Аймақтық этномәдени лексиканың бейнелі қабаты

101 
сүйенер қамалы, айдын шалқар көл, су асыраушысы саналады. Халық 
дүниетанымы мұндай сакральды түсініктермен тайталасқа түспей, олардың 
пайдалы әсерін алуға, қасиетін сезінуге бағыттайды. Сондықтан бұл қасиетті 
ұғымдар сәбиге бата беруде, тілек, жол болсын айтуда «Таудай бол!», 
«Теңіздей терең бол!» т.б. формаларда қолданылады» [119,47-б.]. Осы ой 
жүйесі адам мінезінің, жағымды-жағымсыз тұстарын сипаттауда т.б. желісін 
табады. Ақ пен қызылдың арасында – «қас пен көздің арасында, лезде» 
мағынасын білдіріп, жалпыхалықтық фразеологизммен мағыналас келеді (Ақ 
пен қызылдың арасында солаң етіп, кіріп келген әлгі қаба сақал суық хабарын 
Бараққа да жеткізіпті (Ә.Кекілбаев); бүйіріне алтын жамбы салғандай – 
«қанағат сезімінде болу, шүкіршілік ету» (ҚХР) дегенді білдіреді; ешкінің 
қылды айранын бермеу – «түк татырмау, нан ауыз тигізбеу» (Оның сараңдығын 
айтпа, үйіне барған кісіге ешкінің қылды айранын бермейді (Маңғ.); өтірікті 
жүндей сабау – өтірікті өсіріп айту (ҚХР); шыбыны торғайдай шырылдау – 
жаны шырқырау (ҚХР); қу сөзден қуырдақ қуыру – сөзбен алдаусырату; 
құйқадан құлақ шығару, жауырыннан жамбас жону – пәле іздеу, орынсыз 
соқтығу (ҚХР); алжыған аю далаға түседі – қаңғып кету, адасу, шатасу (ҚХР) 
т.б. тұрақты тіркестер семантикасынан ұлттық бейне аңғарылады [120,30-б.]. 
Аталған фразеологизмдердің жалпыхалықтық варианттары бар. Бұл деректер 
әлемдегі басқа да көптеген тілдер тәрізді қазақ тілінің, оның аймақтық 
лексикасының қойнауында жеке атауыш сөздермен қатар, фразеологиялық 
тіркестер де молынан көрініс тапқандығын байқатады. 
Осындай айрықша бейнеге ие бола алатын – жатқан ел, жайылған мал 
диалектілік варианты. Бұл аталған мағыналарға қоса «молшылық, жақсы 
тұрмыс» деген семантиканы да білдіреді. Ал қойы тауға жайылып жатты 
фразеологизмі жаңағы аталған семантиканы ұлғайта келе, тіл иесі 
танымындағы кеңістік ұғымының шеңберін кеңейтеді. Тіл иесі халықтың ойлау 
әлемінің өрісі поэтикалық фразеологизмдер жүйесін құрайды.
Поэтикалық фразеологизмдер – халықтың ой-қиялынан туған суреттеме 
сөз тіркестері, айрықша образдар әлемі. «Поэтикалық фразеологизмдер деп, 
поэтикалық образ арқалаған тұрақты тіркестерді айтатын болсақ, поэтикалық 
образ дегеніміздің өзі айтылмақ «идеяның» (ойдың, мазмұнның) теңеу, эпитет, 
метафора, метонимия, әсірелеу, шендестіру т.б. көріктеу құралдары мен 
амалдары арқылы көрінуі» [121,19-б.]. 
Поэтикалық фразеологизмдер әдеттегі жай тұрақты сөз тіркестері емес, 
жансызға жан бітірген, адам мінезін көріктендіретін, сөз өнерінің бейнелі 
орамы болып табылады. Бейнелілік олардың құрамынан, құрылымынан, сөз 
таптарына қатысынан да аңғарылады, мысалы, әулие ағашқа шығу – мақтану, 
дандайсу. Оны мақтап қойсаң , онан сайын әулие ағашқа шығады (Алм., Кег.). 
Адам мінезіндегі жағымсыздық әулие ағаш сөзіне байланып тұр. Сөздің заттық 
мағынасында сакральді ұғым бар, мұндай ағашқа шықпақ түгіл, жанына 
жақындау белгілі мақсатқа сай жүзеге асады. Ал парықсыздық суретін халық 
осындай сыйымсыз ұғымдармен бейнелейді. Жағына жандырып жіберу – 
шапалақ жегізу. Ей, сен не затсың, жағыңа жандырып жіберейін бе? (Гур., 

102 
Есб.). Жағына жандырып жіберу де осы тәрізді, сөз мәнін түсінбейтін адам 
дегенді аңғартады. Қой мың – жылқы жүз болу – көңілі тоқ, уайым қайғысы 
жоқ, тоқмейіл (ҚХР). Қоймасын ақтару – қылмысын әшкерелеу, күнәсын 
жайып салу, бар сырын ашып тастау (ҚХР). Қойын тықпай қылу – ұрлық жасау, 
жымқыру (Қ.орда, Қарм).
Фразеологизмдердің тұрақты бейнелі мағынасының шығу арнасы тіл 
иесінің мінез-құлық, дүниетаным, ой-өріс деңгейін бейнелейтін тұрмыс-
тіршілік ортасы деуге болады, өйткені адам бейнені алыстан іздемейді, өзін 
қоршаған орта оның бейнелі, көрікті ойының да көзі болып табылады. 
Аймақтық тұрақты тіркестер – жалпы фразеологиялық бірліктерге тән 
тіркес тиянақтылығы, мағына тұтастығы, қолданыс бүтіндігі, образдылық, 
номинативтілік сияқты белгілерді бойына жинақтаған тіркес түріндегі және 
сөйлем түріндегі құрылымдар. Р.А.Авакова фразеологизмдерге тән қасиеттерді 
зерделей келе: «Фразеологиялық бірлік болып табылатын фраземалар дегеніміз 
– құрамындағы лексикалық компоненттер мағыналары мен оның тұтас 
мағыналарының еш байланысы жоқ, ауыспалы, бейнелі мағынадағы сөздердің 
тұрақты тіркесі» [122,14-15-бб.],-деп, оларды фразема терминімен атайды. 
Жалпы, тұрақты тіркестерді зерттеудің бастапқы кезеңінен бері оны 
күрделі сөз және сөз тіркесінен ажырату мәселелері сөз болып келе жатқаны 
белгілі. К.Аханов күрделі сөз , синтаксистік сөз тіркесі мен фразеологиялық 
тіркес табиғатын егжей-тегжейлі зерттеп: «Күрделі сөз бен синтаксистік сөз 
тіркесі және фразеологиялық сөз тіркесі – тілдік табиғаты әр басқа 
құбылыстар» [107,49-б.],-деп тұжырымдаған. Бұдан шығатын түйін: 

күрделі сөз де, фразеологизм де атауыш; 

күрделі сөз де, фразеологизм де тілдің дайын бірліктері, сөйлеу кезінде 
жасалмайды; 

күрделі сөзге де, фразеологизмге де үш тұтастық: семантикалық, 
морфологиялық, синтаксистік тұтастық тән, сондықтан қатысым әрекетінде 
бөлінбей-жарылмай тұтас күйінде қолданылады; 

айырмашылығы: фразеологиялық тіркесте атауыштық қызметпен қатар, 
эмоциялық бояу, экспрессивті қызмет бар; күрделі сөз (тау сағыз, қосаяқ тоқ 
ішек) – заттың атауы, тек номинативті қызмет атқарады, эмоциялық бояу да 
экспрессивті қызмет те жоқ [107,66-76-бб.]. Фразеологизм мен күрделі сөздің 
қасиеттерін анықтай келе, К.Аханов: «Фразеологиялық оралымның белгілері 
екі бағытта атқарады. Оны сөзбен жақындастыратын белгі, еркін тіркестен 
ажыратылатын белгі ретінде, ал фразеологиялық оралымды сөзден ажырататын 
белгі, оны еркін тіркеспен жақындастыратын белгі ретінде қызмет ете алады» 
[54,67-б.],-деген тұжырым жасайды. Р.Авакова «Лексема атауыштық мәнде 
жұмсалса, фраземада – бейнелеуіштік атауыштық мағына басым; сөз – 
белгілейді; фразема – бейнелейді; лексема – көбіне халықтың дүниетаным 
жемісі 
болса, 
фразема 
адамзаттың 
ойлау 
қабілеті 
мүмкіндігінің, 
психологиясының, түрлі табиғи қабілеттері мен қасиеттерінің жемісі» [123,14-
б.],-дейді. Сөйленістердегі ет күрке – шошала, шолан (Қост.,Жан.); ет көрпе – 1. 
жамылатын көрпе (Жамб., Мер.), 2. Төсеніп жататын көрпе (Алм., Шел), ет 

103 
күрке, ет көрпе – күрделі сөздер, атауыш; ер тоқымы мойнына кету – қатты 
есеңгіреп, жүдеу (Тау., Қош); етінен ет, сүйегінен сүйек алу – жазалау, қинау, 
жанын көзіне көрсету (ҚХР); ер тоқымы мойнына кету, етінен ет, сүйегінен 
сүйек алу – фразема, бейнелі атауыштар, адамның психологиялық төмен күйін 
көрсетеді. 
Фразеологизмдер – халықтың тұрмыс-тіршілігінің, әдет-ғұрпының мінез-
құлқының, өмір сүру ортасының, әлеуметтік т.б. өзгерістері мен жетістіктерінің 
т.б. белгілерінің сурет, бояуын жинақтаған бейне айнасы тәрізді құбылыстар. 
Сөйленістер жүйесіндегі фразеологизмдер де фразеологизмге тән белгілерді 
толық сақтаған құрылымдар. Бейнелілік жағынан еш айырмашылығы жоқ, 
өйткені тіл иесі – біреу. Аймақтық фразеологизмдер – атауыш, аналитикалық 
тәсіл арқылы жасалған екіншілік номинация, соған қарамастан, олардың 
күрделі туындылардан бөлек алыну себебі де осы айрықша бейнелілік 
қасиетінде деуге болады. Сөйленістік фразеологизмдердің азды-көпті 
айырмашылығы тек оларды құрайтын компоненттердің шығу негізінде, 
құрылымында. Сөйленістік фразеологизмдер жалпыхалыққа белгілі сөздер мен 
жергілікті ерекшеліктердің арақатынасынан құралады. Тек жергілікті 
элементтерден құралған фразеологизмдер сирек кездеседі [107,66-76-бб.]. 
Осыған орай, сөйленістер лексикасындағы фразеологизмдер де күрделі сөздер 
тәрізді жіктеледі:
 әдеби негіз +әдеби негіз 


жүктеу/скачать 2.57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: