Мазмұны: Кіріспе і-бөлім. Қазақстан Республикасының экономикасының аграрлық саласын реттеудегі ғылыми негізі

Кестеде келтірілген мәліметер бидай мен жүгеріге 16 жылдық кезең ішіндегі кепілдік бағаның қозғалысын, сондай-ақ осы бағаларды паритеттің жабудың проценттік деңгейінің 1910-1914 жылдардағы кезеңге қатысы бейнеленген.

1-кестеде кепілдік және мақсаттық бағалардың көмегімен бағалар мен табыстарды қолдаудың бағдарламаларында қамтылған жалпы өнім өндірудегі әркандай түрлердің үлесі туралы мәліметтер берілген. Мұнда рыноктік бағаның құлдырауында бағамен қолдау көрсетілетін үлестің мәнді тенденциясы жақсы көрінеді.

Әр түрлі дақылдар бойынша фермерлердің бағалары мен табыстарын мемлекеттік қолдау бағдарламасымен қамтылған өнімнің үлесі сатушылар тұрғысынан алғанда қолайлы жылғы 1%-тен қолайсыз жылғы 99%-ке дейін ауытқып отырады.

Міне, фермерлік бағалар мен табыстарды қолдаудың мемлекеттік жүйесі осылай жүргізіледі.

Сондықтан да Қазақстанда және барлық қалған ТМД республикаларында реформаның бастапқы кезеңінде (1991-1993 ж.) агроөнеркәсіп кешені кәсіпорындары үшін салық саясатында көптеген жеңілдіктер жасалуы кездейсоқ емес.

Қазақстанның салық жөніндегі заң актілері табысқа 30 проценттік салық үстемесі жағдайында балық аулайтын ұжымшарлар, құс фабрикалары, мал шаруашылығы және басқа ауыл шаруашылығы кәсіпорындары (меншік түріне қарамай) сондай-ақ ет, сүт, жеміс-көкөніс, нан өнімдері, мақта тазалау өнеркәсібі мен жер негізгі өндіріс қоры болып табылмайтын жүнді бастапқы өңдеу кәсіпорындары үшін 10 проценттік көлемде белгіленген.

Ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдіру және өңдеу жөніндегі кооперативтер, шағын кәсіпорындар (ұжымшарлардан басқалары) өздерінің алғашқы екі жұмыс жылдарында табысқа салық төлеуден толық босатылған. Кеңшарлар мен ұжымшарлардың ішкі шаруашылық қажеттіліктерге, мектептің асханалары мен буфеттеріне, балалар бақшаларына, мүгедектеріне, селолық ауруханалар мен пансионаттарға өткізетін өнімдері және шаруа қожалықтарының өздері пайдаланатын өнімдер қосымша құн салығынан босатылған.

Ауыл шаруашылығы жерлерінің игерілу немесе оның жай-күйін жақсарту жағдайындағы жер учаскелері, ғылыми ұйымдарға, тәжірибе шаруашылықтарына бөлінген және сондай-ақ аз өнімділіктегі құнарлылығы кеткен жерлерден жер салығы алынған жоқ.

Негізгі өнідіріс қоры жер болып табылатын ұжымшарлар, ауыл шаруашылығы кәсіпорындары автотранспорт құралдарын алуға салық төлеуден босатылған.

Ауыл шаруашылығын барлық осы салықтардан босату теориялық жағынан алғанда да, дау туғызатындай көрінеді.

Өркениетті салық саясаты экономикалық шешімдерді бұрмалауға жетектейтін принциптерге негізделмеу керек.Салық жүйесі әділетті болуы шарт. Бұл талаптарға сәйкестікті қамтамасыз ету үшін, біріншіден, көлденең теңдікті (тең жағдайда тұрған салық төлеушілер салықтың бірдей мөлшерін төлеулері тиіс) және, екіншіден,тігінен теңдікті (әр түрлі табыс мөлшері бар жекелеген салық төлеушілер салық төлемдері бойынша міндеттемелеріндегі айырмашылықтары әлеуметтік нормаға жауап беретіндей болуы керек) сақтау қажет.

Салық жүйесі қарапайым және түсінікті болуы шарт. Салықтар нарықтық таңдауға қолбайлау болмауы керек, олар экономикалық тұрғыдан алғанда бейтарап болуы тиіс. Белгілі бір саладан немесе белгілі бір қызмет түрінен алынған табысты салықтан босату бейтараптықпринципін ашық бұзғандық болып табылады. Жеңімпаздар мен ұтылғандарды анықтау бюрократтар мен саясаткерлердің сенімін тудырып, нарықтық күштердің іс-әрекеттеріне қарсы тұрғандық болып шығады.

Ауыл шаруашылығын салықтан босату ең кем дегенде мынадай қйыншылықтар туғызады: қандай қызметті салықтан босатуға болады, ал қандай қызметті босатпау керек, шаруашылықтарда жүзеге асырылатын қызметтің барлық түрлерін немесе ауыл шаруашылығы субьектілерінің орындайтын жұмыстарын салықтан қалай басатуға болады деген сұрақтардың өзі бұл жерде орынсыз.

Қызметтің салық салынатын және салық салынбайтын шығындарын бөлу маңызды фактор болып табылады. Мысалы, жүк машинасы мен жаңармай құнын қызметтің салық салынатын және салық салынбайтынтүрлерінің қайсысының арасына бөлу керек? Қызметтің салық салынатын сферасында шығын бөлудің көбейіп кетпеуінің алдын алу үшін салық ниспекциясы осы салада тұрақты бақылауды жүзеге асыруы керек. Бірақ, бұл мүмкін емес.

Тағы бір басқа проблема бұдан да қауіпті. Айталық, шаруашылық ауыл шаруашылығы қызметіне жатпайтын саланы дамытады, мысалы, өнімді өңдеу және қаптау, оны тасымалдау және бөлшек сауда жүргізуді ұйымдастырады. Мұндай қызмет салықтан босатылмауы тиіс, өйткені оны ауыл шаруашылығында жұмыс істейтін кәсіпорын жүргізеді. Алайда, оған салық салу тіпті мүмкін емес. Өйткені, өз қызметтерімен және кәсіпорындармен өзара есептесу кезінде жалған сатып алу бағасы қолданылады.

