Мазмұны досмұхамедов Халел 49 бет Ермеков Әлімхан 67-бет Қолжамқұлов іо.Әлиханов

мен бұлай ойлаймын: Біз Кеңес жағындамыз. Қазақ үшін пайдалы жасауы керек. 0 . Өзіңе мәлім біз бәрімізде Кеңеске адал қызмет қылып келдік. Жасырын ісіміз еш болмаған. Бірақ бұл сөзде қазақтың бар мақсұты орындалды дей алмаймыз. Толып жатқан мақсұттар бар жүзеге шығаратын. Оның бер жағында Қужақ барғаннан бастап отыршылдық саясат басталып, жүріп жатқанын айту керек. Қазақтың жерге орналасуының өзгермегені үстіндегі (алдағы-Т.Ж) 5 жылда 320 мың іштен түкті ауыздарды көшірмекші болып оытрағанын, қазаққа берілген жақсы жерге кеңес шаруаларын салып салып жатқандары, шаруа жүзінде қазақ малына тиісті қам қылмаулары, малдың (арабша) орындату не еш фабрика-заводтың жоқтығы, сауда-саттық жайында Казторг,Упсырзаг, госплан, склад... тар қазалстандық жойып, мұнда байлағаны. Мәдениет майданында шала етіп, жастардың елге аттанысы -елді кеңестен бездіретін талай болып жатқан жұмыстардың жайында басқару жөнінде қазақтың қолынан жұмыс келетіні аз. Азаматтары – бірі-ұлтшыл, бірі – пәлен деп, партиядан айдап, ылғи оңбағандарды жинап алып, қазақ атынан жұмыс жүргізіп жатқаны, мекемені қазақтандыру жөнінде орысты ақша шығарып оқытып жатқандығы... Тап күресі деп қазақтың қалтылдаған шаруасын күйзелтіп жатқанын – қысқасы отаршылдық саясаттың барлап жатқанын түгел айту. Міне біз бұған қарсымыз, риза емеспіз. Бұл ұлтшыл болғандықтан емес, лениннің ұлт саясатын дұрыс жүргізбегендіктен, декларация прав нарад ата орын берілген құқықтарды жүзеге асырмағандықтан. Бізді ұлтшыл деген жапқан жала, себепті, ұлтшылдықтың мағынасы: екінші ұлтты жұту, ойран қылу. Бұл бізде жоқ, болуы да мүмкін емес. Біз қазақ шаруа, мәдениет майданында басқа ұлттармен тең болуы керек дейміз. Ол ұлтшылдыққа жатпайды, мұны декларация правта кеңес өкіметі өзі беріп отыр. Өлгеніңді жасырарсың – көмгеніңді қайтерсің дегендей – бізге бұғуға болмайды. Бұл ірі орын -білсін біз айтпағанда кім айтады. Жығылсаң жардан – ажалың әлдеқайдан. Бұл жерге келген соң тәуекел. Санасуға тиісті, осыкүні өзінің қалы торға түскен торғайдай біздің жайымызды. Түрік газеттері жазыпты. Әке дегенмен жан қалмайды. Қорғанудың жөні жоқ. Көп болса қ-қ үшін құрбан болармыз – онда тарихи борышымды өтеген боламын... не жаныңдағылармен сөйлесіп жазып бер. Алдымен шығып терезеден бер, байқап бер, сақ бол. 15 маған жапқанды оқыдым депсің. Ол сөйлескен мен кездескен менің жауабым ба, сені кім, негеоқытты. Пәлен түгенді айттыңдар ма№ таран отрядын ұстап бердіңдер дегенге не деп жауап беремін. Мен «А.Оның» істегендеріне жауап беремін дедім. Мен басқа сұрағанға жауап бермедім, сен не дедің? (86- бет) Басқа қағаз.

- 13 күні мені сейсенбектермен кездестірді. Жауапта Сұрша мен уақытша орынбасар болып жүрген ұзын орыс болды. Сұраушы ұзын. Оқылың менің берген жауабымды көрген шығарсың: ол заманда істелген істерге жауапкермін, ойлаймын жолдастарымда бас тартпайды... деген. Осыдан басқа тоқсан түрлі сұрағына жауап бермедім. Ұзынның бір жауабына – мұндай ақымақ сұрауға берер жауабым жоқ дегенге ашуланып, мені қорқытпақшы болып сөз сөйлеп еді, мен қорықпаймын, мені қорқыта алмайсың деген соң қойды. Сонан кейін жанымдағы кісіні алып, бұл жаққа жүргенше жалғыз болдым.

Үйілдің 3 күнгі жауапта тағы да орынбасар сұрады. Арасында сейсектің айтқаны өтірік деп едім, ол (қағаз алып) қалмақ бет қазақтың берген жауабы, сен оны қорғаштайсың, ал ол сендерді аяған жоқ. Міржақыппен екеуіңді, пәленді, түгенді атты деп отыр деді. Қағазда екеуіміздің атымызды көрдім. Ол сенен Ордада Иманның баласын түгенді аттыңдарма, Атбасарға кеткен түкті ауыздар туралы сұрады ма, сұраса сен не дедің. Сейсен солар туралы сұрады ма, не дедің? Сейсектен кездесуді Селеумен екеуміз – бір жағынан Қоқан – лоқы, екінші жағынан – Кесірқараны ұйымнан айдау үшін істеген шығар деп жорыдық, бұл қалай? Нақ осы күні бізді Орда жұмысына айыптар ма? Мені шашпен кездестірмейді. Мұнысына түсінбеймін. Біздің ісіміз бі.. Оларды қалай ол жақта қалдырды. Бізді мұнда әкелді, бұл қалай? Артынан Елдес пен Шашты кездестім. Білдірмей кездестім.

Мұнда келгенде менің алынған нәрсеме және ақшама екі квитанция берген еді. Соны бүгін алып, нәрселерімді квитанциясын берді. Ақша жоқ. Ақшамды да берді деп үміттенгенмін... Өйткені мұнда келген соң екі рет арыз жазып едім. «Өткіз ақша керек» деп. Арыз бойынша мұнда салған шығар деп ойлап отырмын. Маған жазба, бермейді дейді мұндағы «білгіштер», мына бергеніне қарағанда бізге жалпақ жұрттан басқашарақ қарағандайма.

Хош десеміз

С.М.М-ды» - 84 бет

Бұл жұқа, жыртық қағаз

Өз қолдары – Орта тұсы -міржақып жазған

Екеу – Садвақасов Кемеңгеров – 1936 27

ДІНШЕ ӘДІЛЕВКЕ ҚАТЫСТЫ ХАТТАРЫ

7 том. 10 бет.

«1/ ХІ – 20 ж. Алаш қаласы, Семей губерниясы.

Құрметті Ғабдірахман!

Саумын. Жақында Алматыдан мұнда келіп, енді Орынборға жүрейін деп даярланып жатқан жайым бар. Менің хабарымды Түркістан делегаттарынан естіген шығарсыңдар. Көбірек һам анығырақ менің өзімнен білесіңдер. Жан-тәніммен Алашқа қызмет қылармын. Орынборға жүрсем, Омбыда (Эмбыда деп аударған – Т.Ж.) саған хабар беремін. Астанада жолғармыз. Бәкеңе, Аяңа, Қасымға, үй-іштеріңе, ауылға, Хадиша, Жәмилә апайларыма, Нұғыман, Дайыр жезделерге һам басқа мені сұрағандардың бәріне сәлем айтқайсың. Мағжанға, Қошкеге айырықша сәлем. Хош!

Дінше Әділев».

Бұл Әбдірахман Байділдинге жазған хаты. Екеуінің де бұл кезде алдағы түрме азабы мен арбасуынан ада, тату күндердің әсерінде жүрген, алдан ұлы үміт күткен қамсыз шақтары еді. Кейін абақтыда бірімен бірі жарысып, жаныға көрсетінді жазды.

Тергеу ісінде ағасы Байсейіт түрмеде жатқанда жазылған Дінше Әділевтің 3-4 хаты бар. Бір-бір жапырақ қағаз. Әбден тозған. Соның бірнешеуін келтіреміз. Әуелгісі Міржақып Дулатовқа арналған.

Ендігі бір хат түрмедегі Байсейітке арналған.

Істе Діншенің ағасы Байсейіт Әділевтің де хаты сақталған. Қолжазбасы төрт бүктеліп тіглген, қарындашпен жазылған жазу өше бастаған. Оны тану өте қиынға соққандықтан да тек қана Қара-Ноғайға қатысты тұстарын ғана көшіріп алдық. Хат 8/І-24- жылы жазылған. Жалпы сәлем мен ауыл-аймақтың жаңалығынан соң былай деп жалғастырады:

“… Айтарлық сөз – ескіше бірінші июнь күні Шу бойында Өксікбай ауылында ойдағы, қырдағы кіші жүз бас қосып, қоныс жайын сөйлемек. Сол кеңеске біз де шақырылыппыз. Алдағы екінші күні жүремін. Ол жиылыста менің айтатыным: Жер таппағаның Арқаға шығып кетсін, Хұқмет Әулие-Атада болсын. Ақмоладан бір жолата қолыңды үз – демекпін. Ақмоланың өзі де бұл тамадан күдерін үзгендей болса керек. Бірақ кесірлі Әтидің баласы Плакстың ізденуі, шақыруымен Шабдан Ералиев келіпті, Ахметжан Мықанов келіпті. Үшеуі елден мал жиып алып, ол кездемені сатып жатыр. Шабдан Ералиев өзіне тиген сыбағасына інісіне бір қыз алып беріпті. Мал алған кісілерге берген тиянақты документ жоқ. Артықша қаһар қылған Жүсіп болды. Жалғыз Жүсіптен 13 мал алды. Бәрі де ірі малдар. Бұл қылғандарының толық мағлұмат екенін Ташкенге бір жеткізермін. Тілегім – “Ақ жолға” бастыру.

Ендігі сөз – тірі болсам февраль жұлдызында Әулие-Атаға барып, сендерге хабарласып, Ташкентке барамын. Басқа ел бері Арқаға кетсе де өзім жонға барамын.

Айтпақшы, Плакс Орынборға барамын деп кетіп, Түркістаннан қайтып келді. Бір Омар Диуанов деген ноғайды ертіп келіпті. Ол ноғай ел-елдің налогін алды, кеткеннен қалғанының есебін алды. Ақмоланың хүкімінде қалғандардан да, қашып кеткендерді де есепке алды, қашқындарды ұстайд. Ол ноғай әзір Шу жағасындағы наймандарда жүрсе керек. Тамаға әзір келген жоқ. “Жауды аяған жаралы қалады” – деген. Не қылса да Плакстың ызасы өтті. Адамды құса қып.

Ендігі сөзді өзімнің ауызымнан естисің. Мен мынау Ескендірді разы қылып жібердім. Аман бол, бауырым. Наурыздың бас кезінде барамын. Асқарға көп-көп сәлем, шәкіртке…

Байсейіт Әділ ұлы.8/І-24 ж.”
Бұл хат – Дінше Әділевке арналған. Ал мұндағы айтылатын адамдардың жанама аттарының түсініктемесі былай беріліп, соңына Д.Әділев деп қол қойылған.

«Мұндағы Плакс - Сәдуақас Жалмақанов.

Иралиев – Ақмола милициясының бастығы.

Мықанов – Ақмола уезінің Сарысу ВК-нан.

Шақаев Жүсіп – Сарысу ауданының бір байы.

Ерденбаев Ескендір – Ақмола округінен, ол кезде САКУ-дің –Орта Азия коммунистік университетінің студенті, хатты сол әкелген. Д.Әділев».

25/І-29 жылы”- деп жазылған.

Түрме блокнотынан аудармалар

10/ІҮ-26 жыл. Пішпек.

«Қазақ ұлт театры басшысы жолдаш Әділұлына жолдастық хат.

Біздің қырғыз облысында ұлт театры деген мәселе жаңа қозғалып тұрың. Ошу жаз айында курмакшымыз. Сіздерден бұл мәселенің орындалып жатқанына бірнеше жыл болды. Ошундуктан бул ішпе сіздерден ағайыншылық тардамын күтеміз. Әлбетте біздің ағайыншылық, жолдаштык сураобузға дездеп журіп жәрдам берешіз деп сенеміз.

1. 
   Туппаңыздың жобасы (положение)
   
2. 
   Қазақша жасатқан декорацияларыңыздың формасы (описание), киіз қазақ үйінің жасалмасы
   
3. 
   Осы күнге шейін іштеген театр іштеріңіздің есебін (отчет) бір формасы (копия)
   

Ағайыншылық, жолдоштық өтінішпен –

1. 
   Ағарту-саяси бөлімнің басқарушысы Үркіншіұлы
   
2. 
   Білім комиссиясы төрағасы – Тыныстанұлы»
   

7 том 2 бет Ахмет Байтұрсынов өз хаты

Смағұл баурым!

Менің өзім утопист емеспін. Сондықтан сенің мартттағы болатын партия сиязыңа (...) кел дегеніңе бара алмаймын. Әңгімеге тойғанмын. Тағы да қайтадан бастап құр ауыз ауыртуға көңілім шаппайды. Басқа оқу деген ақылың көңіліме қонады. Мұхтар аман шығар. Басқалар да аман. Әбдірашқа сәлем.

Бауырың Ахмет.

12.1.1929 ж.

Қайдан жолдап отыр? Сыртына Смағұл М.

«Мен бармай тамақ алып қойма. Бүгін мейрам болғандықтан обед алады» Смағұл – деп жазыпты. Айт қай күні екенін?

============================================***

Дәл мындай хатты сарғыш открыткаға жазылған хат 240 бет, 7 том.

«Бауырым Дінше. 25.02.26 ж.»

Смағұлға жолықтым. Ол мектеп басшыларымен сөйлесті. Олар кіндік рұқсатынсыз босата алмаймыз депті. Ең үлкен бастығы орынбасар берсеңдер босатамыз депті. Соныен Смағұл УВУЗ-ға (Мәскеудегі) жолықпақ болып кетті. Қайтсем де баратын шығармын. Тек ресми жағы бөгет болып тұр. Пушкиннің екі пьесасын аударып, Мадиярға жібергем. Сыннан тезірек өткізуге қам қыларсың. Бара қалсам артистерге, өзіме жетекші болғандай театр әдебиетін ала қайтуға Смағұлға тапсырып жібердім. Ойындарың тәуірлеп келеді дегенге қуанамын. Қазақтың тұңғыш өнерпаздарына (артистерге) менен түгел сәлем айт. (осы хатты оқып бер)

Жүсіпбек

Сыртына 1.03.26. жауап қайтардым. – Дінше –

28.02.26ж. алынды делінген.

7 том. 2 фота сурет бар. Өте құпия.

Алушы: Москва, Воздвиженка, Жіберуші: Қызылорда С. Киловскийй п. 4, 15 пәтер 10/ІV – 28 ж.

Ә. Бөкейхановқа

Әлеке!

Сіздің «Жаңа мектепке» жіберген 27 мақалаңызды Мадиярдың қолынан алдым. Нағында 33 мақала екен. «Жарасын алдырған апа» № 5 санға салынды. «Семенның әкесі» № 6 санға барады. Сондай-ақ «Ақылсыз қасқыр да» (Жаңа мектептің «Балаларға базарлық атты» № 6 қосымшасында.) сонда берілді. Қалғандары да бірте-бірте осылай жариялана бермек. Бір-екі мақаланы Мадиярға қайтардым. Сіз шамасы «Жарасын алдырған апаны» көрген жоқсыз-ау деймін. (Өйтккен «Жаңа мектепті» жаздырып алмайсыз ғой). Сізге тиесілі төмендегі соманы «орамал ретінде» (қаламақы – Т.Ж.) «Жаңа мектептің» кезекті санымен қосып жіберіп отырмын. Жарияланған мақалаларыңызға тиісті қаламақыны алу үшін «қағаз жіберіңіз». Онсыз мында босатпайды.

Енді алдағы уақытта «Жаңа мектепке» қандай мақалалар керек екеніне тоқталайын «Жаңа мектептің» әр санында «өлкетану» деген айдармен менің немесе басқа біреудің мақаласы тұрақты түрде беріліп тұрады. Оған ешқандай редакциялық түсіндірме жасалмайды. Сондықтан да редакция біздің пікірімізбен санасады ғой деп ойлаймын. «Жаңа мектеп» мұғалімдердің сұранысын қанағаттандырады деп үміттенеміз. Бір сөзбен айтқанда «Жаңа мектеп»журналы мектеп оқушылары мен мұғалімдеріне ем ретінде қонады деп үміттенеміз. Бұған «Жаңа мектептің» таралымының өсуі мен әр жерден келіп жатқан хаттар көз жеткізеді. Қаражатты тапшы газет-журнал оқып үйренбеген арнайы маманданған баслымға үйренбеген мұғалімдердің сұранысы күшейіп, ақшаларын жіберіп жатыр. Бұрын 50 адам ғана жаздырып алушы еді, қазір олардың саны 800-ден асты. Арнайы ұйымдастырушы ұстамаймыз, бірақта кейінгі екі жарым айдың ішінде (№ 3 санынан бастап) жазылушылардың саны 1000-ға жетті. Оқу-ағарту коммисариаты «Жаңа мектепті» үлгі ретінде ұстанып отыр. Осыған қарағанда «Жаңа мектеп» дер кезінде ашылған сияқты. Содықтан да олардың пікіріне қосылмау мүмкін емес. Оқырмандар мен (мұғалімдермен) талап етушілердің тілегі бойынша әдебиет бөліміндегі материалдарға берілетін түсініктермен келісу керек шығар.

«Сын бөліміндегі» материалдар жеткіліксіз. Бұған сіздің араласуыңыз керек деп есептейміз. Сіздің келіспейтініңізді білсем де (әрине бұл менің өз күдігім) «табиғиттану бөліміне» жазып тұрыңыз. Жер, ауа райы, топырақ, су, құм, өсімдік, геология, қазақстан тарихы туралы жазыңыз. Осының өзін ғылым деп есептеймін. Көп адам бізге қатыспаса да, кеңес бермесе де мұғалімдер бұл туралы жазып тұрады. Тым болмаса 1908 жылы қазақ жері туралы Сібір журналдарына шыққан мақалаларыңыздың қазақ тіліне аударып жіберіңіз.

Желкен 13/V – 26 ж.»

7 том 189 бет.

Желкен деген кім? Осы томның 168 бетінде Ахмет Байтұрсыновтың «Әлди-әлди» өлеңінің қолжазбасы бар.

======================================***

7 том 301 бет.

ОГПУ-дің прокурорынан.

ОГПУ-дің СЛАК лагерінің тұтқыны Дулатов Міржақып Дулатұлынан алдын-ала тергеу кезіндегі мерзімді есептеу туралы өтініш.

ОГПУ коллегиясының (Үштіктің) қаулысы бойынша мен ҚК-нің 58-ші бабының 2,4,10,11 тармақтары бойынша 10 жылға коцлагерьге жіберілген едім. Кесім уақыты 16/VІІ – 29 жылдан бастап есептелді. Осыған байланысты өтінішім мынау: мен бұл іс бойынша 29/ ХІІ – 28 ж. Тұтқынға алындым. Сол уақыттан бастап Алматы мен Бутрканың түрмесінде тергеу астында болдым. Сондықтан да ҚІК кодексінің 29-шы бабына және ҚІК-нің 343-ші бабына сәйкес маған алдын-ала жүргізілген тергеудің уақытын яғни менің жаза өтеу мерзімімді 29/ ХІІ – 28 жылдан бастап есептеуіңізді өтінемін.

М. Дулатов

29 сәуір, 1931 жыл

ССР Халық коммисарлар кеңесінің жанындағы біріккен мемлекеттік саяси басқармасы. Соловецк және Карел-Мурманск еңбек түзету лагерінің басқармасы. Тұтқындарды бөлу бөлімі. 15 маусым, 1931 ж.

ОЦР ОППУ-ға Москва СЛАК-тің бірінші бөліміне. Көшірмесін Міржақып Дулатовқа тапсыру үшін.

Міржақып Дулатовтың кесімді уақытын сотқа дейінгі алдын-ала тергеу кезіндегі 29/ ХІІ – 28 – ден бастап 15/VІІ – 29 дейінгі аралықты есептеу туралы өтінішін жолдап отырмыз. КОГПУ-дің 13/І – 1931 жылғы қаулысымен КК-нің 58 бабының 2,4,10,11 тармақтыры бойынша 10 жылға (ату жазасының орынына ауыстырылған) сотталған.

Басқарама бастығының орынбасары - қолы».

Демек 1885 жылы туған Міржақып Дулатов 46 жасында, 1931 жылы 13 қаңтар күні ату жазасына бұйырылған.

Анықтама ОГПУ-дің орталық тіркеу бөлімі:

Дулатов Міржақып Дулатұлы 1885 жылы Қазақ АССР-нің Қостанай округінің Наурызым ауданында туған. Сот коллегияссының 4/ІV – 30 г. Қаулысы бойынша 58-ші баптың 2,4,10,11 тармақтары бойынша айып тағып жоғары жазаға (атуға-Т.Ж.) кесілген. Дүние-мүлкі тәлкіленуге жатқызылды. Еңбек ақысы № 26 параграф бойынша есептеледі. Коллегияның 8/V – 31 жылғы қаулысымен коллегияның бұрынғы 4/ІV – 30 ж. Қаулысы 26/І күні жоққа шығарылды. 13/І-31 күнгі соттың шешімі бойынша ату жазасы тұтқындалған күннен бастап есептелетін 10 жылдық концлагермен ауыстырылды. Дүние-мүлкі тәркіленген, үй-іші жіберілген жоқ...».

Ату жазасына кесілгендердің барлығына да дәл осындай анықтама берілген. Тек аты-жөндері мен кесілген үкімдері ғана өзге.

21/ХІ-29 ж.

ОГПУ-дің комендантына қызмет бабындағы хат.

№ 14-ші үйдегі түрмеде жатқан Міржақып Дулатовты Бутрка түрмесіндегі Байтұрсынов, Аймауытов, Болғанбаев, Испулов, Бірімжанов, Жұмабаев, Юсупов, Байтасов, Омаров, Жәлелов жатқан камераға ауыстыруды өтінеміз.

Дулатовты Бутрка түрмесіне ауыстыру бүгін жүргізілсін.

ОГПУ-дің шығыс бөлімінің бастығы Дьяков».

Мұның алдында Міржақып Дулатов өзін Қазақстаннан келген тұтқындардың қасына ауыстыруды өтінген. Бұл ажал алдында тұрғанын сезіп аяулы азаматтармен соңғы рет бақұлдасып қалуды ойластырған амалы болса керек. Ал тергеушілердің мақсаты оларды бір бөлмеге жиып, арасына тыңшы қосып, айтқан сөздерін хатқа түсіріп алуды көздесе керек. Бұған тұтқындардың арасына Қалам, Дальше... сияқты салпаңқұлақтарды жіберу туралы өзара жазысқан қатынастары дәлел.

7 томның 372 бетінен бастап Аймауытовтың хаттары тіркелген және суреті бар. Сурет тура және қырынан түсірілген. Шашы қысқа. Көзін қысыңқырап түскен. Мұртты. Кеудесінде ақ шүберекте № 2870 деген сан жазылған.

7 том 375 бет.

Бутурка түрмесінің комендатына № 63 камерадағы тұтқын Жүсіпбек Аймауытовтан өтініш. Әйелімнен телеграмма алуыма байланысты оған төмендегі мазмұнда жауап беруге рұқсат етуіңізді өтінемін: Шымкент, Пушкин 5, Аймауытоваға. Бәрін тапсырып алдым. Аманмын. Бутрка түрмесіндемін. Аймауытов. Жауап хатқа төленген түбіртекті ұсынып отырмын. Телеграмманы алғаны туралы түбіртекті маған беруіңізді өтінемін.

Аймауытов

21/ІХ – 29ж.».

7 том 373 бет. 17/VІІ – 29 ж. № 1675 Бутрка түрмесінің бастығына. Төмендегі 8 тұтқын айдауылмен жіберіліп отыр.

1. Ташекенов Қаби Кентаевич

2. Байтұрсынов Ахмет Байтұрсынович

3. Дулатов Міржақып Дулатович

4. Аймауытов Жүсіпбек Аймауытович

5. Исполов Мырзағазы Исполович

6. Бірімжанов Ғазымбек Қорғанбекович

7. Болғамбаев Хайреддин Әбдірахманович

8. Ғаббасов Халел Ахметжанович

Айдауылмен апарылсын және бір-бірінен оңаша ұсталсын.

ОГПУ- дің әскери бөлімі».

ОГПУ – дің әскери бөлімі 7 том 379 бет

Бутрка түрмесінде Міржақып Дулатовпен бір камерада жатқан төмендегі ьтұтқындарды: Байтұрсынов Ахметті, Аймауытов Жүсіпбекті, Исполов Мырзағазыны, Болғамбаев Хайреддинді, Бірімжанов Ғазымбекті, Жұмабаев Мағжанды, Юсупов Ахметсапаны, Байтасов Абдулланы, Омаров Елдесті, Жәлелов Кәрімді, Міржақып Дулатов № 14 үйге ауыстырылғаннан кейін оларды Ғаббасов Халелге және № 54 камерада жатқан Қазақстаннан келген 33 адамға (Әділов және басқалар ) жолықпайтындай етіп әр камераға бөліп-бөліп орыналастыруды өтінемін.

ОГПУдің әскери бөлімі – қолы»

7 том 382 бет.

Бутрка түрмесінің комендантына Бутрка түрмесінің тұтқыны, 14 дәліздегі № 63 камерасындағы Аймауытов Жүсіпбектен өтініш.

Көптен бері үй-ішімнен хабар болмағандықтан да өз есебімнен төмендегі мазмұндағы телеграмманы жолдауға рұқсат беруіңізді өтінемін: Шымкент, Пушкин 5, Аймауытоваға. Амандықтарыңды хабарлаңдар. Шолақ тон жіберіңдер. Адресім бұрынғысынша.

Аймауытов. 3/ХІІ-29ж.»

Өтініштің бас жағына: «Қарсы емеспін 8/ХІІ-29ж.» деп қол қойылған. Яғни бес күннен кейін барып қана жеделхат жолдауға пұрсат берілген.

7 том 384 бет. Бутрка түрмесінің комендантына Бутрка түрмесінің тұтқыны, 14 дәліздегі № 63 камерасындағы Аймауытов Жүсіпбектен өтініш.

Маған әйелімнің жолдаған жеделхатына жауап ретінде почта телегррафы арқылы төмендегі мазмұндағы жауапты ақсыз түбіртек арқылы жорлдауыма рұқсат беруіңізді сұраймын: Шымкент, Пушкин 5, Аймауытоваға. Аманмын. Шолақ тонмен бірге бас киімді де алдым.

Аймауытов. 28/І-30ж.»

Осы өтініштің шекесіне: «Қарсымын басқарма көмекшісі Павлов 2/ІІ-30ж.» деп қол қойған.

===================================***

7 том 389 бет.

ПП ОГПУ-дің КССР бойынша өкілдігі. Алматы қаласы. № 6

ОГПУ-дің Сырдария округтік бөлімшессі мынаны хабарлайды: ПП ОГПУ-дің орынбасары Алшанскийдің өкіміне сәйкес тұтқындалған:

1. 
   Кеншімов Мәдібек
   
2. 
   Исатаев Сапалай
   
3. 
   Иманов Жантөре - 17/ V-30 күні Арал теңізі арқылы екі күзетшімен ОГПУ-дің Қызылордадағы бастығының қарауына жіберілді.
   

(Бурдаков, тіркеуші Жемчужинов)».

Ақыры атылатынын біліп жандарын дәрмен етіп еркіндікке ұмтылған. Бірақ та қу жандарының қоныс табатын ұясы басқа болды. Оларды «ажал актісі» күтіп тұрды.

7 том. 394 бет.

«Акт. 10 ақпан 1931 жыл. Шымкент қаласы»

Біз, төменде қол қоюшылар ОГПУ-дің Шымкенттегі оперативтік секторының қызметкерлері - Плишкин, Полевой және Нестеров: бүгінгі күні түнгі сағат 12-де ату жазасына бұйырылған тұтқын Кеншімов Мәдібекке байланысты үкім орындалды, яғни атылды. Сол үшін 2 дана етіп осы акті жасалды.

Плишкин, Полевой, Нестеров – қолдары қойылған».

Иә, дала көкжалы осылай ажалын тапты.

7 том.403 бет.

30/ ІХ-1933 ж. ОГПУ-дің тергеу жүргізу басқармасы. Москва.

ПП ОГПУ-дің Батыс Сібір бөлімі 15/ҮІІІ – 33 ж. Сіздер жолдаған № 15/541784 архив ісін тапсырып алғанымызды және әкімшілікпен жер аударылған Ахмет Байтұсынұлы Байтұрсыновтың осында келгегенін, сондай-ақ оның Колпашева қалашығына жіберілгенін растаймыз.

Бөлім бастығы ...(қолы)».

7 том.  405 бет.

«ОГПУ коллегиясының 1933 жылғы 4 маусым күнгі мәжілісінің хаттамасы.

