«Ұлттық ДӘСТҮР – Қазіргі қазақ руханиятының Өзегі» атты республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдарының жинағы
ӘОЖ 800 МИФ ЖӘНЕ МИФТІК ТАНЫМ НЕГІЗІНДЕ ҚАЛЫПТАСҚАН
жүктеу/скачать 1.26 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Түйін сөздер
| ӘОЖ 800
МИФ ЖӘНЕ МИФТІК ТАНЫМ НЕГІЗІНДЕ ҚАЛЫПТАСҚАН СӨЗ ОРАМДАРЫ Ақбердыева Б.Қ. Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжиниринг университеті, Ақтау қ., Қазақстан Аңдатпа. Мақалада қазақ тілінде мифтік танымға негізделіп қалыптасқан фразеологизмдер, мақал-мәтелдер, тағы басқа сөз орамдары лингвистикалық тұрғыда талданады. Түйін сөздер: Миф, этнос, символ, ойкумен, семантикалық, теңдік, жұптық, шарты. Миф – ойдан шығарылған өтірік, жасанды дүние емес, нақты халықтың дүние мен өзі туралы шындығы, басқаша айтқаңда шын деп есептелінген, тарихи, рухани тәжірибесіне сүйенген стереотиптік деңгейдегі Ақиқаты. Миф әрине, тарихи айғақ емес, бірақ нақты бір тарихи қоғамның танымы, рухани дамуымен байланысты қалыптасқан тарихи негізі, яғни бұл жағынан ақиқат деп есептеуге болатын дүние [1,27]. Мифтік-танымдық құрылымдар негізінде қалыптасқан тілдік деректер этнос болмысының, мәдениетінің, рухани дүниетанымының көріністері. Ал «этнос» ұғымы «ұлт» ұғымына қарағанда тереңірек уақытты қамтиды. Атап айтқанда, ол сатылап даму барысында аналық, аталық, рулық, тайпалық, ұлыстық та дәуірлерді басынан кешірген адамдар қауымдастығын танытады. Олай болса, этностың басынан кешірген барлық кезеңінен толық мағлұмат тек оның тіл қазынасында ғана сақталады. Ұлтқа ғана тән мәдени коннотациялар туралы В.Н.Телия: «Это в самом общем виде интерпретация денотативного или образно мотивированного, квазиденотативного аспектов значения в категориях культуры» деуі осының айғағы [2,288]. Осыған байланысты тіл әлемі – этностың өзін танып білудің қайнар көзі. Осы кезеңге тән ғаламды танудың, ежелгі ойлау жүйесінің түрі мифтік танымның мазмұндық межесін мифтік-танымдық деп бағаласақ, оны бейнелеудің, тілде сақтаудың және қолданудың тұрпаттық межесі – тілдегі лексика-фразеологиялық жүйе. Архетиптік образдар әлдебір шексіз ұланғайыр, алып дүниені тиянақтаған, жинақтаған праформалар адамзатқа өмір бойы ілесіп келеді. Мифология дін, өнер архетиптердің өзін өңдеп, символдарға айналдырып, формасы жағынан жетілдіріп, әсемдікке жеткізген. Мазмұны жағынан жалпыға бірдей болған мифология – архетиптік образдарды өндеудің бастапқы тәсілі. Үйлесім мен жарасымдық адам баласында магия, ритуал мифтердің көмегімен жүзеге асып отырды. Терең түкпірде жатқан бүкіладамзаттық мазмұнды бойына жинақтап оны адам санасына жүйемен жеткізетін бұл ілімнің саласын тілмен сабақтастықта қарау өте маңызды[3,124]. Символ мен миф ойлау нәтижесі бола отырып, ойкуменді әр түрлі семантикалық трансформацияда модельдейді. Әлемнің мифтік моделі барынша динамикалық құрылымға ие, символдық модель мейлінше тұрақты, ол оқиғаның дамуын, өзгеруін көрсетпейді. Мифтің құрылымы предикат ретінде, символ құрылымын предикаттың атауы ретінде тануға болады: миф хабарлай отырып елестетеді, символ хабарлай отырып атайды. Символ өзінен басқа бір дүниеге сілтеу жасаса, белгісіз қалыпта қалса, миф құпияны түсіндіруге тырысады. Миф белгілі бір уақыт пен кеңістік шекарасыңда өмір сүрсе, символ уақыт пен кеңістікке тәуелсіз [1,108]. Мифтік танымдағы жұп символдардың тілдегі көрінісі көбіне фразеологизмдер жүйесінде сақталады нақты айтқанда, қос тағанды немесе қос құрамды деп аталатын фразеологизмдер тобы осы тақырыпқа қатысты ерекше назар аудартады. Оларды тілдік құрылымдық жағынан талдап тексергеи тілші-ғалым С.