«Ұлттық ДӘСТҮР – Қазіргі қазақ руханиятының Өзегі» атты республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдарының жинағы

112 
XVIII ғасыр жыраулық поэзиясының өкілі болып саналатын Абыл жыраудан бастап, 
XX ғасырдың орталарына дейін өз бабаларынан мұра боп жеткен жыраулық дәстүрдің 
жалауын жалғап кеткен Сәттіғұл Жанғабылұлына дейінгі аралықтағы поэтикалық 
қазынаның халық жадында сақталып, бүгінге жетуі, өміршеңдігі еріксіз таң қалдырады. 
Жырлары халық арасына кеңінен таралған, суырып-салма, шашасына шаң 
жұқтырмай дүниеден өткен ақындардың бірі Қашаған Күржіманұлы 16 жасынан бастап-ақ 
халықтан «ақын» деген баға алып, бағзы өнерпаздар дәстүрімен көп елді аралайды. 
Маңғыстау, Хорезм аймағы, Еділ мен Жайық арасы, Жем, Сағызды жайлаған елдерде 
болып, Құрманғазы, Қалнияз, Нұрым, Ақтан, Мұрат, Балаораз, Қоспақ, Ізім, Өмір, Аралбай 
сынды өнер саңлақтарымен кездесіп, өнерде сыйлас –сапарлас болған. 
Қашағанның «Қонақкәде» жыр мәтінінен қазақ халқының ұлттық дүниетанымына 
қатысты салт-дәстүрді бейнелейтін көптеген ұғымдарды кездестіруге болады. 
«Қонақкәде» сөзінің мағыналық аясына тоқталсақ: «Қазақ халқында қонақ – ең 
үлкен құрмет иесі. Егер қонақ өнер адамы болса, ол – бір үйдің ғана емес, тұтас ауыл-
аймақтың, әулеттің ортақ құрметті адамына айналады. Үй иесі, ауылдың белгілі адамдары 
қонаққа үлкен құрмет көрсете отырып, қонақтың өнерін танытуға ықылас танытады, 
қонаққа қолқа салады, өтініш білдіреді. «Ауылдың алты ауызы» айтылғаннан кейін, келесі 
кезекте қонақ тарапынан өнер көрсетілуі керек (ән айту, жыр айту, күй тарту). Бұл – жай 
ғана өнер көрсету емес, «қонақкәде» деп аталатын қалыптасқан дәстүрлі салт, ауыл, үй 
иелеріне деген құрмет болып саналады» (3). 
Сондай-ақ осы жыр жолдарындағы «толтырса асқа табақты», «дастархандарын мол 
жайып» деген тіркестермен берілген «қонақжайлылық», «береке», «қазақтың барлық 
байлығы, ырыс, берекесі дастарханнан көрінеді. Дастархан – тоқшылық, молшылық, 
қонақжайлылық, адамдардың бір-біріне деген ықылас, пейілі» деген ұлттық танымды 
қамтиды. Тағы бір айта кететін жайт ақын-жыраудың шығармаларында кездесетін діни 
таным мәселесі. Жырау адам, өмірдің мәні, фәни мен бақи, дін мәселелерін де өзінше 
толғайды. Жалпы қандай діннің болмасын, басты кредосы – адамгершілік. Гумманистік 
көзқарастағы адами қасиеттің ең озық үлгісі мұсылман дінінде адамгершілік – имандылық 
ұғымына сыйыстырылып беріледі. Қашағанның діни сауаттылығын көптеген жырларынан 
кездестіруге болады:
Дін тірегі – ибалық, 
Ибаның әдеп – қақпағы
Қақпағы қымтап жабылса, 
Шайтанның қиын ашпағы. 
Әдеп, ақыл жоқ болса, 
Тәкәппар ашу көп болса, 
Иманның оңай қашпағы – дейді (4).
Дін тірегі ибалық болғанда, оның негізі - әдеп, әдеп болмаған жағдайда «иман 
қашады», иба – инабат - ұят- әдеп - сыпайылық, ізеттіліктің түп негізі имандылық 
тәрбиесіне тіреледі. Қыйсықбас Ғапурұлының жыр мәтіндерінен де тәрбиелік мәні жоғары 
өсиет сөздерді кесдестіреміз.
Әуелі иба кеткенде 
Сыйламайды екен баласы 
Ата менен ананы.
Тілегі қабыл болар ма
Атадан алмай батаны? - деді,
яғни адамгершіліктің, ибалықтың басы ата-ананы сыйлау. Бата - адам баласына 
жақсылық тілеу, қазақ халқы үшін батаның орны бөлек, «киелі сөз». Бата - атаның балаға 
жақсы лебізі, өмір бағытына берген жолдама.
Ал, бүгінде теңдесі жоқ әдеби мұра болып саналатын “Қырымның қырық батырын” 
жырлап өткен әйгілі жырау Мұрын Сеңгірбекұлы: 
Азамат ерге жарасар 

113 
Азғана сөйлеп көп тыңдау 
Көкіректе болса санасы - дейді.
Көп тыңдап аз сөйлеу сабырлылықтың, әдептіліктің, бүгінгі түсінікпен қарайтын 
болсақ мәдениеттіліктің белгісі болмақ.
Ақын Өришан Дарқанұлы Маңғыстау өңірінде аты аңызға айналған тұлға, ескіше 
оқыған сауатты, болыс болған, ел басқарған, халыққа әділдігімен танылған би болған адам. 
Ол патша үкіметінің тұсында да, кейін кеңес заманында да үкімет тарапынан көп қудалауға 
ұшырайды. Патша үкіметі оны Сібірге жер аударады, сол жақтан (“итжеккеннен”) жаяу 
қашып елге жеткендігі, басынан өткерген оқиғалары жөнінде ел аузында көптеген 
әңгімелер айтылады. Өришанның «айдалып бара жатып айтқан» жырында:
Асқар-асқар, асқар тау, 
Асқардан биік тау болмас. 
Биіктігін сұрасаң – 
Бауырынан ұшқан тұрымтай 
Басына жетіп қона алмас. 
Жаманды “Жақсы” дегенмен 
Хас жақсыдай бола алмас. 
Өзі жақсы туғанның 
Қатардан басы қала алмас. 
Өзі жаман туғанның 
Ата-тегі сұралмас - деп, адам бойына табиғатынан берілетін адами, кісілік қасиет пен 
тексіз жаманның арасын «тұрымтай» басына жете алмайтын асқар шыңмен өлшейді.
Түмен Балтабасұлы өзінің замандастары Дамолла Санамасұлы, Оразмағамбет ахун 
Тұрмағамбетұлы, Ержан хазірет Төлегенұлы сияқты т.б. елге белгілі діндар-
ағартушылармен бірге медреселерден білім алады. Абыл, Нұрым, Қашаған, Қалнияз, Ақтан, 
Әбубәкір Кердері, Сәттіғұл сынды т.б. ақын-жырауларды үлгі тұтады. Ел арасындағы 
әлеуметтік мәселелерге де ерте араласып, ақыл-ойының биіктігімен жастай көзге түседі. 
Бірақ “халық жауы” атанып, ҚарЛАГ-қа жер аударылады.
Түмен Балтабасұлының жырларының қайсысы болмасын афоризмдік толғауларға 
толы. Сонымен қатар әлем, бомыс, тіршілік туралы ой тастайды. Мысалы: 
Аспан мен жер, ай мен күн, 
Қараңғы – жарық, күн мен түн. 
Әуелден жолдас – некелі, - деп бүкіл жаратылыс жұп екенін айта отырып, 
Фәни мен бақи екеуі, 
Екеуінің арасы 
Алыс болса екі елі
Бұл жалғаннан пайда жоқ – 
Келген жандар кетеді – дейді, яғни өмір қысқа, өткінші, білген жанға қысқа ғана 
ғұмыр «екі елі» өлшем.
Ал «Дүние, сені қайтейін» атты толғауында:
Жеткізбейді екен сірә да 
Адамның биік арманы.... 
Дүние, сені қайтейін, 
Көрсе көңіл тоймаған. 
Жас күнім, сені қайтейін, 
“Мәңгі” деп бәрін ойлаған, - деп құрық салдырмай, арманмен өте шығатын «жастық 
шақты» босқа өткізбей, артыңда қалдыратын ізіңді ойла деп философиялық пікір тастайды. 
«Адайдың бес жүйрігінің» бірі атанған Ақтан Керейұлы «Сайқылықпен көп кездім 
Тама, Табын – Жетіру, Кіші Жүздің аймағын», –деп өзі жырға қосқандай, ол Орынбор, 
Жайық, Ойыл, Қыйыл, Жем, Сағыз өңірлерін аралап Нұрым, Қашаған, Құлмамбет т.б. 
сапарлас болған. Ақтанның «Қазақтың салты» жырында аты айтып тұрғандай қазақ 
халқының тұрмысы, салты, дәстүрі суреттеледі. «Болжау сөз» жырында: 

114 
Асыл сөзді түсінер 
Қазағым дархан ел еді. 
Таусылмайтын көңілі 
Ағайынға мол еді... 
Ағалары ініге 
Үлгілі ұлы жол еді... 
Ер азамат сөз бастап 
Үлкенге кіші бағынып 
Заңы елдің жөн еді – деп ұлттық тәрбиеміздегі інінің ағаны, кішінің үлкенді, 
сыйлауы, үлгі тұтуы заңды қағидамыз екенін насихаттайды. 
Қорыта айтатын болсақ, ақын-жыраулардың өмір тәжірибесінен туған тәрбиелік 
мәні жоғары ақыл, өсиетке толы терең мағыналы жырлары тәрбиелік педагогикалық 
ойларға толы. Жыраулар жақсылық пен жамандық, Алланың рахымы, имандылық, елдің 
бірлігі, барлық пен жоқтық, ащы мен тұщы, адами қадір-қасиет жайында толғанады. Демек, 
төл рухани мұраларымыздың бай қазынасы саналатын жоғарыда аталып өткен және мақала 
көлеміне қарай аталмай өткен жыраулардың дүниетанымын, көзқарастарын тек тілдік, 
әдеби, философиялық тұрғыда ғана емес этнопедагогикалық қырынан да тереңірек зерттеу 
қажеттілігі туып отыр.
ӘДЕБИЕТТЕР 
1. Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы.-Алматы: 
Рауан, -1998-128 б. 
2.Манкеева Ж.А.Мәдени лексиканың ұлттық сипаты. - Алматы: Ғылым,-1997- 272 б. 
3. Нұрдаулетова Б.И.Көне күннің жыр күмбезі. Алматы: Жазушы, -2008-390 б. 
4. Тіл таңбалы Адайдың ақындары.-Алматы: Жазушы, - 2008-200 б. 
5. Бөлеев Қ. Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге кәсіби 
дайындау: Теориясы және практикасы. – Алматы: Нұрлы Әлем, 2004. - 304 б. 

жүктеу/скачать 1.26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: