Келіссөз үрдісінің амал-тәсілдері

Жанжалдың белсенділігін төмендететін немесе тоқтататын, өзара мүддесі мен мақсаттарыныңкелісіміне бағытталатын жақтардың тікелей не жанама қарым-қатынасын білдіретін келіссөздер жанжалды бақылау технологиясында жақтарды келісімге келтірудің біршама таралған құралы болып табылады. Жанжалдың даму кезеңінде, әрі аяқталу кезеңінде қолданылатын келіссөз үрдісінде келіспеуші жақтар пікірлерім ен алмасады, бір-біріне сөз береді, бұл әрине, қарсылықты жұмсартады, оппонентінің дәлелін түсінеге көмектеседі, сол арқылы, келісімге келудің шарты, сипаиы мен күш-жігерінің нағыз арақатынасын дұрыс бағалауға мүмкіндік береді.

Әдетте, мамандардың келіссөз кезінде қолданылатын әдіс-тәсілдері, олардың мазмұнына, олар жүргізілетін жағдайға, сондай-ақ, жақтардың өздерінің сұхбат жүргізуге дайындығы мен жағдайына тәуелді.

Келіссөз үрдісі «жақындастық – жолдан кету» өзара қатынасы аясында жүргізіледі. мұнда сауда технологиясын қолдану, ұқсас жағдайларды қарастыруға және өзінің мақсаттарына сәйкес бастапқы ұстанымын сақтауға немесе артықшылыққа жету, оппоненттердің өзара түсінушілігіне жету немесе, керісінше, бір жақты артықшылықты немесе жақтардың өзара қанағаттануын қамтамасыз етіп, тығырыққа тіреуге мүмкіндік беретін өзіне тән тәсілдерді қолдану көзделеді. Тек келіссөз өткізу кезінде жақтардың өзара келіспеушіліктердің мәнін білдіретін жанжалдың «орталық нүктесін» табу мүмкіндігі туады, ендеше, болжамдық шегінудің (келіссөздердің құлдырау мүмкіндігінің) шегін немесе «мәселенің өзіндік бағасын» анықтайды. Келіссөздер шегінуді теңдестіруге, ұстаным айқындығын көрсетуге, қарсы тұрушының «әділетсіз амалдарының» тиімділігін әлсіретуге мүмкіндік береді.

Жалпы, келіссөздің қандай да бір тәсілдерін қолданудың сәтті болуы жақтардың «стратегиясы мен амал-тәсілдеріне байланысты. Алайда, тәжірибе көрсеткендей, келіссөздерді сәтті аяқтаудың бірқатар универсалды тұжырымдары мен талаптары бар. Осылайша, американдық мамандар М.Деич пен С.Шикман келіссөздердің тиімділігі, жақтардың тең және өзара қанағаттануы мәселелердің бәсекеде қатынасатын адамның субъективті қызығушылығынан тұрақты бөліну кезінде; көңіл-күйді тұжырымдарға емес, ал нақты қарама-қайшылыққа бөлу кезінде; шешудің бірнеше жолдарын жасау кезінде, партиялық не идеологиялық ұстанымын емес, ал күш-жігер арақатынасының басым болатын объективті критерийлерін ескеру кезінде артатынын атап көрсеткен.

Шегінуге уәде беру, серіктесіне көңіл бөлуі келісімге келу мүмкіндігін арттырады.

Келісімді позитивті түрде аяқтау үшін оң салдарға мақсаттардың белгілі бір диверсификациясына әкеп соқтырады. Олар жақтарға мәселені шешу жолдарын қарастыруды ұлғайтуға мүмкіндік береді; келіссөз үрдісінің алдын-ала регламентациясы кезінде әр қайсысы сұхбатқа сәйкес келетін кездесу жүргізудің орны мен уақытын, жүргізілетін әңгімелер жобасын, делегация уәкілдерінің құрамы мен келіссөздің басқа да жақтарын жопарлайды. Табысты жақтардың шығарған күштері мен қаражатына сәйкес бөлуді көздейтін «диструбитивті әділдік» тұжырымына талдау жасау да келіссөздегі табысқа жетуге ынталандырады. Өзінің ұстанымын насихаттауда үшінші жақты жұмылдырған, арнайы ойластырылған акция немесе бәсекелестерін келіссөздің шын мәніндегі мақсатттарынан «адастыратын» акциялар да табысқа әкеледі. Сондай-ақ, жанжал тәжірибесі көрсеткендей, келіссөздер делдалы ретінде БАҚ-ты кең түрде жұмылдыру немесе қолдану сұхбат кезіндегі кернеулікті арттырады да, әсіресе, маңызды мәселелерді шешу барысында бәсекелес жақтарды табысқа жетуге мүмкіндік жасамайды.

Делдалдардың шеберлігіне байланысты табысты шешімдер үшін мәселенің «түйілуі» сияқты амалдарды қолдану да себепші бола алады. Ол өзара келмейтін мәселені елемеу арқылы дискуссиядан «кетуді» көздейді.

Жанжал біткеннен кейін келіссөздер – компромистер, келісімдер, күш қысымының нәтижесін халық оны дұрыс қабылдасын деп көрсету дұрыс, мысалы, бұл жерге қаратар келісім, жеңіліс және т.б. болмау керек. Сол арқылы қабылданған шешімге байланысты сұрақтарды тудыратын әрекеттер жойылады.

Осы мәселеде жанжал басқарушы субъектісінің қоғамдық сана-сезімге тән жеңісті белгілейтін саяси символдарды, стереотиптерді, ойлау стандарттарын, адамдардың бұқара белсендігін ынталандыратын жеңіліс пен басқа да бағалауларды қолдана білу негізгі рөл атқарады. Мәселен, әскери әрекеттерде жеңілістің астананың құлдырауы немесе басшысын ұстап алуды білдіреді. Тек қажетті бейнесін, келісім символы мен сұхбаттың азаматтармен сәйкес келуін тааба отырып қана, келіссөздер нәтижесін сақтауға және жанжалдық қатынастардың өршуіне кедергі болуды қамтамасыз етуі мүмкін.

Келіссөздер үрдісінің технологияларын игеру жанжалды тиімді басқару мүмкіндігін арттырады, саяси билікті бөлу саласындағы бәсекелестік үрдісін бақылауға мүмкіндік береді.

Өзін - өзі тексеру сұрақтары
1) Саяси жанжалдардың мәні неде?

1) Саяси жанжалдардың кезеңдері.

2) Саяси жанжалдың шешіміндегі дұрыс бағалаудың рөлі.

3) Жанжал қаншалықты бәсекелес топтарға қатысы қаншалықты?

4) Жанжалды шешу кезінде келіссөздер үрдісінің техникасы қаншалықты?
7 Тақырып. Саяси шешімді қабылдау
Жоспар:

1. 
   Шешімді қабылдаудың дайындық кезеңі;
   
2. 
   Қабылданған шешім.
   

Мемлекеттік саясаттың құрылу кезеңінің тәжірибесінде әр түрлі басқарушы топтардың себептері мен салдары, әрекеттерінің басы мен аяғының көрсететін көптеген параллель үрдістерді жасай отырып, үнемі қиылысын отырады, бір-біріне қосылып отырады. Алайда логикалық тұрғыдан қарағанда қолданылатын шешім қабылдаудың кез-келген мемлекеттік шешімдері бұл үрдістің белгілі бір кезеңіне тығыз байланысты. Ол кезеңдерде нақты маңызды басқару әрекеттер жасалады, мүддені келісудің ресми және ресми емес (айқын және көлеңкелі) миханизмдер арақатынасы белгіленеді, басқарушылардың әкімшілік әрекетінің қандай да бір тәсілдері жіберіледі, сол арқылы мемлекеттік басқарудың белгілі бір амал-тәсілдердің қолданылу реті жасалады.

Әдетте теорияда шешім қабылдау үрдісін түрлі көзқарас тұрғысынан дифференциалдауға ұмтылады. Соның ішінде ең қарапайымы үш негізгі кезеңді: дайындық, мақсат қою кезеңі мен олардың шешілу кезеңін белгілеу арқылы жүргізіледі. Олар мемлкетік басқарудың мақсаттарын белгілеуде білімнің белгісіздігін кезекті түрде төмендетуге мүмкіндік береді.

Шешім қабылдау үрдісінің дайындық кезеңінде мәселелер теңдестіріліп, тұжырымдалады. Бұл мақсатпен шешімді қажет ететін мәселелерді жою үшін жеткілікті мәліметтер базасы қалыптастырылады, мемлекет үшін маңызды мәселелер тізімі («күн тәртібі») жасалады, ішіндегі барынша маңызды мәселелер белгіленіп қалыптасады, сонымен қатар, мәселелерді өлшеу және оларды шешуде табысқа жету критериилері анықталады.