Сатенова: «Қос тағанды фразеологиялық тіркестер – іштей тең жарылып, екі бірдей тірек сөзге сүйеніп, өзара сәйкес 93 екі топқа (тағанға) жіктеліп, бөлініп тұрған тұрақты сөз орамы» деп анықтайды [4,15]. Мысалы: 1) бетегеден биік, жусаннан аласа; 2) әулиеге ат айтып,//қорасанға қой айтып; 3) ақ дегені алғыс,//қара дегені қарғыс; 4) ай дер ажа жоқ,//қой дер қожа жоқ т.б. Олай болса, жоғарыда келтірілген мысалдардың құрамындағы компоненттерді мифтік-танымдық құрылым негізінде салыстырып, былай түсіндіруге болады: бірінші мысалдағы биік-аласа, ғаламның мифтік моделіндегі аспан-жер, жоғары-төмен жұптары арқылы, екінші мысалдаш ат-қой жұптары, жылқы - аспандікі, қой - жердікі, үшінші мысалдағы ақ-кара, ақ - өмір, қара - өлім, төртінші мысалдағы ажа -қожа, аталық-аналық дегендерді білдіреді. Демек, қос тағанды фразеологизмнің моделін: А+В деп шартты белгілеуге болады. Мысалы: Ақ дегені алғыс, // Қара дегені қарғыс Аз да болса, // Көптей көр Күле кіріп, // Күңірене шығып Іші өлген, // Сырты сау Мұны жоғарыдағы бірінші тарауда айтылған А мен В немесе А (М) В логикалық механизіміне сай түсіндіруге болады. Сонда үш тағанды фразеологизмдердің құрамы мифтік танымдағы А (М) В логикалық механизімінің тілімізде әлі де жұмыс істеп тұрғандығының нәтижесі екендігін көрсетеді. Мысалы: А М В Аузын үріп, Аяғын сырып, Табанын қырып Үш тағанды фразеологизмнің құрылымын модель: А+М+В моделімен белгілесек, ол мифтік құрылымның жоғары дүние, орта дүние, жер асты яғни А (М) В моделі бойынша, А - ауыз, М - аяқ, В - табан дегенмен сәйкеседі. Осындай модельдер түркі халықтарының сөз ескерткіші «Күлтегінде»: ішре ашсыз ташра тонсыз йабыз-йаблақ будунта (іші ассыз, тысы тонсыз жаман-жәутік жұртта) деген сияқты фразаларда кездестіреміз. Түркі халықтарының сөйлеу тілінде, одан соң мақал-мәтелдерінде, ауызекі сөз үлгісінде түбір сөз ұйқасы, қосымша ұйқас, дыбыс ұйқас өте ертеде өзара бірлікте туған мағына жағынан жақын сөздер (йабыз-йаблақ, сүгіт-йымшақ), мағына жағынан қарама-қарсы сөздер (іш-таш, ішре-ташра) әуелі жалаң тіркес, содан соң жұп тіркес құрау арқылы сөйлемді гармонияға келтіру талабы туды. Сөйлемдегі гармония, теңдік, жұптық, тепе-теңдік шартына бағына келе сөйлеу материалдарынан дайын үлгілерді жіктеп шығарды. Бұлар одан соң модель, қалыпқа айналды да, екінші кезекте өздері сондай дайын үлгілерді (модельді сөздерді) жасауға негіз болды. XV ғасыр жазба ескерткіштеріндегі: //Ішре//аш ~сыз//, ташра//тон-сыз// I түріндегі жұп тіркестср, XI ғасыр жазба ескерткішіндегі: //Кіші аласы//-іч-тін//, //йылқы//аласы//таш-тын//. //Ал-ым-чы//арслан//, //бері-ім-чі//сычған// деген сияқты жұп тіркесті мақалдар да осы модель-қалыптан шыққан. Қос тағанды фразеологизмдердің құрылымына қатысты айтылған осы қағида мен осы тараудағы бинарлық жүйе туралы тұжырымдарымыз сәйкесіп жатыр. Қос тағанды фразеологизмдер тағанаралық компоненттердің контрастивті мағынасы негізінде жасалса, мифтік танымның негізгі құрылымдық белгісі бинарлық қарама-қарсылықтардан тұрады. ӘДЕБИЕТТЕР 1. Қондыбай С. Арғықазақ мифологиясы. 1-кітап. – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. 2. Телия В.Н. Русская фразеология. Семантический, прагматический и лингвокультурологический аспекты. М: Школа языка и русской культуры, 1996. 3. Жаманбаева Қ.Ә. Тіл қолданысының когнитивтік негіздері. Алматы: Ғылым, 1998. |