М. С. Атабаева PhD доктор, профессор
жан-жануарға қатысты күрделі атаулар
жүктеу/скачать 2.57 Mb. Pdf көрінісі
|
| жан-жануарға қатысты күрделі атаулар: айтұяқ – жылқы (Қазақ
жылқы малын айтұяқ, қыдыражал, алмауыт, қылқұйрық деп бейнелеп те айтады. Ертеректе жүніт деп те атаған (ҚХР), күрдебай (кенже қозы), қара тұқай (түйенің бақайындағы мүйіз тұяқ); өсімдік, бау-бақшаға байланысты күрделі атаулар: айылжуа- сарымсақ (Осы жерде айылжуаны көп егеді (Жамб., Шу), айқабақ – күнбағыс (Айқабақтың гүлдеп тұрған уақыты соы кез (Қ.орда, Сыр.), ақпорми – сабағы үлкен ұзынжүгері (Ақпорми тұқымын көп егу керек (Сем., Мақ.), ене жап – үлкен арық (Түрікм.); тағам атаулары: ақтүймеш – тұз салып жасалған құрт (Ақтүймешті түйіп ботқа жасаймыз (Ақт., Ырғ.), көмбеқазан – таба нан (Алм., Кег.), қазанжаппа – қазанға пісірген нан (Ақт., Шалқ.) қамырбас – ашытқы (Орал, Жән.), қаусырма нан – етке салатын нан (Түрікм.); ыдыс-аяқ, құрал жабдық атаулары: аққұлақ шелек – айран, сүт құятын ағаш ыдыс (Аққұлақ шелекте шұбат бар (Гу., Маң.), айырқап – ердің түрі (Арал), андама-ділмала – үй сылайтын темір қалақ (Қ-орда), бақша шот – кетпен (Гур.), жылқауыз – тістеуік (Тау., Қош.), кермағаш – ыдыс-аяқ қоятын шкаф (Ақт., Ойыл), қылдыбақыр – шелек (Жамб., Тал.); киім-кешек атаулары: жалбағай – күләпара, күн өтпес үшін масадан қорғану үшін істелген киім (Көкш., Щуч..); жалғантыс– жадағай күләпара, астарсыз тымақ сыртынан киетін бас киім (Басыңа жалғантысыңды кисеңші (Гу., Маңғ.); қаптама етік – киіз етік (Жамб., Шу), аяққап -аяқ киім (Шығарың аяққабыңды (Түрікм., Аш.); айналмалы етекті көйлек – көйлектің түрі (Өзб., Там.); сын-сапа ұғымдарына байланысты күрделі атаулар: ақ алақан – ешқашан жанын қинап қара жұмыс істемейтін кісі (ҚХР); ала буындау – ақымақ, жарыместілеу (Гур., Маң.), арқасы қамырдай – семіз, арқасы жұп- жұмыр мал (Жамб., Жам.), алатұяқ – алаяқ, сұм (Құттықожа ұлы бірнеше алатұяқ достарымен тұтқынға алынған («Кол-шы», №81), ақдаңғыл – шешен адам (Қост., Жан.); ақ еден – ақкөңіл (Аңқылдаған бір ақеден кісі (Қост., Об.); езмалта – мәжнүн, жарым ес (Сем., Ақс.), жадыбас – үй күшік адам (Алм., Кег.); ақ байтал – өсекші, аузы жеңіл адам (Қарақ.); |