Осы кезеңде қолданылатын технологиялар әрекеттердің келесі сызба көлемінде қолданылады: жағдайларды талдау кезінде мәселелер іздеу; қиындықтарды мойындау барысында мемлкет үш тандау арасынан тандап алады: 1) өзінің бейтарап қатынасын белгілеу немесе әрі қарай әрекет жасамай қандай да бір ұстанымды қалыптастыру; 2) әрекеттің шешілуінің бастамасын саналы түрде созу; 3) оның шешілуі бойынша белсенді жұмысын бастау. Соңғы жағдайда мемлекетің сондай-ақ әрекеттердің бірнеше нұсқалары бар: ол жағдайды талдамай –ақ шешу бойынша әрекет жасай алады; келесі жағдайларда қақтыңыстың себептері барынша анық көрінуі үшін және оның шешілуінің тиімді жолдарын тандап алу үшін (мұндай жағдайды мемлекет оғызының дамуынан қалыс қалып отырады) қандай да бір әрекеттерді созу; мәселенің шешілуін басқа денгейге (мысалы, азаматтық қоғам ассоцияцияларға) өткізуге тырыса алады және оқиғаны жедел тұрде реттеу бойынша іс-әрекеттерді жасауға бастау.

Мемлекетте мақсаттардың іске асырылуы, болжам жасалуы және жоспарлануы үрдістерінің тұрақтылығына орай, мәселелердің мұндай схемасы басқарма циклінің шеңбер үлгісіне сай келеді. Ол «Күн тәртібін анықтау мен бір уақытта жаңдайға параллелді талдау жасауды ойластырады. Негізінен мемлекет әртүрлі тұжырымды теориялық тұрғысы аясында мәселелерді қарастырады, олар саяси курсты жасау үшін мәселесінің мәнің өзгеріп отырады.

Мемлекеттік саясатын мақсатын қалыптастыра отырып басқарма органдары әрбір тандап алынған нұсқалар бойынша оқиғаның дамуын үлгіге салып мәселелерді шешу әртүрлі альтернативасын талдап салыстырады. Ең аз дегенде, үш альтернатива: максималистік, қауіпсіз (нейтралды) және минималды мүмкін болатын альтернативалар қарастырылады. Олардың әр қайсысы өзінің «жоғарғы» (мемлекет қызметінің қаржыға, ақпаратқа әрекет уақытына, бұрыңғы міндеттемелерге тәуелдігін көрсететін) және «төменгі» (мәселенің өзіне тіршілік ететін жаңдайлардың болуын негіздейтін шекалаларға ие, олардың анықтамасы бұлкезендегі басты аналитикалық мңндет болып табылады (Г. Стерлинг).

Мемлекеттің басқарма саласында келесі мәселелермен сәйкес келген міндеттердің үш түрі айқын көрінеді, оларға қатыстсы әрекеттердің түрлі альтернативалары көрсетіліп, шешім қабылданады. Біріншіден, бұл жақсылап құралған (стандартты) міндеттер, оларды мемлкеттік органдар ішінара шеліліп отырады, мысалы, белгілі бір жағдайлардың пайда болуына байланысты (айталық, коммуналдық қызметтердің қысқа дайындығымен, новигациялық іс-шаралармен, егін жасаумен және т.б. байланыты). Мұндай жағдайларда бұрыңғы бай тәжірибесімен белгілі мерзімдермен бекітілетін әдетте қаражатты қолданатын және т.б. әрәктеп алынған шешілу алгоритмдері болады. Бұл түрінің міндеттері барынша тез мақсатқа қайта өзгереді, есепке түсетін іс-әрекеттер, мақсаттарды қалыптасқан және дайын компоненттердің бөлінгіш жүйесін қамтиды.

Міндеттердің келесі түрлеріне әлсіз құрылымданған міндеттер жатады, оларды шешу барысындағы болжамдар сенімді нәтижелер бермейді. Және үшінші түрінің міндеттері – бұл құрылымданбаған міндетттер, оларды бағалай кезінде не мақсаттардың көзқарасы, не қаражаттар қарқынын және қамтамасыз ету көзқарастары түсініксіз болады. Қажетті компоненттер сан жағынан нашар бейнеленеді және тек оқиғаның даму мөлшеріне қарай ғана көрінеді. Ендеше бұл міндеттерді шешу қалыптасқан стериотиптерді жою мен бұрыннан белгілі амал-тәсілдерді қайта қарастыруды қамтитын шығармашылық тұрғыдан ыңғайын табуды талап етеді. Нәтижесінде осындай жағдайларға байланысты қабылданған шешімдердің тиімділігі түпнегізінен төмендеуі мүмкін.

Мақсаттарды бөліп алуға табыс критерийлерін анықтауға, ауыспалылардың арасындағы байланысты табуға, оқиғаға сапалы, және сандық сипаттама беруге көмек көрсететін әр түрлі аналитикалық әдістерді қолдану қалыпты емес (құрылымданбаған) міндеттердің шешідің маңызды құралы болып табылады. Э. Квейд пікірі бойынша мұндай әдістер жеткілікті ақпаратты бар мәселелер бөліктерін анықтау есебінен мәселенің қиындығын басқарылатын мөлшерге дейін кеміте алады, сондай-ақ сараптамадан барынша әлсіз амал-тәсілдерді жойып, тіпті қызығушылық танытатын жақтардың мүддесін толық қанағаттандырмаса да олардың барлығында қолданылатын әрекеттер нұсқаларын ұсына алады. Нақты топтық және жеке орындаушыларға қатысты мемлекет әркет бағдарламасын ұлғайтуға қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді тапсырмалары арасындағы қайшылықтарды шешуге және сәйкес келетін ұйымдарды құрудың негізін салуға шақыратын мақсаттардың берілуі көрсетілген барлық түрлердің міндеттерін шешудегі мемлекеттердің мүмкіндігін анықтау тәсілі болып табылады.

Сонымен мақсат қою кезеңінде оның негізгі түрлерін басқа үлгілер түрімен салғастыру, болжамданған әрекеттерден күтілетін нәтижені бағалауарқылы болашақ әркеттердің барынша қаланатын үлгіні тандап алулары керек. Амал-тәсілдердің біреуін талдау соңғы мақсаттарды құруға, сондай-ақ басты (болжам жасалатын және болжам жасалмайтын, басқарылатын және басқарылдмайтын) факторларды анықтауға мүмкіндік береді. Осы факторлар мемлекеттің ішінен де сыртынан да оқиға сертіне әсер етуге қабілетті.

Сонымен қатар, мемлекеттік органдар соңғы нәтижеге бағдар жасауға міндетті, сондықтан ең күшті емес, нақты қол жетерлік мақсаттарды қоюға, нақты орындалатын бағдарламаларға бағдар жасауға тура келеді. Мемлекетті басқарушы тұлғалар түпсіз қиялдардан қаймығуға, күннің ақиқатын ескеруге, шектеулі ресурстарды тиімді шығындауға ұмтылу және ойланбаған жағдайлардың туындау мүмкіндігіне назар аударуға мәжбүр болады. Қабылданған қолайсыз шешімдерден туындайтын қайшылықтар мен қосымша мәселелердің алдын алуы да мақсаттарды негіздеудің негізгі критерилері болып табылады. Басқарушылар қандай да бір салада сәтті болатн шешімдераралас салаларда қақтығыс тудырмастай және мемлекет мойнындағы мәселелер жүгін ұлғайтпастай етіп қызмет етулері тиіс.

Мұндай мақсаттарға жету шешуді тандау барысында басым әдістерге қатысты. Мемлекеттік басқармада қолданылатын әдістер спектрі барынша ауқымда: интуициялықтан бастап математикалық үлгілерді қолдануға бағытталған формалды-тиімділерге дейін. Оларды тандау және қолданлуы: ЛПР жағдайына, оқиғаға, стратегиялық алғышарттар мен бір қатар шарттарға байланысты. Мәселен, билікті ұстап қалуға бағдарланған басшылар мақсатқа жетудің инкременталды әдістерін қалауы мүмкін және мәселелі жағдайларда салыстырмалы түрде елеусіз өзгерістерді қарастырады. Осылайша, билікке күресуші басшылар «неғұрлым нашар – соғұрлым жақсы» принципәне негізделіп, даму тәуекелдігін арттыратын авантюралық әдәстерді қолдануға әкеледі. Сонымен қатар сарапшылар саяси басқарудың интуициясы мен әдістеріне қарама-қарсы келетін технократиялық жағынан шектелуі мүмкін.

Жалпы шешім қабылдау барысында қолданылатын әдістердің барлық түрлерін алты топқа топтастыруға болады:

• 
  субъектінің рефлекстенбеген, сезімдік, гипотетикалық ойларын жүйелейтін интуитивті топ;
  
• 
  субъектіні ұқсас немесе сырттай ұқсас жағдайларда жүзеге асырылатын бұрыңғы әрекеттердің әдіс-тәсілдерін (және құралдарын) механикалық тұрғыда қайта жаңғыртуға бағдарлайтын прецедент әдістері;
  
• 
  тиімді (ғылыми), математикалық әдістер, олар жағдайды талдау үшін «дұрыс» (ақиқатты шынайы түрде көрсететін) ойлау нормаларын қолдануға бағытталады. Мұндай жағдайда «шығын мен пайда», «шығын мен әрекеттілік», зерттеуден бүрын болатын», «нарық пен көңіл-күйді зерттеу» және т.б. ақылы әдәстердің ауқымды жиынтығы туралы сөз қозғауға болады;
  
• 
  инкрементті жолы, оның бастапқы қалануы мен жобаланған жағдайдың аздаған аздаған өзгерісі;
  
• 
  аралас (аралас-сканерлі жолы), нақты проблемалы жағдайды эмпириалдық зерттеуге, қоғамдық (саяси) жалпы анализды оның бастамасы ретінде қолданады;
  
• 
  проблемалы жағдайды және оған сай іскерлік әдістерін жасанды моделдеуді қарастыратын экспериментті жолы.
  

Қабылданған шешім – бұл мақсатқа сәтті түрде жетудің мүмкіндігі ғана, сондықтан мақсаттарды тандаудың алғышарты болып табылады, оның мәні мемлекеттің сәйкесінше шешімдерді жүзеге асрыуды құрайды. Бұл кезеңнің басты ерекшелігі басқарушыларды жұмылдыру және кері механизмін ендіру есебінен басқарма циклі қатысушылар санын кеңейтуде жатыр. Мемлекетте, негізінен, шешімдердің қабылдануы, біріншіден, шешім қабылдайтын адамдармен ғана қабылданбайды, екіншіден, бұл шешімдер бастапқыдан құрылым м ен азаматтардың кең аясына (оның ішінде қандай да бір міндеттерді орындау бойынша білгілі бір міндеттемелер қойылған осы шешімдердің қарсыластарына да) арналған.

Бұл кезеңде мембасқару технологиясының мазмұныны, негізінен, директивтілік (бұйыру-ұсыну формада шешімді жеңенілдетуді көздейді), адрестілік (яғни, белгілі бір халық тобына, құрылымдарға, ұйымдарға қаратылуы, ендеше оларға сәйкес келетін жауапкершілік формаларын қарастыру); заңдылық; шешімді жүзеге асырудың резервті жүйесінің болуы; қабылданған шешімдерді жүзеге асыру үрдісін бақылаудың институциализациясы; талаптардың қайшы болмауы; мақсаттарды іске асырудың сипаттамасы мен салдары туралы ақпараттың толассыз берілуі сияқты және т.б. принциптер қызметімен анықталады. Мұның барлығы мемлекеттік биліктің жалпы (не ұйымының, ведомствосының) көзқарасы тұрғысынан, күтілетін табыстың жасалған критерийлері негізінде, өз әәрекетін түзету (қажеттілік бойынша) есебінен өз іскерлігінің мақсаты мен нәтижесін салыстыру жолымен мемлкетке мәліметтерді жедел түрде бағалауға мүмкіндік береді.

Технологиялық амал-тәсілдердің қиын болуы мемлекеттің контрагенттерінің мінезіне байланысты, олар барлық қоғам (халық), сол сияқты жеке мемлекеттік құрылымдар, басқа мемлекетре мен ұйымдар болуы мүмкін. Мемлекеттің басқарудың осындай объектілерімен байланысы әр түрлі болуы мүмкін, сондықтан қолданылатын технологиялар шекті түрде икемді болуы керек, мақсаттарды жүзеге асыруға артықшылық беретін институттарға бағдарланып, айқын дисфукционалды әдістерді қолданудан бас тартуы керек және т.б. Жалпы олар зорлықты (тіпті террорды да), құқықтық реттеу құралдарын, логралинг техникаларын (сауда, компромисс, мәміле), сендіруді және т.б. қолдануға негізделуі мүмкін.

Мемлекеттік басқарудың директивті жүйесін күшейтуі орындаушы органдар рөлі мен әсерін ұлғайтады, іскерліктің құқықтық және заң шығарушы реттеуді қамтамасыз ететін технологиялардың мәні де артады. Сонымен бірге олар мемлекет халыққа көрсететін қызметінде монополияға ие болатын қоғамдық өмір салаларында қолдану айырықша қиындық тудырады. Сондай-ақ жеке министрліктер мен ведмстволардың құрылымдары қабылданған шешімдерді іске асыруға жеке жауапкершілігін белгілеуге мүмкіндік бермейді. Шешімдерді жүзеге асырудың тиімділігін арттырудың ұйымдастырушылық жағдайлары да аса маңызды: шешімнің қабылдану үшін (яғни болжамданған әрекеттер уақытында жасалуы үшін) басқарушы Орталық органдарын оқиға орындарына максималды түрде жақындастыруға, басқару жүйесін барынша орталықтандырып, оның төменгі құрылымдарының жауапкершілігін арттыру қажет және т.б.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар
1) Саяси шешімнің мәні.

2) Шешім қабылдаудың дайындық кезеңіне сипаттама беріңіз.

3) Мақсат қою кезеңдерінің мазмұны.

4) Саяси шешім қабылдау барысында қолданылатын негізгі әдістерді атаңыз.

5) Саяси технологиялардың құқықтық реттелуі.
8 Тақырып. Ақпараттық технологиялар
Жоспар:

1) Ақпараттық нарықтағы технологиялардың ерекшеліктері;

2) Ақпараттық нарықта мемлекет әрекеттерінің стратегиялары;

3) Имидж құрудың ақпараттық технологиялары;

4) Саяси жарнама туралы ұғым, мәні;

5) Интернеттің мазмұны мен технологиясы.

Қалыптасқан шешімнің орындалуын қамтамасыз ету үшін қолданылатын ақпараттық технологиялар басқа міндеттермен байланысты анықталады. Жалпы, олардың мазмұны сызбада көрсетілген кезеңдермен негізделеді.

Мұнда қолданылатын ақпараттық технологиялардың қиындығы мемлекеттің ақпараттық нарық агентінің бірі болып табылуымен анықталады, олар не қойылған мақсаттарға қоғамның қатынасын жасау мәселелерінде, не қоғамдық пікірде өз беделін қалыптастыру ісінде, не өзіндік хабарламаларды бақылауда құқыққа ие бола алмайды. Ақпараттық технологиялар коммуникатор мен реципиент орындарын ауыстыратын бұқаралық кері байланыстардың пайда болу есебінен күрделенеді. Мұндай жағдай интерактивті коммуникативті желінің құрылуына және монологиялық емес, диалогиялық ақпараттық байланыстардың басым болуына түрткі болады. Бұл мемлекет сыртқы ақпараттық нарыққа шыға отырып, өз іс-әрекетін үнемі жетілдіріп, өзінің котрагенттерінің ерекшелігі мен мәдени орта жағдайын ескеруі қажет, рухани жағдайдың өзгерісіне саналы және жедел түрде қимылдай білуі қажет. Сондай-ақ мемлекеттің контрагенттері өзгере алатынын да ескерген жөн, олар қоғамдық пікір (үкімет, мысалы, қандай да бір әлеуметтік мәселеге өз қарым-қатынасы туралы көпшілікті хабарландыру міндетін қойған кезде); басқару құрылымдары (мемлекеттік мекемелерге қажетті ресурстарды бөлу кезінде, басқарушыларды тағайындау кезінде); бір мезгілде қандай да бір контрагенттер (мысалы, мемлекеттік мекемелерге қажетті ресурстарды оңтайландыру қажеттігі, басшыларды тағайындау кезінде); шетелдік қоғам пікірі; халықаралық ұйымдар және т.б. ретінде шыға алады.

Алайда мемлекет өзінің ақпараттық технологияларын қалыптастыра отырып, қандай да бір нұсқасында ақпаратты таратудың барынша тиімді әдістерін, оның ішінде сәйкес келетін техникалық құралдарды үнемі анықтауы қажет, шешілу тиімділігін төмендету үшін арнайы, мысалы, оппозиция ұйымдастырған ақпараттық ағымдармен бәсекелесу, саяси жарнамалауда өз артықшылығын сақтауға күрес жүргізу, мамандандырылған ақпаратты таратуға мүмкіндік беруі қажет. Бірақ егер ақпараттық мінез-құлықтың тандап алынған жолы қауіпсіздік тұрғысынан халықтың ақпаратталуын үнемі шектеп отырса, онда бұл демократияға қауіп тудырады.

Ақпараттық нарықтағы әрекеттердің стратегиясы мен тактикасы ақпараттық технологиялар мазмұны қатысты болатын басты факторлар болып табылады. Негізгілері ретінде мемлекеттің ақпараттық әрекетіне сапалы шектеу қоятын және басқарудың барлық органдары мен құрылымдарының қызметін бағыттайтын келесі тапсырмаларды айтуға болады:

- мемлкет қойған мақсаттарды халықтың жаппай қолдау инициациясы және оларды жүзеге асыруда ауқымды әлеуметтік топтарды оңтайландыру («жаңғыру» стратегиясы);

- қандай да бір шешім бойынша қабылданған, бірақ олардың орындалуы бойынша күш-жігерді белсендірусіз жеке ұстанымы туралы қоғамға хабарлау («көпшілікпен қарым-қатынас ұстау» стратегиясы);

- қызметтік сипаты бар шешімдерді іске асыру үшін басқарманың төменгі құрылымдары мен органдарына бағынушыларына тапсырмалардың таратылуы («рөлдік» стратения);

- қабылданған және жүзеге асырылған шешімдерді бақылау («бақылау» стратегиясы);

- қандай да бір әлеуметтік мәселелерді талқылау барысында мемлекеттік, саяси және қоғамдық ұйымдарды бағдарлау («күш балансын сақтау» стратегиясы);

- саяси режимі мен басқару типінің оң беделін құру, сәйкесінше, оппозиция сыны («бедел құрылымы» стратегиясы);

- қоғамдық ой-пікірдің әлеуметтік мәселенің режиміне тиімсіз сөз етудіден бас тарту («адастыру» стратегиясы).

Мемлекет қызметі тәжірибесінде ақпараттық стратегиялар өздері және олармен байланысты техникалық міндеттер басқарма органдарының алдында тұрған мәселелерді қияндата отырып, бір-біріне жүктеле алады. Режим үшін тұрақсыз сыни жағдайларда, негізінен, әдейі басқа стратегиялық ойлары (мысалы, сыртқы жаумен күресті ақпаратпен қамтамасыз етуді көздейтін және т.б.) қалыптасады.

Ақпараттық технология мазмұнын анықтайтын маңызды факторына мемлекет пен көпшілік қатынасының сипатын ашатын ақпараттық-коммуникативтік әрекеттер түрлері де жатады. Ақпараттандыру мен коммуникацияландырудың мұндай түрлері шешім қабылдау аясынан шығады.
Имидж құрудың ақпараттық технологиялары

Саяси объектілердің оң бейнелерін (имидждерін) құру ең маңызды тұжырымдалатын ПР-технологиялардың бірі болып табылады. Мұндай объектілерге жеке тұлғалар да, бірлескен құрылымадар да (партиялар, қозғалыстар), тіпті жалпы мемлекет немесе мемлекет аралық ұйымдар да бола алады.

Имиджді құру – бұл қоғамды қызықтыратын және нақты бір саяси міндетті (сайлауда жеңуді, билік беделің арттыруды және т.б.) шешуге мүмкіндік беретін субъектінің қандай да бір қасиеті мен сапасын саналы түрде құру. Бұл мағынада имидж саясат саласының маңызды құрылымдық компонентін білдіреді, оның көмегімен билеуші субъектілер халықпен байланыс жасайды, халықпен қайтымды байланысты ұстауды қамтамасыз етеді, қоғамдық ой-санаға мақсатты әсер етуге мүмкіндік жасайды. Имидж – бұл саяси субъектілердің саяси капиталының маңызды формасы және бір мезгілде оны көбейтудің миханизмі.

Басшының имиджін құру да маңызды болып отыр, мұнда билеушілік режимі мен стиліне деген қоғамның талаптары шоғырланып, анықталады. Имиджде көрсетілген қасиеттер бойынша адамдар саяси жағдайларды ескере отырып, «өз» саясаткерін таниды, өзінің қажеттеліктерін айқындайды. Мұндай жағдайда имидж көрсеткіш болып табылады, оның көмегімен арнайы білімі немесе ерекше біліктілігі жоқ халық қандай да бір саясатты, не нақты бір тұлғаны саналы түрде тандайды.

Имиджге әрқашан белгілі бір жасандылық, сендіретін күш, мінез-құлықтың беріктілігі (инерттілік), олардың айқындығы мен ақиқаттығы, қарапайымдылығы және тіпті кейбір икемділік тән (Д. Бурстин). Алайда, таратылған БАҚ және қоғамдық сананың дағдылы бағдары болған имидж қасиеттері саясатқа мінез-құлық пен қызметтің барынша қатаң шекарасын белгілейді. Соның салдарынан бұл бекіп қалған бейнені негізінен тек қана түзетуге болады, ал оны өзгерту қиынға соғады.

Имидж әсерінің басымды салдарын сөз ете отырып, саясаткерлер әдетте оның құрылуын маман-психологтерге, кеңесшілерге, кәсіби сарапшыларға ұсынады. Олар адамға бастапқыдан тән нірсені мүлдем өзгерте алмайды, бірақ тек олар ғана сол бейнеге халық қабылдайтын және оң бағасын беретін қасиет бере алады. Имидждің стихиялы қалыптасуы үлкен тәуекелділікке апарады, себебі саяси басшы халықпен қатынас жасайтын телеарна мен баспасөз олардың атағы мен беделін түсіре алатын қасиеттерді көрсете алады. Бекер емес, Н.Макиавелли де патша үшін «халық алдында сөзіне берік, қайырымды, шын ниетті» болып көріну өте маңызды, яғни халық оны қалай көргісі келсе, сондай болуы қажет. Мұнжай жағдайда оның қасиеттері мен сипаттамаларының көпшілік (топтық) сана-сезім қажеттілігі мен құндылығына сәйкес болуы имидж сәттілігінің басты критерий болып табылады. Олай болса имиджді көпшілік қажеттіліктің өзіндік жеңілдігі, саяси өмірдің жеке формасы ретінде түсіндіруге болады. Сәтті жасалған имидждің арқасында кейбір саясаткерлер, мысалы, Дж.Вашингтон, тірі кезінде ұлт символы бола алады.

Имиджді құру технологиясының негізінде саясаткер өміріндегі саяси оқиға немесе әрекет жатыр, олар қоғамда оң көзқарас тудырудың алғышарты бола алады, мысалы, басшының халық алдындағы абыройлы әрекеттері, өмірбаянының жағымды қасиеттері, қоғам пікірінде оң бағаға ие болған сөздері және т.б.

Имиджді құру әдетте саяси белсендінің тандап алынған типі негізінде жүзеге асады: «сыбайлас жемқорлықпен күресуші», «шындық үшін күресуші», «саяси қысым құрбандары», «отан қорғаушысы», интеллигент-интеллектуал» жіне т.б. Сонымен қоса бұл тип басшының өзінің психологиялық типіне, оның кәсіби қасиеттеріне, саяси сахнада көрінген қасиеттеріне сәйкес болуы тиіс, сондай-ақ әрине басшы өзара қатынас жасайтын және қолдау көрсететініне үміттенетін топтын да типәне сай болуы керек. Мұндай имиджді құрудың мақсатында осы тип көрінісін беретін универсалды сыртқы стандарттары қолданылады: күш-жігер профилі – «отан қорғаушысы үшін», көзілдірік – «интеллигент» үшін және т.б.

Нақты саяси белсенді имиджінің көп түрлілігін ескере отырып, қолданылатын технологиялар негізінен оның маңызды параметрлеріне, оның ішінде: қарым-қатынас стиліне (қарапайым, достық, ресми емес); қалыпты емес жағдайда өзін-өзі ұстауына; дағдарысқа деген әрекетнеі; ым-ишарат, артикуляцияға қатысты. Осыған орай имиджді құрудың белгілі бір бағыттары мен тәсілдері бекітілген: бодибилдинг (ым-ишарат жасау техникасы, бұлшықет әрекеттері), фейсбилдинг (артикуляцияны, сыртқы келбетін түзеу тәсілі) және т.б.

Имидж құру үрдісі әр түрлі ақпараттық технологияларды қолдануда ескереді, олар: саяси (электоралды) нарықты және оның сегментациясын (дауыс берушілердің белгілі бір топтарының қажеттілігі, құндылығы және басқа да сипаттамаларының ерекшеліктерін көрсету мен суреттеуді) танып-білуге; берілген имидж параметрлерін өндіруге; имиджді түзеуге және көтеруге; имиджді нарықта (жарнама жолымен) ұсыну және сату; бәсекелестерді «шығару» (бәсекелестер әрекетін бақылау және сәйкесінше әрекет қолдану; антижарнама және контржарнама әркеттерді (бәсекелестерге қатысты) іске асыруға бағытталған. Имиджді құру және оны сақтап қалу тұрақты үрдіс ретінде көрінеді, оның уақыты басшының саяси нарығында болу уақытымен тең.

Мұндай кезде жағдайлардың өзгеруіне (аясаткердің сайлаудан сайлау органында жұмысқа ауысуы кезіндегі жағдайға) байланысты белгілі бір тактикалық амалдар ғана ауыса алады. Имидждің түрлі шегін үгіттейтін ұандай да бір амалдарды жиі көрсету және қайталау кезінде саясаткер бейнесінің есте сақталуы артады, оның бейнесі халықты осы саясаткерге қатысты белгілі бір қолдау көрсету мен ынтымақтастыққа бағыттай отырып, қоғамның ой-санасында қалыптасып бекітіледі.