Тағы да бір мысал келтірейік. Айталық, шаруашылық өнімді өңдеу және қаптау, оны тасымалдау және өткізу жөніндегі кәсіпорындарды ұйымдастырады. Екінші бір мүмкіндік – мұндай кәсіпорындарды аталмыш шаруашылықтың жекелеген мүшелері құрады. Айталық, шаруашылық сататын көкөністердің нарықтық бағасы 10 теңге және бұл бағамен сатқанда олар табыс алмайды, ал өңдеу және қаптау жөніңдегі кәсіпорын 1 миллион теңге пайда табады. Шаруашылық өзінің өңдеу кәсіпорнына сататын көкөністің бұдан да жоғары бағасы қолданылған жағдайда кәсіпорынныңсалық салатын табысын салық салынбайтын табысқа айналдырып жіберудің жасанды мүмкіндігі пайда болды. Мұндай әдістер тасымалдау және сатумен айналысатын кәсіпорындардың табысы шаруашылықтың өзіне аудару үшін қолданылады.

Негізінен мұндай заң бұрмалаушылықтың алдын алу үшін тектес кәсіпорындардың арасында операцияларды жүзеге асыру кезінде жіберілетін бағаға бақылау жасау қажет. Бірақ, іс жүзінде мұны орындау мүмкін емес.

Қосымша құнға салық (ҚҚС) қолдануды ерекше қарастырып өту керек. Шағын бизнес кәсіпорындарын өздерінің сауда-саттығы бойынша қосымша құнға салық төлеуден қажетіне қарай босату қабылданған. Осындай босатудың нәтижесінде бұл кәсіпорындар «жүйеден тыс» қалып, олар несие немесе сату бойынша төленетін өтемақы алмайтын болады. Мұның өзі салық әкімшілігін болмашы ғана салықтық түсімді білдіретін декларациямен жұмыс істеуден босатып, олардың барынша қомақты салық түсімдерімен жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Оның үстіне бұл мыңдаған ұсақ кәсіпорындарға қосымша құң салығы бойынша салықтың тәртіпті сақтаутың қажеттігінен қашып құтылуға көмектеседі.

Мыңдаған ұсақ шаруа (фермерлік) қожалықтарын жекешелендіру және құрудың мөлшеріне қарай жоғарыда көрсетілген тәртіпті сақтау салық салу мәселесінде көкейкесті проблемаға айналып отыр. Соңғы екі жыл ішінде республикада шаруа қожалықтарының өсуі ерекше байқалады. Егер 1996 жылдың 1 қаңтарында салық ұйымдарында салық төлеушілер ретінде есепте 23190 шаруа қожалықтары тұрса, 1997 жылдың 1 қаңтарында бұл көрсеткіш 29995-ке жетті.

Бұл жағдайда адамдар тікелей қолданбайтын, бірақ ұсақ шаруашылықтар өндірісте пайдаланатын тыңайтқыш, тұқым, жем үшін қосымша құн салығы бойынша салық салмау өз-өзін толық ақтайды. Дей тұрғанмен, салық салуға әбден болатын, бірақ осы мақсатта қолданылмай келе жатқан отынға жеңілдік жасау мүлде түсініксіз.

Сонымен, салық салу теориясы тұрғысынан қарағанда ауыл шаруашылығында салықтан босатудыкөбірек қолдану барынша қажет құбылыс емес.

Тәжірибе тұрғысынан алғанда да бұл өзін-өзі ақтамайды. Жақын арадағы тәжірибе көрсеткендей, республика агроөнеркәсіп кешеніне жеңілдік салық салу бюджеттің табысының өспеуіне, ауыл шаруашылығы өндірісі көлемінің артпауына әкеліп соқты.

Сондықтан да, республикадағы салық реформасының шеңберінде 1995 жылдан басталған басқа да салық саясатының негізгі мақсаттары мен принциптері арасында салықтық жеңілдіктерді барынша азайту заңдылық болып табылады.

Салық кодексі бойынша агроөнеркәсіп кешенінің кәсіпорындары үшін көптеген салықтық жеңілдіктер алынып тасталды. Сонымен қатар, Қазақстан экономикасының аграрлық мәні есепке алына отырып, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруші заңды тұлғалар үшін табысчтық салықтың 10 прценттік үстемесін сақтап қалу маңызды деп табылды.

Бұдан басқа барлық шаруашылық субьектілеріне салық салынатын табыстан сатып алынған және өндірістік құрылысты жүзеге асыратын технологиялық құрал-жабдықтарды орнатудың құнын алып тастау мүмкіндігі берілді. Бұл тек қана табысқа салық салу көлемін едәуір қысқартуды емес, сономен бірге жаңадан еңгізілген тәртіп бойынша шығындарды табыстың есебінен жабуды бес жылдың ішіндегі кйінгі мерзімге ауыстыруды да білдіреді. Мұндай норма амортизацияны шапшаңдату мүмкіндігімен қатар негізгі қорды жаңартуға және өңдірісті кеңейтуге ынталандырады.

Сондай-ақ, жылдық жиындық табыстан іскерлік қызметті жүзеге асыруға байланысты барлық шығындарды шығарып тастау да жатқызылады. Мұның өзі салық салатын негізді барынша нақты анықтауға мүмкіндік береді.

Ауыл шаруашылығы өндірісінде пайдаланылытын шеттен әкелінетін құрал-жабдықтарға, шикізаттарға, материалдарға, қлсалқы бөлшектерге және тауарларға қосымша құн салығын төлемеу мүмкіндігі де қарастырылған. Шаруа қожалықтарының салық төлеу жүйесінің ықшамдарған әдісін белгілеу де тиімді шарт болып саналады. Бұған қол жеткізудің бірден-бір тәсілі басым жағдайда нақты ақшамен жұмыс істейтін немесе тауар сату, қызметкөрсету бойынша шектелген айналымы бар және жұмысқа тартылған аз ғана адамы бар заңды тұлғалардың патент алу жолымен салық төлеуі болып табылады. Көптеген себептерге сәйкес, оның ішінде тиісті арнаулы мамандықтың болмауы салдарынан көптеген шаруа қожалықтары салық салу заңдылықтарына жауап беретін есеп жүргізуді қамтамасыз ете алмайды, салықты есептеуде қиындықтарға ұшырап, салық ұйымдарына декларацияларды дер кезінде беруді қамтамасыз ете алмайды. Оның үстіне шаруашылық өндіретін өнімдердің көп түрлілігі, маусымдық мәнде және жекелеген өнім түрлері өндірісінің ұзақ циклда болуы шаруашылық жүргізудің нәтижелерін есепке алудың жан-жақты тегерішін ойластыруды қажет етеді.Тағы бір айта кететін жәйт, көптеген шаруа қожалықтары іс жүзінде коммерциялық қызметпен де айналысуға мәжбүр болады. Мұның өзі түпкі қаржылық нәтижені анықтауда міндетті түрде есепке алынуы тиіс. Осыған байланысты шаруа қожалықтарының салық төлеу мәселесінде бюджетпен өзара қарым-қатынасының қарапайым жүйесін қолдану өтпелі кезеңде салық әкімшілігінің объективті талабы болып табылады.

Мысалы, шаруа қожалықтары бойынша табыс және жер салығын бірге қоса есептегендегі салықтың орнына белгілі бір қондырылған үстеменің болуы әбден мүмкін. Шаруа қожалықтарына салық төлемейтін табысты есептеудің арнаулы жүйесін пайдалануқұқы берілуі мүмкін. Бұл жерде жердің, өндірілетін дақылдың түрлері, малдың түрі және аймақтың жер жағдайы бойынша гектармен есептегенде алынатын табыстың көлеміне қондырма алдын ала белгіленеді. Қондырылған және іс жүзінде алынған табыстың арасындағы айырмашылық мұндай жағдайда келесі жылдың табыс салығы бойынша берілетін декларацияда ескерілуі тиіс.мұндай жүйе Бельгияда және Еуропалық қауымдастықтың басқа да бірқатар елдерінің фермерлеріне табыс салығын салуда кеңінен қолданылады.

Қазақстанда 1996 жылдың басынан тәжірибе ретінде Семей облысында бюджетпен есеп айырысудың сатып алынатын патент негізіндегі жүйесі еңгізілді. Патент үшін ақы ауыл шаруашылығының әр түрлі саласындағы жұмысшылардан белгілі бір мерзім ішіндегі табыс салығының сомасы ретінде анықталды. Бір қызығы, тәжірибе басталған мерзім ішінде өткен жылдың тиісті уақытымен салыстырғанда патент үшін түсім табыс салығының түсімінен 57 есе көп болды. Облыстың 1141 шаруа қожалықтарынан тәжірибе басталған мерзім ішінде 3353,6 мың теңге немесе әр шаруашылықтан орташа есеппен 2939 теңге түсті. Ал 1995 жылы 454 шаруашылықтан 58,9 мың тенге немесе әр шаруашылықтан 330 теңге түскен болатын.

Шығыс Қазақстан облысында шаруа қожалықтары үшін ауыл шаруашылығы бағытындағы жерлерді тұрақты пайдаланудың 1 гектар есебіндегі бонитет баллын есептеу арқылы біртұтас жер салығын анықтау бойынша жұмыстар жүргізілген. Онда табыс пен жер үшін салық үстемесі біртұтас жер салығын құрады.

Республикада қазіргі уақытта шаруа қожалықтарына салық салудың қарапайым жүйесі заң түрінде енгізілді. Ол бұрын қабылданған салық салу жүйесімен қатар қолданылады. Салық салудың жүйесін таңдау құқы қарапайым жүйеге көшу болсын немесе бұрынғы жүйеде қалу болсын, шаруашылықтың өз еркіне берілген. Бұл жағдайда шаруа қожалықтары есеп құжаттарын жүргізуден, декларация беруден босатылған.

Патент сатып алу қажеттілігі шаруа қожалықтарының өздеріне берілген жер учаскелерін барынша тиімді пайдалануына, ауыл шаруашылығы өндірісінің жалпы көлемінде олардың үлес салмағының артуына ынталандырады деп күтілуде.

Салық салудың мұндай тәртібі салық қызметінің тарпынан салықты дер кезінде және дұрыс төлеуі үшін бақылауды барынша қарапайым жүргізуге жол бастайтыны сөзсіз.

Ауыл шаруашылығы өндірушілері қызметінің маусымдық мәнін және ұзақ мерзімді күрделі қаржы жұмсаудың қажеттілігін есепке алатын агробизнесті жанама салықтық ынталандырудың бір тәсілі шаруа қожалықтары үшін орта және ұзақ мерзімді несиелер беру бойынша банктерді табыс салығынан босату болар еді.

Бір айта кететін жәйт, экономикасы дамыған және күшті салық әкімшілігі орнаған елдерде, салық төлеушілердің жоғары құқықтық мәдениеті есепке алына отырып, әдетте, аграрлық секторға салық салудың қатаң тәртібі қолданылмайды.

Мысалы, АҚШ-та фермерлер жәнебасқа ауыл шаруашылығы кәсіпорындары төлейтін салықтар басқа жеке және заңды басқа тұлғалар сияқты белгіленген үстеме бойынша төленеді. Соған қарамастан кез келген секторларды салықтық ынталандыруды дамыту жүргізіле береді. Бұл үшін салықтық есептеулер тегершігі кеңінен пайдаланылады. Мұндай есептеулерді пайдаланудың жетістігі ретінде ынталандырушы факторлар бар: жеңілдік беруді қарастыратын ережелер қажеттілігіне байланысты салық кодексіне кіргізіледі немесе шығарылып тасталады. Басқаша айтқанда, салық заң актілеріне басқа ешқандай түзетулер енгізу қажет болып табылмайды.

Салықтық есептеулер қалай жүргізу керек екенін мысалмен көрсетейік:

Табыс...............................................................................1,000 000 долл.

Өнім өндіруге кететін шығын ..........................................500,000 долл.

Баланстық пайда................................................................ 500,000 долл.

Рұқсат етілген шығарып тастаулар...................................300,000 долл.

Салыған салықтың табыс...................................................200,000 долл.

Салық үстемесі...................................................................................30%

Салық салынған барлығы.....................................................60,000 долл.

Ауыл шаруашығы өндірісі үшін салықтық есептеулер (5% х 60,000).........................................................................................3,000 долл.

Есептеуден кейін барлық салыққа төленетіні.....................57,000 долл.

Осы көрсетілген арнаулы есептеулер тікелей салынған салық бойынша жасалады және есептеу жүзеге асырылатын уақыттың барлық кезеңіне салықтық міндеттемені азайтады. Егер есептеулер жоққа шығарылса, өткен уақыт мерзімі ішіндегі есепке алныған соманы салық салушыларға қайтару қарастырылмайды.

Еуропалық қауымдастықтың бірқатар елдерінде (АҚШ, Англия, Германия, Белгия) ауыл шаруашылығы өндірушілері қосымша құн салығы бойынша декларация берудің жалпыға бірдей жүйесімен қатар «қондарылған үстеме» жүйесін де пайдалана алады. Мұндай жүйенің мақсаты фермер өндіретін тауарларды сатып алу мен қызмет түрлеріне қосымша құн салығына өтемақы төлеу болып табылады.Фермер қондырылған үстеме бойынша жұмыс істегісі келетінін арнаулы өтінішпен салық ұйымдарына хабарлауы тиіс. Қондырылған үстеме тарифі Еуропа қауымдастығына мүше елдермен жеке тұрғыда және соңғы үш жыл ішінде қондырылған үстемені пайдаланушы фермерлер бойынша макроэкономикалық жағдайдың негізінде белгіленеді. Бұл жағдайда қондырылған үстеме қайтып алынатын төлем шығынға қосымша құн салығы сомасынан артық болуды білдірмейді.

Фермер тұрақты үстемеде басқа салық төлеушілерге сататын өнімге салықты шығарып тастағандағы тауар және қызметбағасына үстеме қолданылады. Бұл өтемақыға басқа шығарып тастау енгізілмейді. Қондырыл ған үстеме бойынша өтемақы тауар сату немесе қызмет көрсету қолданылған салық төлеушілерге төленеді.

Егер фермердің қондырылған үстеме бойынша коммерциялық сыбайлас декларация беретін салық төлеуші болса, онда бұл салық төлеуші өзінің декларациясында қосымша құнға салықтың дебиті ретінде төленген өтемақыны өзінің декларациясында көрсетуі керек. Сонымен қатар, мұндай салық төлеуші рұқсат етілген нормада шығын бойынша есептеу алуна болады.

Қондырылған үстеме мен фермерге қызмет ететін сыбайлас оған фактура құжатын беріп, ал оның көшірмесін өзінде қалдырады. Міне, осылай фермерге көрсетілген қызмет және сатылған тауар қосымша құнға салық жүйесіне жақындастырылған болып саналады. Бұл жерде фермерлерге әкімшілік мәндегі басқалай қосымша талаптар қойылмайды.

Мысал:

Фермер салық төлеушіге 60,000 доллардың ауыл шаруашылығы өнімін сатты, қондырма үстеме – 6%. Салық төлеуші өндірістік мақсатта сатып алынған өнімнің тек бір бөлігін, атап айтсақ, 50,000 доллар сомасында пайдаланады.

Сатып алушы – салық төлеуші қосымша құн салығы бойынша өзінің декларациясында былай көрсетеді:

Шығындық операцияның құны = 60,000

Қосымша құн салығының дебиті = 3,600.

Қосымша құн салығы бойынша рұқсат етілген есептеу = 3,000 (50,000 х 6%).

Біз агробизнесте салықты реттеудің барынша кең тараған тегерішін келтірдік. Ал шын мағынасында нақты міндеттер мен реформалаудың кезеңдерін, елдің ерекшелігін, экономиканың жағдайын және салықтық әкімшілік деңгейін есепке ала отырып, әр түрлі нұсқаларды пайдалануға болады. Алайда, жалпы бағыт мемлекеттің салық саясатының агробизнеске өркениетті салық жүйесін енгізудің обьективті принциптері толық есепке алынатын жағдайында жүргізілуін аңғартады. (12)

1.3. Қазақстанның агроөнеркәсіптік кешені және оның реформалау мен нарықтық қатынастарға көшу кезеңіндегі дамуының негізгі бағыттары

Көмір, қара және түсті металл, мұнай, газ өңдіру жөніндегі дамыған өнеркәсібі, металлургия және металл өңдеу, машина жасау, химия және жеңіл өнеркәсібімен қатар республиканың мықты агроөнеркәсіптік потенциалы да бар.

Ауыл шаруашылық жерінің жалпы көлемі 222,3 миллион гектар, оның ішінде егістік жер 36 миллион гектар, жайылымдық жер 182 миллионнан астам гектар және шабындық жер 5 миллиоға жуық гектар құрайды. Әрбір жан басына шаққанда шамамен 2,2 гектар жерден келеді. Бұл дүние жүзіндегі ауыл шаруашылығы жағынан дамыған көптеген елдердегіде әлдеқайда көп.Соңғы жиырма жылдың ішінде жыл сайын орташа есеппен 24 миллион тоннаға жетеғабыл ет, 3,5 миллион тоннадан астам сүт және 100 мың тоннаға жуық жүн өңдірілді.

Қазақстанда ауыл шаруашылығы дақылдарының 60-қа жуық түрі өсіріледі, сүтті және етті ірі қара, жүнді, етті-майлы және қаракөл қойлар, жылқы, түйе, шошқа, құстың бірнеше түрлері, марал, сондай-ақ ара мен балық, мамық жүнді аң шаруашылығы бар. Республиканың агроөнеркәсіптік кешенінің бірінші сферасы (І – қор шығаратын) машина жасау, микробиологиялық және химиялық өнеркәсіппен айналысады.

Агроөнеркәсіп үшін машина жасаумен Павлодар трактор зауыты, Ақмола эрозияға қарсы техника шығару өңдірістік бірлестігі және «Манкентживмаш», «Актюбсельмаш» пен Мамлют машина жасау зауыттары мал шаруашылығы үшін машина жасаумен айналысады. Бұдан басқа, бөтен саладағы, оның ішінде қорғаныс зауыттарында да ауыл шаруашылық машиналарының кейбір түрлері және қосымша бөлшектері шығарылады.

Химиялық өнеркәсіп саласында Жамбыл және Ақтөбе облыстарындағы кәсіпорындар минеральдық тыңайтқыштар шығарады. Мұндай өнімдерді жолай өнім ретінде Қарағанды металлургия және Өскемен титан-магний комбинаттары да шығарады. Шымкенттегі «Фосфор» өндірістік бірлестігі өсімдіктерді қорғаудың химиялық құралдарын шығаруды жүзеге асырады. Микробиологиялық өнеркәсіптің басын Шымкент гидролиз, Түркістан жемдік дәрілер және Степногорск «өркениет» сияқты үш зауыт біріктіріп тұр.

Республика агроөнеркәсіп кешенінің екінші сферасында (ІІ – ауыл шаруашылығы) экономикалық реформалардың басында 2200 кеңшар және басқа мемлекеттік ауыл шаруашылық кәсіпорындары мен 406 ұжымшар жұмыс істеді.

Қазақстан агроөнеркәсіп кешенінің үшінші сферасы (ІІІ – дайындау, сақтау және т.б.) тамақ, ет-сүт және ұн-жарма өнеркәсібі кәсіпорындарынан, дайындау, сақтау, сондай-ақ ауыл шаруашылығын өндірістік-техникалық, транспорттық, агрохимиялық, мал дәрігерлік-санитарлық және суландыру жөнінен қызмет ететін кәсіпорындар мен ұйымдардың жүйесінен және агроөнеркәсіп кешенінің басқа да салаларынан тұрады.

Адамзат тарихы әлі саясатөкіметі, яғни мемлекеті болмаған қоғамды білмейді. Мемлекет өте маңызды саяси, әскери, экономикалық, құқықтық және т.б. қызметтерді атқарады. Олардың барлығы бір-бірімен байланысты және бәрі де экономиканың даму дәрежесіне тәуелді болып келеді Ұзақ уақыттар бойы мемлекет тек елдің шекарасын қорғау, қоғамдық тәртіпті сақтау және салық жинаумен айналысты. Экономикалық қатынастардың дамуы, әсіресе, нарықтың пайда болуымен: мемлекет өзіне тиесілі қызметті дұрыс атқарып отыр ма ? деген мәселе туындады. Бұл мәселе туралы бірнеше көзғарас, пікірлер бар:

1. 
   экономиканы толықтай, жаппай мемлекет реттейді деген пікірді жақтаушылар: мемлекеттің күшімен бүкіл экономикалық мәселелерді шешуге болады деппайымдайды. Яғни, экономиканың тиімділігін қамтамасыз ету, адамдарды еңбекпен қамтамасыз ету, әлеуметтік тепе-теңдікті қалыптастыру сияқты сұрақтар нарықсыз, мемлекеттің өктемділігімен, билігімен жүзеге асырылмақ;
   
2. 
   экономикаға мемлекеттің араласуын шектеуді жақтайтындар экономикалық мәселелерді шешетін мемлекет емес, адам және өзін-өзі реттейтін нарық деген пікір айтады. Олардың ойынша, мемлекет нарыққа араласпайды, ол тек ақша сферасына араласуы керек;
   
3. 
   мемлекеттің экономикаға белсенді араласуын жақтайтындар экономикаға мемлекет болмаса экономикалық дағдарысты, өндірістің құлдырауын жұмыссыздықты жою мүмкін емес және т.б. дейді.
   

Нақты түрде мемлекеттің қазіргі экономикада ролі ұсақ-түйекке (мысалы, бұрын біздің тәжірибемізде болғандай, дән себу, егін жинау және басқалары) араласпай, бүкіл халық шаруашылғы үшін маңызды деген салаларға араласпауы керек. Алдыңғы қатарлы ірі индустриялы елдерде товар өндірісінде мемлекеттік сектор бар болғаны 20-30 проценттей болып келеді. Шетелдерде мемлекет ұлттық өнімді бөлуге араласады. Мысалы, Швейцарияда мемлекет ұлттық өнімнің 27 процентін қайта бөледі, Жапонияда 33%, АҚШ-та -36%, Германияда-45%, Италияда-43%. Бұл елдерде мемлекет жаңа экономикалық құрылымдар жасау, кәсіпкерлік қызметтің барлық түрлерін кеңінен өрістету бағытында неғұрлым батыл күш-жігер жұмсайды. Біз әзірге бұл мәселелерде шабандық көрсетіп, жасқаншақтыққа бой ұрамыз.

Мемлекетарқылы шешілетін экономикалық мәселелерді мынандай топтарға біріктіруге болады:

1. 
   адамдардың және шаруашылықтардың табысын қайта бөлу;
   
2. 
   бүкіл елдің ресурстарын қоғам мүддесі үшін қайта бөлу;
   
3. 
   қоғамдық өнім өндірісі мен қызмет көрсетуді ұйымдастыру;
   
4. 
   экономиканы тұрақтандыру;
   
5. 
   адамдарды әлеуметтік қорғауды ұйымдастыру;
   

Ұлттық табысты мемлекеттің араласуы арқылы қайта бөлу адамдардың арасындағы әлеуметтік теңсіздікті болдырмауға көмектеседі, яғни бай адамдардың табысын кедей адамдарға қарай ығыстыру мүмкін болады. Мұндай теңсіздік нарық жағдайында көрінеді.

Ұлттық табысты мемлекет екі жолмен қайта бөледі:

1. 
   трансферттік төлемдер ақша төлеуді, товарларды беруді және қызмет көрсетуді бір жақты ұйымдастыру (айырбас ретінде емес). Бұған әртүрлі жәрдем ақыларды жатқызуға болады (мүгедектерге, жұмыссыздарға, стипендия және т.б.).
   
2. 
   баға құрылымы процесіне араласу арқылы. Мемлекет кейбір халыққа өте қажет товарларға және қызмет түрлеріне шектеулі баға қоюды, жалақының төменгі мөлшерін анықтауды ұйымдастырады.
   

Қазіргі уақытта нарық айналысқысы келмейтін көптеген қоғамдық товарлар мен қызметтер бар. Мысалы, білім, денсаулық сақтау, ұлттық қорғаныс, қоғамдық көлік, автомобиль жолдары, дамбылар және т.б. Бұл товарлар жеке тұтынуға жатпайды. Ал, оларды күтіпұстау, жөндеу, ол үшін қаржы бөлу тек мемлекеттің қолынан келеді.

Ауыл шаруашылығындағы қоғамдық товарларға жеке өндіруші шығара алмайтын товарлар мен қызметтердің түрлері, мәселен, ауыл шаруашылығы ауруларымен күресу, ауыл шаруашылығы өнімдерінің зиянкестерімен (колорад қоңызы, шегірткелер) күресу, шикізаттар мен азық-түлік өнімдерінің сапасын тексеретін ұйымдарды ұстау үшін шығатын шығындарды жатқызуға болады.

Қазақстан экономикасы дамуының қазіргі сатысында мемлекеттік реттеу арқылы «меншік құқықтарын рәсімдеуге, бәсекелес рынок пен монополияға қарсы күрестің сенімді құралдарын құрауға, фиськалды және монетарлық саясатты қолдауға әлеуметтік қорғау жүйесін дамытуға, қажетті инфрақұрылымды, білім деруді, денсаулық сақтауды дамытуды қамтамасыз етуге және мықты экономикалық саясат жүргіуге бағытталған құқықтық және нормативтік база жасауды аяқтау көзделіп отыр».

Дүние жүзілік экономикалық тәжірибе көрсетіп отырғандай нарықты монополияландыру кезінде қоғамға көптеген шығындар келеді: өнімді сату көлемі азаяды, соған сәйкес баға көтеріледі, жаңа фирмалар шаруашылықтар ашуға «жасанды» кедергілер жасалады. Бұл жағдайда мемлекет ауыл шаруашылығындағы өндірушілерді қолдау мақсатында өнімді өндіру, өткізуге кепілдік беруге тиіс. Мемлекеттік реттеусіз монополизм жағдайында өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы арасындағы бағаның паритетін қамтамасыз ету мүмкін емес. Сондықтан да өндіріс құралдарын шығаратын, ауыл шаруашылығы кәсіпорындарына қызмет көрсететін немесе олардың өнімін өңдейтін барлық монополист-кәсіпорындар үшін келісімді бағаның жоғарғы шегін (немесе рентабельдік деңгейінің шегін) белгілеу қажет. Сонымен қатар, мемлекет ауыл шаруашылығы нарығын реттеу кезінде қаржы, инвестиция әлеуметтік саясаттарына көп көңіл бөлуге тиіс. Яғни, мемлекет аграрлық секторды жеңілдікпен қаржыландыруға, жекелеген экономикалық аймақтарды дамытуға, шаруа қожалықтарын ұйымдастыруға, табиғи апаттардың шығындарын өтеуге, ауыл шаруашылығында жаңадан ұйымдастыратын өндіріс шығындарын жабуға көмектеседі.

Ауыл шаруашылығындағы инвестициялық саясат өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы өнімдеріне баға паритетінің сақталмауы жағдайында мемлекеттік қолдау көрсету жолымен меншіктің барлық тәсіліндегі ауыл шаруашылық кәсіпорындарының материальдық-техникалық базасының сапалық жаңғыруын, негізгі қордың шапшаң қалпына келтірілуін және жаңартылуын, өндірістік инфрақұрылымның дамытылуын көздейді.

Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеудің басты құралдарының бірі-жоғарыда айтылған салық саясаты. Қазақстан аграрлық секторында салық салу кәсіпорындарға тікелей салықтық жеңілдіктер берумен ерекшеленеді. Айта кету керек, Қазақстанда салық саясатында реформа басталған кездерден-ақ көптеген жеңілдіктер жасалды. Айталық, Қазақстан бойынша 30 проценттік салық үстемесі жағдайында ауыл шаруашылығы кәсіпорындары үшін (меншік түріне байланыссыз-ақ ет, сүт, жеміс-көкөніс, нан өнімдері, мақта өндірісі, балық, құс, мал шаруашылықтары) 10 проценттік салық үстемесі белгіленді.

Алғашқы екі жыл бойына ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіретін және өңдейтін кәсіпорындар, кооперативтер табысқа салық төлеуден босатылып отырды. Яғни, бұл кооперативтер өзін-өзі ақтайтындай дәрежеге жеткізуге жағдай туғызады деген сөз.. Сол сияқты, балалар бақшаларында, мүгедектер үйіне, ауылдық ауруханаларға, мектеп асханаларына өнім өткізетін шаруа қожалықтарықосымша құн салығын төлеуден босатылған.

Жер ауыл шаруашылығы өндірісінің негізгі құралы екендігін және оны тиімді пайдаланудың маңыздылығы ескеріліп, жер участоктерін ғылыми зерттеу ұйымдары, тәжірибе шаруашылықтары пайдаланған уақытта, олар жер салығынынан босатылды.

Мұның барлығы, әрине, ауыл шаруашылығы өдірісін дамытуға ынталандырғаны сөзсіз. Алайда, мәселенің екінші жағы сол , республика агроөнеркәсіп кешеніне жеңілдік салық салу бюджеттің табысының өспеуіне, ауыл шаруашылығы өндіріс көлемінің артпауына әкеліп соқты. Осыған сәйкес 1995 жылдан бастап ауыл шаруашылығында салық саясатына өзгерістер еңгізілді. Енді салық саясатының негізгі мақсаттары мен принциптері арасында бұрын берілген салықтық жеңілдіктердің басым көпшілігі алынып қалынды. Бірақ, бұрынғы 10 проценттік салық үстемесі сақталып қалды.

Тағы бір агроөнеркәсіп кешеніне жасалған жеңілдік сол, шаруашылықтарда өндірістік құрылысты жүзеге асыратын технологиялық құрал – жабдықтарды орнатудың құңы салық салынатын табыстан алынып қалатын болды. Шаруашылық шығындары табыстың есебінен кейінгі бес жыл бойы жабылып отырады. Мұның өзі негізгі қорды жаңартуға және өндірісті кеңейтуге қаржыны көбірек жұмсауға шаруашылықтарды ынталандырады.

Жаңа тәртіп бойынша агроөнеркәсіп кешеніндегі шеттен әкелінген құрал-жабдықтарға, шикізат-материалдарға, қосалқы бөлшектерге және товарларға шаруашылықтар қосымша құн салығын төлемейді. Шаруа қожалықтары үшін ыңғайлы, ықшамдалған салық төлеу әдістері белгіленіп отыр. Әңгіме бұл жерде заңды тұлғалардың патент алу арқылы салық төлеуі туралы. Қазіргі уақытта шаруа қожалықтарын жүргізушілердің басым көпшілігі қағаз жүзіндегі есеп-қисапқа шорқақ, білімі жетіспейді, соның кесірінен салық ұйымдарына берілуге тиісті құжаттарды сауатты толтыруды келістіре алмайды, декларацияларды уақытында толтырып бермейді. Мұның өзі ақыр соныңда, қосымша шығындарға әкеледі (штраф). Ауыл шаруашылығының ерекшеліктері (маусымдық сипаты, өндіріс уақытының ұзақтығы және т.б.) шаруашылықтарда өндіріс жүргізудің нәтижелерін есепке алудың жан-жақты тегерішін ойластыруды қажет етеді. Көптеген шаруа қожалықтарында түпкілікті қаржылық нәтижені анықтағанда, олардың іс жүзінде коммерциялық қызметпен де айналысатынын ескеру керек. Сондықтан, өтпелі кезенде салық әкімшілігі, салық төлеуде шаруа қожалықтарының бюджетпен өзара қарым-қатынасының қарапайым жүйесін қолдауды талап етуі тиіс.

Мысалы, шаруа қожалықтары бойынша табыс және жер салығын бірге қоса есептегендегі салықтың орнына белгілі бір қондырылған үстеменің болуы әбден мүмкін. Шаруа қожалықтарына салық төлемейтін табысты есептеудің арнаулы жүйесін пайдалану құқы берілуі мүмкін. Шаруа қожалықтарына салық төлемейтін табысты есептеудің арнаулы жүйесін пайдалану құқы берілуі мүмкін. Бұл жерде жердің, өндірілетін дақылдың түрлері, малдың түрі және аймақтың жер жағдайы бойынша гектармен есептегенде алынатын табыстың көлеміне қондырма алдын-ала белгіленеді. Қондырылған және іс жүзінде алынған табыстың арасындағы айырмашылық мұндай жағдайда келесі жылдың табыс салығы бойынша берілетін декларацияда ескерілуі тиіс. Мұндай жүйе Бельгияда және Европалық қауымдастықтың басқа да бірқатар елдерінің фермерлеріне табыс салығын салуда кеңінен қолданылады.

Қазақстанда 1996 жылдың басынан тәжірибе ретінде Семей облысында бюджетпен есеп айырысудың сатып алынатын патент негізіндегі жүйесі енгізілді. Оның нәтижесі патент сатып алудың шаруа қожалықтарының өздеріне берілген жер учаскелерін барынша тиімді пайдалануына, ауыл шаруашылығы өндірісінің жалпы көлемінде олардың үлес салмағының артуына ынталандыратындығын көрсетті.

Салық салудың мұндай тәртібі салық ұйымдарының салықты уақытында және дұрыс төлеуі үшін бақылауды барынша қарапайым жүргізуге жол бастайтыны сөзсіз.

Ауыл шаруашылығында мемлекеттің бағаға ықпал етуінің үш нұсқасы болып отыр: сұраныстың көлеміне ықпал ету және бағаны тікелей директифтік түрде белгілеу жүйесі бізге өткен әміршілдік басқарудан белгілі. Сондықтан баға саясатына негігі бағыт еркін баға тағайындауға көшу.

Сонымен мемлекеттік басқару жүйесінің ролі маңызды және сан алуан. Біздің мемлекетіміз – негізгі міндеттермен ғана шектелетін кәсіпқой мемлекет. Қазіргі таңда мемлекеттің экономикалық реформаларға араласуы мынандай принцип бойынша болуға тиіс: мемлекет экономиканы басқаруда белсенді роль атқаруы керек, дәл сол уақытта оның экономикаға араласуы шектеулі. Мысалы, еліміздің экономикасында әлі де болса әкімшілік жүйенің қалдықтарына толған жерлері, нарық дамыған жерлер көп. Осы жерлерде мемлекет нарықты дамыту мен нарық кеңістігін тазартуға араласуға тиіс. «Экономиканың өзі тұрақсыз дамуды аралық кезінде тұрғанда, мемлекеттің реттеуші ролі мен араласуы бара-бар болуға тиіс.» Ал қазіргі тәжірибе көрсетіп отырғандай, бізде мемлекет қажетсіз жерлерде зор әкімшілік билікке ие болып, керісінше, ролі жоғары болуға, яғни, шаруашылық мәселелерін шешуге тікелей араласқан жерлерде енжар қалып отыр. Мұның өзі экономикалық дамуымызға барған сайын кедергі болуда және мемлекеттің ролінің маңызына нұқсан келтіруде, халық арасында мемлекеттік көңіл-күй әкелуде.

Тағы бір мәселе – бұл қазіргі кезде басқару жүйесіндегі басшылардың экономика , финанс, бухгалтер, құқықтық жағынан білімдерінің төмен немесе тіпті болмауы. Мысалы, шет елдерде маман әрбір 3-4 жылда өз білімін көтеріп отырмаса, мамандығын жетілдіру жүйелерінен өтпесе –оған перспектива жоқ, жұмыссыз қалады. Тіпті ғылыми-техникалық прогрестің жедел дамуы оны білімін өне бойы жетілдіріп отыруға мәжбүр де етеді. Сондықтан, біздің мемлекетімізде тұрақты үздіксіз оқу жүйесін және кадарларды аттестациялауды барлық деңгейде міндетті түрде енгізу керек. Өкінішке орай, бұрын бізде болған маманды қайта оқыту, білім жетілдіру жүйесі әбден бұзылды, көптеген ондай оқу орындары қаражат жоқтықтан жабылып қалды.

Қорытып айтқанда, жаңа адамға сәйкес келетін, нарықты жақсы білетін басқарушылар даярлауға тиіспіз және олар білек сыбана іс тындыруға әзір, басым мақсаттар мен міндеттерге жетуге қабілетті білімдарлар болуға тиіс.

Кадрларды қызметке алғанда, немесе, оны жоғарылатқанда, олардың ұзақ мерзімді, перспективалық міндеттер қоюға қабілеттілігі, ол міндеттерді жаңа жағдайда шешу үшін білімділігі мен жігерлігі секілді қасиеттері басты өлшем болғаны жөн. Яғни, әрбір қызметкер өзінің іс жүзінде отырған қызмет орнына сәйкес екендігін өне бойы дәлелдегені дұрыс. (9)

Қазіргі кезде қалыптасқан мемлекеттік басқару ұйымы мақсатты экономикалық саясат жүргізуге әлі де болса жеткілікті бейімделе қоймағаны ескеріліп, мемлекеттік аппаратты қайта ұйымдастыру мен жетілдіру қолға алынды. Үкімет орталық және аймақтық деңгейлерде қысқартыла бастады және бұл процесс жалғаса береді, яғни, мұндай қайта құрудың нәтижесінде «Қазақстанда нарықтық экономика үшін оңтайлы болатын мемлекеттік қызмет пен басқару құрылымының осы заманғы, тиімді жүйесін жасау, басым мақсаттарды іске асыруға қабілетті үкімет құру, ұлттық мүдделердің сақшысы бола алатын мемлекет қалыптастыру» мүмкін болады.

Болашақта министрліктер мен ведомстволардың арасында, аймақтардың арасында үйлесімді арақатынастар орнату қажет. Министрліктер мен ведомстволардың жалпы санын қысқартып, жалпы экономикалық, әлеуметтік, ірі материалдық өндіріс салаларына көшкен дұрыс. Олар бірыңғай мемлекеттік саясатты белгілеп, жүзеге асырар еді, макроэкономика мәселелерімен шұғылданар еді. Материалдық өндіріс саласында ведомствоаралық сипаттағы жаңа тұрпаттағы министрліктер қажет. Олар мемлекеттік реттеуді жүзеге асырып, жекелеген жағдайда ғана экономикалық әдістерді пайдаланып, салаларға (кешендерге) немесе қызмет салаларына тікелей басшылық жасауға тиіс. Ал, қазіргі жағдайда министрліктер мен ведомстволардың жауапкершілік деңгейі олардың өкілеттік көлемінен асып кетіп отыр. Соның кесірінен басқару тиімділігі күрт төмендеді.

Министрліктер мен ведомстволар өзіне тән емес қызметтің түрлерінен арылуы керек, оларды мүмкіндігінше орталықтан аймақтарға қарай, ойыстыру қажет. Сатылар мен аралық буындар аз болған сайын, өкілеттіліктердің ара жігі де айқын ашылады.

Министріктің қызметі мынандай принциптерге негізделуі керек: өнеркәсіптік, инвестициялық, ғылыми-техникалық саясат әзірлеу мен жүзеге асыру міндеттеріне құрылым мен адам санының сәйкес келуі; ұйымдық бей-берекетсіздікке, функциялар мен жауапкершілігін ара жігінің жүйесіз ажыратылуына жол бермеу; мәртебедегі, құрылымдағы, қызмет сипатындағыақтаусыз ала-құлалықты жою.

Қазақстанда болашақта негізгі міндеттермен ғана шектелетін кәсіпқой мемлекет қалыптастыруға мүмкіндік беретін жеті негізгі стратегиялық принциптерді еліміздің Президенті Н.Ә.Назарбаев көрсетіп берді. Олар мыналар:

1. 
   Неғұрлым маңызды бірнеше функцияларды ғана орындауға жұмсалған ықшам әрі кәсіпқой Үкімет.
   
2. 
   Стартегиялар негізіндегі іс-қимыл бағдарламалары бойынша атқарылатын жұмыс.
   
3. 
   Нақтылы жолға қойылған ведомствоаралық үйлестіру.
   
4. 
   Министрліктердің өкілеттіктері мен жауапкершіліктерін, олардың есептілігін және олардың қызметіне стратегиялық бақылауды арттыру.
   
5. 
   Министрліктердің ішінде орталықтан аймақтарға мемлекеттен жекеше секторға қарай орталыққа тәуелділікті жою
   
6. 
   Сыбайлас жемқорлыққа қарсы батыл да ымырасыз күрес.
   
7. 
   Кадрларды жалдау, даярлау және жоғарылату жүйесін жақсарту.