Тыңдалды: №541784 архив ісі бойынша азамат Байтұрсынов Ахмет Байтұрсынұлы ОГПУ коллегиясының 13/І– 30 ж. Қаулысымен ең жоғары жазаға кесіліп, ол жаза 10 жыл түрмеге отыруға ауыстырылған. ОГПУ коллегиясының 8/І– 31 ж. Қаулысы бойынша ОГПУ коллегиясының 14/4– 30 ж. Жоғары жазамен қоса дүние–мүлкін тәргілеу туралы қаулысының күші жойылған. ОГПУ коллегиясының 4/ХІ –32 ж. Қаулысымен жазасын өтеуден мерзімінен бұрын босатылып, солтүстік өлкеге – Архангельскіге (Находкаға) жылға 3 жер аударылған.

Қаулы етілді: Байтұрсынов Ахмет Байтұрсынұлына Қиыр солтүстік өлкесінің Кривошейн ауданына қарасты Жуково деревнясында тұруға рұқсат етілсін».

Тіл сындыратын осынау қасаң тіркестердің астарында азапты тағдыр мен арманды өмір күресі жатыр. Ату жазасына кесілуін естудің өзі де жүйкеге сын. Одан кейін қолыңда жоқ дүние-мүлкің тәргіленуіне үкім шығарудың өзі де мазақ. Одан қиыр солтүстікке жер аударылу да өліммен бетпе-бет келу. Ал бақылау астындағы еркін қоныстануға шығу дегеніңіз – азаттыққа шыққанмен пара-пар. Сондықтан да назарға ұсынып отырмыз.

==============================================================

7 том. 417.

15 тамыз, 1933 жыл. Архангелбскі қ., П – Виногр, 58. УСО бөлімінің Солтүстік өлкесі жөніндегі өкілетті өкілі.

Москва, ОГПУ – дің УСО бөліміне.

Көшірмесі: Новосибирь қаласы. ПП ОГПУ-дің Батыс Сібір өлкесі жөніндегі өкіліне.

Байтұрсынов Ахмет Байтұрсынұлы 7/ҮІІІ- 33 ж. Күні №75707/11 анықтамасымен үй-ішімен кездесу үшін Батыс Сібір өлкесі Кривошейн ауданындағы Жукова деревнясына жүріп кетті. Байтұрсынов Новосибирь қаласына 25/ҮІІІ – 33 ж. Кешікпей жетуге міндетті.

ПП ОГПУ-дің УСО бастығы – Капар».

Бадриса Байтұрсынова жарымен қиыншылықты бірге бөлісу үшін итжеккенге барған. Бұл туралы естеліктер бар.

7 том 417 бет.

«ОГПУ –дің төрағасының орынбасары жолд. Прокофьевке Мәлімдеме

«Түрікмен азатлығы» контрреволюциялық ұйымын әшкерелеу жөніндегі іске байланысты бетпе-бет жүздестіру үшін тұтқын Ғазымбек Бірімжановты ОО ПП ОГПУ-дің Орта Азия бөлімінің қарамағына арнайы айдауылмен жіберуге рұқсат беруіңізді сұраймын.

Бірімжанов ОГПУ-дің коллегисының 11/ІҮ-30 ж. Қаулысымен «Алашорда» контрреволюциялық ұйымының мүшесі ретінде №541784 іс бойынша 10 жылға концлагерге кесілген болатын. Жазасын ОГПУ-дің Карел-Мурманскідегі лагеріндегі Усикмитледе өтеп жатыр.

Негіздеме: ПП ОГПУ-дің Орта Азия бөлімінің 29/ХІ-32 ж. №11926 күнгі телеграммасы.

ОО ОГПУ-дің бастығының орынбасары ...(қолы). 20 желтоқсан, 32 жыл».

Бұл беттесу өтті ме, жоқ па, оның анық-қаныға бара алмадық.

7 том 412 бет

Москва, УСО ОГПУ. 23 тамыз, 1933 ж.

ОГПУ-дің коллегиясының мәжілісінің (сот) қаулысы 4/ҮІІІ-33 ж. Орындалды, тұтқын Байтұрсынов Ахмет Байтұрсынұлы БСӨ-нің Кривошейн ауданында тұратын үй-ішімен қосылып, қазір бірге тұрады. УСН-ның бастығы – Сивяков».

Бұл да бір үлкен демеу. Бұл мәселеге Москвада тұратын Әлихан Бөкейханов барынша белсенді араласқан. Міржақып Дулатовтың, Мағжан Жұмабаевтің лагербден босануына және үй-ішінің олармен жолығуына да жол ашқан. Бұл жөнінде естеліктер де бар.

Осы томның 425-бетінде: «Бұрынғы қаулыға жасалған өзгеріске байланысты қалған уақытта күйеуімен бірге болуы үшін Байтұрсынова Бадрисафаны (Байтұрсынов Ахметтің әйелі) ПП ОГПУ-дің Солтүстік бөлімі арқылы жіберілсін» - деген рұқсат қағаздың бетіне:» Томск губерниясының Кривошейн ауданы Жуково деревнясында тұратыны көрсетілсін» - деп бұрыштама қойылған.

7 том 430 бет.

«ОГПУ мекемелеріне бақылау жасайтын республика прокурорының көмекшісіне Байтұрсынов Ахмет Байтұрсынұлынан Өтініш

Қ(азақстан) ОГПУ –нің 1931 жылғы 13 қаңтардағы қаулысымен менің дүние-мүлкім тәргіленіп,өзіме 10 жыл концлагерде отырға үкім шығарылды. Сол К ОГПУ-дің 1932 жылғы 4 қарашадағы қаулысымен мерзімінен бұрын босатылып, 3 жылға Солтүстік өлкеге жер аударылдым. Жоғарыдағы қаулыны орындалуы барысында менің әйелім Бадри –сафа Байтұрсынова Томскі губерниясының Кривошейн ауданындағы Жукова деревнясына жер аударылған. Әйелімнің жасы 56 –да, оның үстіне денсаулығы да нашар, талма ауруы бар, күніне 4-5 рет ұстап қалады. Ол қандай да бір жұмыс істеу былай тұрсын, оның өзі өзгенің көмегінсіз күнін көре алмайды.

Жоғарыдағы айтқандарымды ескеріп, селбесіп бірге тұруымыз үшін әйелімнің менің қасыма келуіне, не менің оның қасына ауысып баруыма рұқсат беруіңізді сұраймын. Мұндай ауысулар қазіргі ережелерге қарсы емес шығар, тәжірибеде бар ...(хаттың шеті жыртылған – Т.Ж.). А.Байтұрсынов. 1933 жылдың 6-қаңтары. Адресім: Архангельскі, Соломбала, 1-дервня, 1- бойлық, №9 үй».

Осы арызды айнытпай көшіріп ОГПУ-ға да жолдаған. Жазуы өте әдемі. Содан кейін барып бірге тұруға рұқсат берген сияқты. Әрине, Архангельскіден көрі Том губерниясы «құрлыққа жақын» әрі табиғаты да үйреншікті.

===========================================================

7 том 441 бет.

ССР Одақтық орталық атқару комитеті пизидумының 14/ІV – 1934 жылғы мәжілісінің № 72 хаттамасы «34»

ОГПУ коллегиясының 4/ ІV – 30 ж. Күнгі үкімі бойынша 20/ VІ – 29 ж. Күнгі қаулысымен 10 жыл коцлагерге кесілген Мағжан Жұмабаевқа кешірім жасау туралы ұсыныс. (№ П-443-41 іс). Коцлагердегі тұтқындалу мерзімін жеті (7) жылға қысқартылсын.

ССР Одағының ОАҚ-нің хатшысы үшін А.Медведов

(Көшірме Сибирьлагка жіберілсін).

Мағжанға кешірім жасау ісіне Әлихан Бөкейханов, М.Горькийдің әйелі актриса Пешкова араласқан. Мағжанның әйелі Зылихаға арыз жазып жөн көрсеткен, қаржылай көмегін ұсынған, түрлі мекемелерге кіргізген Әлихан Бөкейханов. Бұл туралы Зылиха Жұмабаеваның естелігі бар.

7 том 440 бет. Мағжанның тұтқында болған жері.

«ОГПУ-дің Свирлаг басқармасының ПВШ-сына Лодейноеполе қаласы. 28 апрель. ССР ОАК-нің призидумының мәжілісінің азамат Мағжан Жұмабаевтің № П-443-41 ісі туралы 1934 жылғы 14 сәуір күнгі № 72-91 қаулысының көшірмесі жолданып отыр.

Анықтама: ОГПУ коллегиясының 26/ІV-34 жылғы қаулысы»

Осы томның 439 бетінде ОГПУ коллегиясының: «ССР ОАК президумының 14/ІV-1934ж. Қаулысы орындалуға жіберілсін» - деп жазылған. Осымен 7 том аяқталады. Тұтқынға алынғандардан тәркілеген хаттар істің соңында жеке конвертке салынып қатталған. Мұнда тінту, сұрақ алу кезіндегі ірілі-ұсақты жазбалар жинақталған. Соның ішінде жеке хаттар, әр жерге жазылған өтініш-арыздар, куәліктер, сайлау комиссиясына жазылған хаттар, жай сәлем хаттар бар. Соның ішінде тұтқындардың бір-біріне және сыртан келгендерге жазған тілек-өтініштері бар. Түрме психологиясына және ондағы отырған адамның тілек-талабын білу үшін сотсыз атылып кеткен Мәдібек Кеншімовтің: «Тайке! Получиль всего мальенкий. Таз надо для түкірген. Чай тоже.» деп жыртық-жыртық бір жапырақ қағазға жазған қолтаңбасыда жүр. Бұған қарағанда М.Кеншімовтің мұқтажын жеткізетіндей шала орысша сауаты бар және насыбай ататындығы байқалады. Сондай-ақ Т.Құдабаев дегеннің: «М.Әуезовтің қолжазбаларын түгел қарап шықтым. Мұнда ол (іздеген қолжазбасы – Т.Ж.) жоқ деп жазыпты. Сол қолжазбалардың ішінде тінту кезінде тәргіге алған Мұхтар Әуезовтің «Сұғанақ сұр» романы «Елағасы» пьесасы, Ахмет Байтұрсыновтың «Қазақ мәдениет тарихы» монографиясы, Жүсіпбек Аймауытовтың жаңа экономикалық саясат кезеңі туралы жазылған романы да болуы әбден мүмкін. Бір өкініштісі солар түрменің мұрағатында сақталмай ізім-қайым жоғалып кетті. 1956-59 жылдары Кеңестер одағының барлық түрмелеріндегі іс-қағаздар, қолжазбалар, тәркіленген дүние-мүліктер вагон-вагонмен тасылып қала сыртында өртелді. Сол мұрағаттарға акті жасап, өртеуге қатысқан адамдардың біразы бұл жайды: түрменің ішінде де, акті жасалған кезде де көлікке тиегенде де, вокзал басында да, вагондардың іші-сыртында да, ен даладағы өртеу алаңдарында да мылтықты әскер иық тірестіріп қоршап жүрді. Сәл аялдап қағаздың бетіне қарауға мұрсат бермеді. Мылтықтың дүмімен ұрып, дедектетіп айдап жүрді. Ішіндене бар екенін сездік. Өзегіміз өртенді. Бірақ амал қанша» - деп естеріне алатын. Бұл әңгімені біз де өз құлағымызбен естіп едік.

Ескертеу: 7 томының 331 бетінде – Ахметсафа Юсуповтың, 372 бетінде Жүсіпбек Аймауытовтың суреттері бар болатын. 1991 жылы бұл архив мұрағатына қайтадан рұқсат алғанымызда ол суреттер орнында жоқ болып шықты. Құпия мекеменің «аса құпия» деректері де қолды болып тұрады екен. Мұхтар Әуезовтің көрсетіндісі де жоғалып, табылғанына куә болғаным бар.

