Лектор: аға оқытушы Өтегенова О. К

1. 
   Күн системасының құрамына кіретін планета
   

В. 9

Д.5

А. 10

С. 30

3. Күн экваторлыќ гелиоендіктерінде … жерлік тєулік бойынша айналып µтеді

А. 11,0

В. 25,4

Д. 13,4

А. 150

С. 548

5. К‰нніњ диаметрі Жердіњ диаметрінен … есе ірі,

А. 56

В. 109

Д. 78

А. 4

С. 2

7. К‰н ‰лкен кµлемде …. шыѓарушы орталыќ

А. газ

В. сәуле

Д. энергия

8. Сол аймаќта …..айналу процесі ж‰ріп, соныњ єсерінен К‰ннен жарыќпен сєуле шашырайды

А. сутегініњ гелийге

В. тұздың қышқылға

С. судың тұманға

Д. будың суға

9. К‰нніњ белсенді к‰йі єрбір .....сайын ауысып отырады

А. 10 жыл

В. 12жыл

Д. 5жыл

А. Ушинский К.Д.

В. Макаренко А.С.

С. Чижевский А.Л.

Д. Абай

11. А.Л.Чижевский зерттеп, ....ѓылымыныњ негізін салды.

В. педагогика

С. ихтиология

Д. генекология

12. Планеталардың Күн төңірегіндегі жолы ... деп аталады.

А. радиус

В. биссектриса

С. меридиан

Д. “орбита”

13. Күнге ең жақын айналатын планета – ...

А. Марс

В. Нептун

Д. Плутон

1. 
   Күн мен түннің ауысуы.
   
2. 
   Жердің өз білігінен айналуы.
   

Жер планетасы-жер-күннен санағанда 3-ші планета ол өз осінен 23 сағат 56 минут 4,1 секундық периодпен, ол күнді әллиптік орбитадан 356, 24 тәулік ішінде айналады оның өз осінен айналуы күн мен түннің ауысуын, ол күнді айнала қозғалуы жыл мезгілдерінің ауысуын қамтамасыз етеді. Эволюциялық даму барысында жердің құрылысы түзіледі. жердің ортасында радиусы 1500 км тең ядросы орналасқан, ядромантия мен, ал мантияны радиусы 6000 км болатын жер қыртысы құрайды. Жер қыртысына жердегі барлық су обьектілерін біріктіретін гидросфера кіреді жер өзімен бірге қозғалатын газды атмосферадан қоршалған.

Жердің өз бөлігінен айналуы нәтижесінде күн мен түннің ауысуы.

Әлемдік дене ретінде Жер өз білігін айналады. Сонымен бірге өз орбитасымен Күндіде аиналып отырады. Ол бүкіл күн жүиесінің құрамында Галактика ядросының төңірегінде айналады және бүкіл Галактикамен бірге әлемдік кеністіктегі қозғалысқа қатысады. Осылардын ішінде Жер бетіндегі түрлі құбылыстардын дамуына Жердің өз бөлігін айналуы және орбита бойынша Күнді айнала қозғалуы басты орын алады. Егер Жер шарының солтүстік полюс жақтағы үстінен қарайтын болсақ, оның батыстан шығысқа қарай, сағат тілінің айналу бағытына қарама – қарсы бағытта, өз білігінен айналып тұрғанын көрер едік. Күн мен түннің ауысып отыруы нақ осы айналудың әсерінен болады.

Жердің өз білігін айналуының Жердегі тіршілік үшін маңызы.

Жер өз білігін бір тәулікте, 24-сағатта бір айналып шығады. Жердің өз білігін мұндай жылдамдықпен айналуының ондағы табиғат құбылыстары үшін шешуші мәні бар. Егер жоғарыда айтқанымыздай, Жердегі 1 тәулік 1 жылға тең болса, онда Жердің Күнге үнемі бір жағы қарап, екінші жағына күн сәулесі түспес еді. Ондай әдеттегі тәулік есебі де жойылып, күндіз, түн жыл мезгілдері дегенді білмес едік. Жердің Күн батпайтын жағындағы ыстық 100⁰ С-тан асып, Күн түспейтін жағы соншалықты қақаған аяз болып тұрар еді. Мұндай планетаның тіршілікке жарамайтындығы өзінен-өзі түсінікті. Ол ол ма! Жердің Күн батпайтын жағындағы су түгелдей буланып кетер еді, Күн шықпайтын жағындағы су үнемі қатып жататындықтан, ол жағын ғаламат қалын мұз құрсар еді. Бәлкүм, күн мен түннің тоғысқан астарлас өңірінде тіршілікке жайлы, өтпелі қоңыржай орын алатын шығар? Жоқ олай емес. Тура осы өңірде температураның, ауа қысымының күрт өзгеруі салдарынан сұрапыл дауыл, су тасқыны және т.б. түрлі апатты құбылыстар болып жатар еді.

А)әлем дүниені

Б)Күн системасын

В)Галактика

Г)Метагалактика

2.Жер бетіндегі “жарық жұлдыздардың” саны

А)12

В)88

А)66

В)15

А)Ұсақ планеталардң соқтығысуынан

Б)Шаң тозаңдардың бірігуінен

В)Астроидтардан пайда болған

Г)Құйрықы жұлдыздан пайда болған

5.Жер бетінің көлемі.

а)499 млн.км.кв

б)520 млн.км.кв.

в)510 млн км.кв

г)710 млн.км.кв.

6.Жердің айналу бағыты

а)шыгыстан батыска карай,сағат тілімен бірге

б)батыстан шығыска карай,сағат тіліне қарсы

в)солтүстіктен оңтүстікке карай

г)оңтүстіктен солтүстікке карай

7.Неше сағаттық белдеу бар

а)25

в)12

А)1900км

В)3900км

1. Жердің жылдық айналымы.

Басқа планеталар сияқты Жер де Күнді тұйық сызық құрайтын жолдын бойымен, яғни орбитамен айналады. Жер орбитасы дұрыс шеңбер түзбейді, одан гөрі сәл сопақтау . Сондықтан жер жылына Күнге бір рет жақынырақ келеді де ( 3 қаңтар ), бір рет орбитадағы ең алыс нүктесіне ( 5 шілде ) барады. Ең жақын нүктемен (147 млн км) нүкте мен ең алыс (152 млн км) нүктенің арасындағы қашықтық айырмасы-небәрі 5 млн км. Бұл Жердің Күннен орташа қашықтығымен салыстырғанда тым мардымсыз.

Жер Күнді орбита бойымен 365 күн 6 сағатта 1 рет айналып шығады. Жыл есебін оңайлату үшін 1 жылда 365 күн бар деп есептелінеді. Жыл сайын есепке қосылмай қалып отыратын 6 сағат 4 жылда 24 сағат немесе 1 тәулік құрайды. Сонда 3 жыл 365 күннен тұратын жыл «кібісе жылы» деп аталады. Ақпан бұл жылы 29 күнмен, ал қалған 3 жылда 28 күнмен бітеді.

Жер бетіне жылу таралудағы айырмашылық

Жерге Күннен келетін жылу мөлшері Жер білігінің орбита кеңістігінде орналасу қалпына тікелей байланысты. Егер Жердің білігі орбита кеңістігінде тік орналасса, оның барлық жерінде жыл бойы күнмен түн бірдей болар еді. Онда күн сәулесінің жер бетіне түсу бұрышы жыл бойы өзгермес еді, сондықтан жыл мезгілдері де ауыспас еді. Жаз бен қыс, көктем мен күз дегенді білмес едік. Экваторлық белдеуде ұдайы ыстық жаз , орта белдеуде күз немесе көктем, полюске жақын маңда жыл бойы қақаған қыс болып тұрар еді. Осыған орай Жер бетіндегі табиғат белдеулері мен зоналарды да казіргіден басқаша болары анық.

Солтүстік Америка мен Еуразиядағы қалың ормандардың орнын мәңгі жасыл тундыра жайлап алар еді. Қазіргідей қысқа болса да, Күн жылынатын маусым тумайтындықтан, полярлық аймақтарды мәңгі қар мен мұзқалқаны басып жатар еді.

Жердін белгілі орбита кеңістігіне тік орналаспай, 66,5⁰ бұрыш жасап белдеу қиылысады, сондықтан жылу Жер бетіне бұл айтылғаннан басқаша таралады. Жер көлбеулік мөлшері оның күнді айналу жолында тұрақты болады. Соған сәйкес жыл ішінде жер бетінің кез келген нүктесіне Күн сәулесінің түсу бұрышы және түсу уақытының ұзақтығы өзгеріп отырады. Нәтижесінде келетін жылу мөлшері өзгереді, жыл мезгілдеріде ауысады.

Маусым шілде тамыз айларында Жер Күнге Солтүстік жарты шар жағымен қарайды да, планетаның бұл жағына жылу мен жарық молырақ түседі. Сондықтан бұл кезде Солтүстік жарты шарда – жаз, оған қарама-қарсы Оңтүстік жарты шарда қыс болады. Қыркүйек, қазан, қараша, наурыз, сәуір, мамыр айларында Жер шары Күнге қырын түрады да, күн сәулесі мен жылуы екі жарты шарға бөлініп түседі. Сондықтан бұл кездерде екі жарты шардың бірінде-көктем, екіншісінде күз болады.

А)әлем дүниені

Б)Күн системасын

В)Галактика

Г)Метагалактика

2.Жер бетіндегі “жарық жұлдыздардың” саны

А)12

В)88

А)66

В)15

А)Ұсақ планеталардң соқтығысуынан

Б)Шаң тозаңдардың бірігуінен

В)Астроидтардан пайда болған

Г)Құйрықы жұлдыздан пайда болған

5.Жер бетінің көлемі.

а)499 млн.км.кв

б)520 млн.км.кв.

в)510 млн км.кв

г)710 млн.км.кв.

6.Жердің айналу бағыты

а)шыгыстан батыска карай,сағат тілімен бірге

б)батыстан шығыска карай,сағат тіліне қарсы

в)солтүстіктен оңтүстікке карай

г)оңтүстіктен солтүстікке карай

7.Неше сағаттық белдеу бар

а)25

в)12

А)1900км

В)3900км

1. Картографиялық проекциялар .

2. Азимут.

Теориялық мәліметтер:

Жер шарының бірнеше есе кішірейтіліп берілетін нақты бейнесі глобус деп аталады. Глобустағы Жер бетінің дәл бейнесін картаға көшіру үшін картографиялық проекциялар қолданылады.Жердің шар тәрізді болуына байланысты оны жазық карта бетінде беинелеу барысында әр түрлі дәрежеде бұрмалану болады. Бұрмаланулар ұзындыққа, ауданға және пішінге, бұрышқа байланысты бұрмаланулар деп жіктеледі. Ірі масштабты топографиялық карталарда бұрмаланулар онша байқалмайды. Ал неғұрлым ұсақ масштапты жалпы геграфиялық карталарда бұрмалану мүмкіншілігі артады. Сондықтан бұрмалану мүмкіншілігі азайту мақсатында геграфиялық карталарда әр түрлі прокциялар қолданылады тең бұрышты, тең ауданды және еркін алынған прокцялар. Тең бұрышты проекция қолданылған картада бұрыштар мен шағын геграфиялық объектілердің пішіндері нақты сақталады, бірақ олардың ұзындығы мен ауданы өте күшті бұрмалануға ұшырайды. Сондықтан мұндай проекцялар теңіз кемелері мен ұштардың жүру жолдары мен ұшу бағыттарын нақтылау мақсатында пайдаланадаы. Ал бұл картадан ауданды нақты анықтау мүмкін емес. Тең апуданды проекця қолданылған карталарда аудани дәл берілгенімен,геграфялық объектілердің бұрыштары мен пішіндері күшті бұрмалануға ұшырайды. Мұндай проекця қолданылған карталардан материктер мен елдердің, мұқиттардың ауданын нақты анықтауға болады. Еркін алынған проекцялардың неғгізінде жасалған карталарда бұрмаланулардың барлық түрлері кездескенімен, олар карта бетінде ұтымды беинеленеді. Бұрмаланушылық картаның бір бөлігінде мүлдем байқалмаса, ал екінші бөлігінде керісінше, бұрмаланушылық дәрежесі күрт артады. Еркін алынған проекцялар арасында тең аралықты проеця кеңінен қолданылады. Онда белгілі бір бағытта; меридиан бо йынша немесе параллельдер бойынша бұрмаланушылықтар мүлдем байқалмаиды. Проекциялар жазықтың бетіне көшіру пішініне қарай да жіктеледі. Ең көп қолданылатын түрлері –цилиндрлік, конустық, көп конусты және дзимуттық проекцялар. Циліндірлік проекця көбінесе Жер шары толық беинеленген карталарда пайдаланылады. Мұнда бұрмаланулар экватор маңында мүлдем байқалмайды да, ал полютерге қарай артады. Экватор сызығы кесіп өтетін Африка мен Оңтүстік Америка материктерінің карталары, жекелеген аудандандарның карталарыда цилиндір негізінде жасалады. Конустық проекцялар плюске жақын орналасқан Еуразя мен Солтүстік Америка материктерін карта бетінде беинелену барысында кеңінен қолданылады. Бұл проекця бойынша материктердің пішіндері аудандары бір шама жақсы сақталғанымен,

Жоғары ендіктерде жатқан полюс аймақтары күшті бұрмалануға ұшрайды, ал карталардың орталық бөліктерінде бұрмалану неғұрлым аз байқалады. Көп конусты проекция дүниежүзілік карталарда көп пайдаланады. Онда материктердің пішіні жалпы сақталғанымен, орталық бөліктерінің ауданы бұрмалануға ұшырайды. Азимуттық проекция белгілі бір нүктеден жан-жаққа бағытталатын кеңістікті дәл беинелеу үшін қолданылады. Әсіресе полюстер маңындағы аймақтарды карта бетінде бейнелеу үшінөте қолаилы проекция болып табылады.

Азимут (арабша ас-сумут – жол) деп белгілі бір затқа қарай жүргізілген бағыт пен солтүстік бағыттың арасындағы бұрышты айтады. Азимут компастың магнит тілінің солтүстік басынан сағат тілінің айналу бағыты бойынша 0⁰-тан 360⁰-қа дейін есептелінеді. Толық шеңбер 360⁰-тан тұрады. Соған сәйкес компастың циферблаты 360⁰-қа бөлінген: 0⁰ – солтүстік, 90⁰ – шығыс, 180⁰ – оңтүстік, 270⁰ – батыс бағытқа сәйкес келеді.

Карта бойынша немесе жер бетіндегі азимутты табу үшін компасты дәлдеп қойғаннан кейін алынған нүктеге қарай жүргізілген бағыт циферблаттың қай градусына тура келетінін байқаймыз.

Азимут А әрпімен белгіленеді де, жанына градус мөлшері қойылды. Мысалы, А=30⁰.

Қараңғы түнде, қалың тұман, ақ түтек боранда, сондай-ақ орман ішінде немесе тұлдыры жоқ жазық жерде жол тауып жүру қашан да қиын. Мұндай жағдайда алдын ала тағайындалған деректер бойынша бағдарды компаспен белгілейді де, жүрген қашықтықты өлшеп отырады. Бұлай жол тауып жүруды азимут бойынша жүру дейді.

Жарты шарлар картасы глобусты меридианның бойымен қақ жарып, пайда болған екі бөлікті жазықтыққа түсірудің нәтижесінде жасалған. Жерді екі жарты шарға бөліп бейнелеу шардың бетін жазықтыққа жазғанда пайда болатын бұрмалану мөлшерін азайтады. Мұны жарты шарлар картасындағы жер бетінің көрінісі глобустағыға ұқсастығынан байқауға болады. Дегенмен зер сала қарасақ, бұд картада да бұрмаланулар айқын көрінеді.

Глобуста барлық меридиандардың ұзындығы бірдей. Ал жарты шарлар картасындағы меридиандар әр жарты шар шеңберінің ортасынан шетіне қарай барған сайын өзінің нақты мөлшеріне қарағанда ұзара береді. Соған орай шеңбердің шетіне жақын жатқан Африканың батыс жағасы, Оңтүстік Америка мен Аустралияның шығыс жағалары глобустағыға қарағанда созыңқы бейнеленген. Дегенмен жарты шарлар картасы бүкіл Жер шарын бірден түгелдей көруге мүмкіндік береді.

Карталардың маңызы олар географялық мәліметтердің жинақтауымен анықталады. Мазмұнына қарай барлық карталар жалпы географялық болып бөлнеді. Жалпы географялық карталарда жергілікті жердің басты объектілері түгел және дәл бейнеленеді, бұған физикалық карталар мысал бола алады.

Ал тақырыптық карталарда табиғаттың жекелеген компаненттері (жер қыртысының құрылысы климаты, топырақ, өсімдік,), шаруашылықтардың орналасуы мен шаруашылық түрлері және т.б беріледі. Тақырыптық карталардың мазмұны нақты бір құбылысты бейнеленуімен анықталады. Тақырыптық карталардың маңызды бір тобы мұхиттық карталардан тұрады. Мұнда Дүние жүзілік мұхит суы және оның құрамдас бөліктері, жағалық, сызықтары, аралдары, мұхит табанының жер бедері температурасымен тұздылығы, беткі ағыстары және тереңдіктері көрсетіледі. Көп жағдайда тақырыптық карталар бірнеше компаненттерді және оладың өзара байланысын көрсетеді. Мұндай карталар кешенді карталар деп аталады.


4-апта ( 1,5 балл)










Сабақтың тақырыбы: Жердің жасы, геологиялық жыл санау

Сабақтың жоспары:

1. Геологиялық жыл санау.

2. Жер қыртысының рельефі

Геологиялық жыл санау геохронологиялық кесте арқылы жүргізіледі. Грек тілінен аударғанда гео- жер, хронология – жыл санау деген мағына береді.

Жер қыртысы мен тіршілік дүниесінің неғұрлым ірі өзгерістерін көрсететін геологиялық уақыт аралығы эра деп аталады. Жердің даму тарихы бес эраға жіктеледі. Әр эра неғұрлым қысқа уақыт аралықтарына – дәуірлерге бөлінеді. Дәуірлердің аттары көбінесе сол кезеңге сәйкес келетін тау жынстары табылған жерлердің атымен аталады. Мысалы кембрий, пермь, юра. Геохронологиялық кестеде Жер тарихындағы басты оқиғалар – тау жасалу кезеңдері, климаттық өзгерістер, тіршіліктің дамуы және т.б. көрсетіледі.
Геологиялық жыл санау геохронологиялық кесте.

Эралар	Дәуірлер	Қатпарлықтар	Тіршіліктің дамуы
Кайнозой	Төрттік немесе антропогендік 1,8 млн. жыл Неогендік 21 млн. жыл Палеогендік, 42 млн. жыл	Альпі қатпарлары	Сүт қоректілер мен құстардың қарқынды дамуы. Адамның пайда болуы. Жабық тұқымды өсімдіктердің қаулап өсуі
Мезозой	Бор, 75 млн. жыл Юра, 60 млн. жыл Триас, 35 млн. жыл	Мезозой қатпарлығы	Құстардың пайда болуы. Алып бауырымен жорғалаушылардың кең таралуы. Ашық тұқымды өсімдіктердің қаулап өсуі
Палеозой	Пермь, 55 млн. жыл Тас көмір, 60 млн. жыл Девон, 60 млн. жыл Силур, 25 млн. жыл Ордовик, 45 млн. жыл Кембрий, 100 млн. жыл	Герцин қатпарлары Каледон қатпарлары	Теңіз маржандары, трилобиттер, ірі қос мекенділердің кең таралуы. Өсімдіктердің құрлыққа шығуы. Папоротниктер мен плаундардың қаулап өсуі
Протерозой	млрд. жыл	Байқал қатпарлары	Көк-жасыл балдырлардың кең таралуы. Алғашқы қарапайым теңіз ағзаларының пайда болуы. Бактериялардың пайда болуы

2.Жер бедерін кейбір түсінікте -рельеф деп атайды.Рельеф дегеніміз- Жер бетінің сыртқы бейнесін айтамыз. Жер бедерінің әр-түрлі болуымен байланысты рельефтің формалары пайда болады.

 Рельефтің құрылысы және даму тарихы, қазіргі жер бедеріне сипаттама жасайтын ғылым- геоморфология деп атаймыз.Геоморфология-грекше”gео”-жер; “mоrрhе-” форма деген мағына береді.

Рельеф литосфераның бір-бөлігі болғандықтан, литосферамен тығыз қарым-қатынаста болады. Сондай-ақ ол географиялық қабықтармен де тығыз байланыста болады. Литосфера (грекше- Litos- тас дегенді білдіреді) тау жыныстарымен басқа қабаттардан ерекшеленеді. Литосфераның ірі- ірі блоктарға ажыратылғанын- литосфералық плита деп аталады. Литосфераның плиталар горизонталь бағытта астеносферада қозғалады, егер қозғалса сейсмикалық, тектоникалық қозғалыстар туындайды.

Жер бедері ішкі және сыртқы процестердің тоғысуы немесе ішкі және сыртқы процестер нәтижесінде туындайды.

4-апта ( 1,5 балл)

Жоспары:

ІІ. Негізгі бөлім.

1. 
   Жер сілкіну ошағы.
   
2. 
   Жер сілкінудің эпицентрі.
   
3. 
   Жер шарындағы басты жер сілкіну белдеулері белгілері.
   
4. 
   Жанартаудың пайда болуы.
   

ІУ. Әдебиеттер.

1.Берзилин Н.Н. Безилин Н.М. Биосфера, ее настоящее, прошлое и будущее. М., “Просвещение”, 1979.

2.Растительный мир Земли. / Под ред. Ф.Фукарека. М., 1982, т.1,8

3.Волынский Б.А. Астрономия. М., “Просвещение”, 1971.

4.Герасимов В.П. Животный мир нашей Родины. М., “Просвещение”, 1977.

5.Неклюкова Н.И. Общее землеведение. М., “Просвещение”, 1976, т1,2

6.Астанин Л.Г., Благосконов К.Н. Охрана природы. М., “Колос”, 1978.

7.Молис С.А. Книга для чтения по зоологии. М., “Просвещение”, 1981.

8.Моисеев В: Наедине с природой. “Аурика”, Чимкент, 1993.

9.Галант Т.Г., Гурвич Е.М. Практика занятия по землеведению и краеведению. М., “Просвещение”, 1988.



1. Жер асты жөніндегі ғылым.

А) палеонтология

Б) гидрогеология

С) геохимия

Д) геотектоника

2. Жердің өрісі және пішіндері жайлы ғылым

А) грвиметрия

Б) магнитометрия

С) геотермика

Д) сейсмология

Е) геохимия

А) гравиметрия

Б)магнитометрия

С) геотермика

Д) сейсмология

Е) геохимия