттер денсаулықты әлсіретуші фактор ретінде. Аурулардың халықаралық жіктемесі бойынша (АХЖ - 10) осы үлкен топқа кіреді: - маскүнемдік (жіті улану, созылмалы маскүнемдік, тұрмыстық ішкіштік) - нашақорлық (опий тобы, каннабиоидтар, спайстар, кокаин, амфетаминдер және т. б.) - уытқұмарлық (желім, газ, бензин, ұшпа еріткіштер және т. б.) - темекіні пайдалану (насыбай, темекі, «көк темекі», вэйптар, қорқор) - прекурстарды пайдалану (дәрігердің тағайындауынсыз қатты әсер ететін дәрілік құралдарды пайдалану). Соңғы жылдары жастар арасында ең жиі кездесетін мәселе болып микстер табылады, бұл екі және одан көп психикалық белсенді заттарды пайдалану. Психикалық белсенді заттарды пайдаланушыларды анықтау қалай өтеді: - өз еркімен жүгіну – егер бұрын нарколог дәрігерге осы жағдай бойынша жылына 2-3 жағдайда жүгінсе, 2017-2019 ж.ж. 10-12 жағдай байқалды. Бұл халықтың тыйым салынған зарарлы заттарды пайдаланудың салдары туралы жоғары хабардарлығын дәлелдейді. - бастапқы медициналық, білім беру мекемелері мен құқық сақтау органдардан жіберу. Бұрын терапевт дәрігерлер, педиатрлар мен басқа белгілі бір сала мамандары адамдарды шамалы мөлшерде жіберген болатын. 2018-2019 жылдары 20-дан астам жіберілген адамдар жағдайлары болды. Әсіресе кеңес алу мақсатында психиатр дәрігерлер мен мектептер және колледждер әкімшіліктері жиі жібереді. - алкогольдік, нашақорлық, аралас масаю мәніне тәуліктік сараптамадан өту. Әсіресе мереке алдындағы және меркелік, демалыс, каникул күндерінде куәландырылғандардың саны айына 8-10 кісіге дейін жетеді. - оқу орындарындағы профилактикалық медициналық бақылау, тексерулер. Орташа алғанда, бір оқу орнын қарап тексеруді аяқтағаннан кейін қосымша тексерулерге 12-15 адам шақырылады. Күнтізбелік жыл ішінде профилактикалық медициналық тексерумен 3500 адам шамасында қамтылады. профилактикалық қадағалауға алынғандардың (қауіп-қатер тобы) арасында қадағалаудың 1 жылы ішінде 98,2% ПБЗ қайталап пайдалануды тоқтатады. 4. Салауатты өмір салты тұлғаның жетістікке жету негізі ретінде. Салауатты өмір салты (СӨС)- бұл ең әуелі денсаулықты сақтауға және нығайтуға бағытталған сауықтыру жолындағы белсенді іс-әрекет. Салауатты өмір салты өмір сүру барысында мақсатты түрде қалыптасады. Қазіргі мәліметтер бойынша денсаулық 53-55%- ға салауатты өмір салтына тәуелді болады екен. Бұдан салауатты өмір салтын ұстанудың қаншалықты маңызды екендігі айқын. Салауатты өмір салты - адам үшін аса маңызды, денсаулықпен тікелей байланысты құнды форма. Ол адам мәдинетінің бір бөлігі. Ал денсаулық адам бақытының негізгі бөлігі. Қоғамның болашағы әрбір адам денсаулығына байланысты. Денсаулыққа тек дененің сыртқы бүтіндігі ғана деп қарау ағаттық, жалпы алғанда оны ағзаның жан-жақты дамуымен бүкіл қызметтердің жүзеге дұрыс асырылуы деп ұққан жөн. Салауатты өмір салтын қалыптастырудың негізгі бағытгары: -жеке және қоғамдық гигиена; -дене шынықтыру, гиподинамиямен күрес; -ағзаны жаратылыс-табиғи факторлармен- су, ауа, күн жарығымен және т.б. шынықтыру; - күн тәртібін тиімді пайдалану; - дұрыс және уақтылы тамақтану; - тән ауруларынан сақтану; -жарақаттанудан, уланудан, т.б. сақтану; -зиянды әдеттерден (темекі, алкоголь, есірткілік улы заттар) сақтану; - жыныс гигиенасы; - психопрофилактика және психогигиена; - конфликт және денсаулық; - экология және денсаулық. жүктеу/скачать 0.68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|