7 том 324 бет.

ОГПУ-дің Қостанай бөлімшесінің бастығы Пуйкан жолдасқа.

Наурызым ауданының № 8 аулының тұрғыны Қанпия Тұйғынбекованың тікелей ОГПУ-ге жолдаған өтінішіне орай оаған мынаны хабарлаңыз: оның күйеуі Дүзем Тұйғымбеков 1930 жылы 27 ақпан күні ауруханада қайтыс болған.

ОГПУ-дің шығыс бөлімі бастығының көмекшісі Соболев

7 том 323 бет.

Қаулы 1930 жыл 14 сентябрь

ОГПУ-дің шығыс бөлімінің екінші бөлішесінің бастығының орынбасары – Журавлев: Ахмет Байтұрсынов пен және басқалардың үстінен қозғалған № 78754 (541884 архив ісі) тергеу ісіндегі көрсетінділер ПП ОГПУ-дің Қазақстандағы өкілдігі жаңадан қозғаған Тынышбаевпен және басқалардың ісімен тығыз байланыста екендігін ескеріп, Тыншбаевтің үстінен қозғалған істі нәтижелі жүргізу үшін Байтұрсыновтың ісіндегі көрсетінділерді ұқыпты түрде пайдалану керек. Сондықтан да қаулы етемін: ОГПУ-дің орталық тіркеу бөлімі арқылы Байтұрсыновтың және басқалардың үстінен қозғалған № 78754 (541784 архив ісінің І-а, І-б, ІІ-а, ІІ-б ІІІ, ІV, V, VІ томдар) ПП ОГПУ-дің Қазақстандағы өкілдігінің қармағына беірлсін.

ОГПУ-дің шығыс бөлімінің екінші бөлішесінің бастығының орынбасары – Журавлев

«Бекітемін» ОГПУ-дің шығыс бөлімі бастығының көмекшісі – Соболев

Ішкі істер халық комисариатының Сібірдегі еңбекпен түзету лагері. 2 маусым, 1936 жыл. УСО ГУГВ НКВД Москва қаласы.

ОГПУ коллегиясының ІV – 1930 жылы № 77754 іс бойынша 28-ші баптың 10,11 тармақтары бойынша 10 жылға сотталған тұтқын Мағжан Жұмабаев 1936 жылдың 2 маусымынан бастап босатылсын.

Негіздеме: 27/ХІІ – 1933 жылғы № 00257-ші бұйрық.

3 бөлімінің бастығы (қолы)

7 том 13 бет. 28/ V-21ж. (4 бетті қараңыз)

Құрметті Әлихан Бөкейханұлы жолдас!

Сіздің институтта бірге оқыған досыңыз Зосим Александрович Буторинді осы жылдың 14 сәуірі күні тұтқынға алды. Тұтқындалуының себебін нақты білмеймін, жеке адамдардан естуімше, өзара есеп айырысу екен. 20 сәуір күні неге екені белгісіз оны Ақмола қаласына алып кетті. Ол сонда, суық жерде, аштықта, кір басып, биттеп жалғыз отыр. Мен сізден көмек сұраймын. Маған көмектесе көріңіз. Сәуірдің 23-24 күні Омбыдан: оны Петропавлскідегі губерниялық атқару комитетіне қызметке шақырғаны туралы хабар келді. Бұл жердегі жер бөлімінің адамдары Омбыға телеграмма жіберіп, оның түрмеге қамалғандығын хабарлапты. Соған қарамастан Омбыдағы жер бөлімінің қызметкері 1 майдың қарсаңында маған келіп, оның түрмеде жатқандығын онада ешкім білмейді деді. Мен қызметтемін. Барып мән-жайды білейін десем, жұмыстан бостапайды. Сондықта да сізге хаьбарласып отырмын. Мазаңызды алғаныма кешіріңіз. Губчека арқылы тұтқындалуының себебін анықтап, егер сотталған болса, онда Көкшетаудағы түрмеге ауыстыру туралы өтініш етсеңіз екен. Сонда аптасына екі рет тамақ пен киім апаруға мүмкіндігім болар еді. Ақмолада менің ешқандай туысым да, танысым да жоқ.

Қарт досыңызды аяңыз. Ол мүлдем жүдеп, қартайып, арықтап кетті. Мазаңызды алғаныма тағы да кешірім өтінемін.

Сізді сыйлаушы – Афиса Буторина

Менің адресім: Көкшетау қаласы, 2 Кеңес ауруханасы, фельдшер А.Д.Буторинаға

1921 жыл

Үкімнің негіздемесінде: «Байтұрсынов тұтқындалардан бір күн бұрын күйеу баласы Әбдулғафаровқа: Кеңес өкіметі бәрібір құлайды» - деп айтып, оған қарсы үндеу жаздырған» - деп жазылған. Бұл сөзді Қазилық Харпықов көрсетті делінген. Ағайындардың мұндай алыпқашты сөздерін таратып жатуды қажет деп таппадық. Ондай «қыстырмалар» әрекеге болмаса, берекеге қызмет етпейді.

Осы тергеу хаттамаларымен танысып отырғанда Сәкен Сейфуллиннің тергеу ісінің «Бақылау томына» (контрольный том № 04519) көз қиығымз түсіп кетіп еді.Ол ату туралы Акті екен. Онда: «1937 жылы 24 қыркүйек күні Балқашта ұсталды. 1938 25 ақпан күні кешкі сағат...де РККА әскери прокурорының қатысуымен атылды» - деп үкімді орындаушылардың аттары аталып, қолдары қойылған екен. Сөз арасындағы сөз болса да, Сәкен сияқты бір азаматтың тағдырынан хабар беретіндіктен де жазып отырмын және Сәкеннің қашан өлгені туралы жорамалдар да көп. Сондай-ақ бұл Бейімбет пен Ілиястың да атылған күні.