Қазақстан Республикасында салықтардың атқаратын қызметтері, олардың түрлері

Салықтардың мынадай негізгі қызметтері бар:

• 
  фискалдық
  
• 
  реттеушілік
  
• 
  бақылаушылық
  

Салықтардың екінші маңызды қызметі ол, реттеушілік қызметі.

Реттеушілік қызметі салық механизмі арқылы іске асырылады. Оның ішіндегі негізгі тетіктер салық ставкалары мен салық жеңілдіктері. Салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің дамуын реттеп қана қоймай, сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге аысруы қажет. Әрине салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін олардың басқа да экономикалық тетіктерімен тығыз байланыста болуы керек.

Салық мөлшерін көбейту мақсатында салық ставкаларын шектен тыс жоғары деңгейде белгілеу өндірістің тоқтауына, өндірушінің өз ісіне деген ынтасын жоғалтуына әкеліп соғатыны көптеген ғалымдар еңбектерінде тұжырымдалып, дәлелденген. Мысалы, табыс салығын салғанда, салық ставкасының деңгейі 35-40 пайыздан аспауы қажет.[7]

Салық механизмін, оның ішінде салық ставкаларының деңгейін зерттеген ғалымдардың тұжырымдары мынаны дәлелдейді.

• 
  егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50% -нан асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына әкеліп соқтырады;
  
• 
  егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50%-ы аралығында болса, онда жай ұдайы өндіріске әкеледі.
  
• 
  егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40%-ы мөлшері аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі.
  

Шаруашылық субъектілер мен халықтар табысының бір бөлігін мемлекеттің орталықтандырылған қаржы көздеріне айналдыру салықтардың ұдайы өндірістегі қызметін көрсетеді.

Бұл қызметтің іс-әрекетінің көлемін жалпы ішкі өнімдегі салықтардың алатын үлес салмағы арқылы көруге болады.

Салықтардың келесі негігі қызметі ол бақылаушылық қызметі, яғни салықтық бақылау.

Салықтардың бақылаушылық қызметі арқылы салық механизмінің қызмет етуінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының қимылына бақылау ісі жүргізіледі, салық жүйесі мен бюджет саясатын жетілдіру жолдары қарастырылады. Салықтық бақылауды тиімді жүргізу арқылы салықтық тәртіпті қатаң сақтау, салық төлеушілердің заңға сәйкес төлейтін салықтары мен алымдарын толық және уақытылы бюджетке төлеп отыруы қамтамасыз етіледі.

Салықтардың түрлеріне келетін болсақ, қазіргі кезде Қазақстан Республикасында олардың 9 түрі бар, сонымен қатар бұлардың құрамына 2005 жылдың 1-ші қаңтарынан салықтың тағы бір түрі енгізілді. Бұл – экспортқа шығарылатын шикімұнай мен газ конденсатына рента салығы болып табылады.

Елімізде осы аталған салық түрлерінің алатын орны өте зор, өйткені олар мемлекеттік бюджетті толықтырудың негізгі қаржылық көзі болып табылады.

Салық ісін тиімді ұйымдастыру мақсатында салықтарды белгілі топтарға бөліп жіктейміз.

Салықтарды мынадай ерекшелік белгілері бойынша жіктейміз:

1. 
   Салық салу объектісіне байланысты;
   
2. 
   Қарауына қарай;
   
3. 
   Салық салу органына байланысты;
   
4. 
   Экономикалық ерекшелігіне байланысты;
   
5. 
   Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай;
   

Тікелей салықтар тікелей табысқа немесе мүлікке салынады.

Тікелей салықтарға мынадай салықтар жатады:

• 
  корпорациялық табыс салығы;
  
• 
  жеке табыс салығы;
  
• 
  жер салығы;
  
• 
  көлік құралдарына салынатын салық;
  
• 
  мүлік салығы;
  
• 
  жер қойнауын пайдаланушыларға салынатын салық;
  
• 
  әлеуметтік салық.
  

Жанама салықтарға мыналар жатады:

• 
  қосылған құнға салынатын салық;
  
• 
  акциздер;
  

Жалпы салықтар бюджетке түскен соң, жалпы мақсатта жұмсалады.Оған корпорациялық табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық және т.б.

Арнайы салықтар бюджетке түскен соң, алдын ала белгіленген нақты шараларға жұмсалды. Мысалы, көлік құралдарына салынатын жол қорын құруға жұмсалады.

Салық салу органына байланысты салықтар жалпы мемлекеттік және жергілікті болып бөлінсе, экономикалық белгісіне қарай табысқа салынатын салық және тұтынуға салынатын салық болып жіктеледі.

Табысқа салынатын салықтар салық төлеушінің кез келген салық салынатын объектісінен түсетін табысынан алынады. Олардың санатына мына салықтар кіреді: табыс салығы, пайдаға салынатын салық.

Тұтынуға салынатын салықты салық төлеуші тауар немесе қызмет құнын төлеген кезде төлейді. Оған қосылған құнға салынатын салық пен акциздер жатады.

Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай салықтар нақтылы және дербес болып бөлінеді.

Нақтылы салықтар салық төлеушінің салық салынатын объектісінің сыртқы белгісіне қарай салынады. Оған жер салығы, мүлік салығы жатады.

Дербес салықтар салық төлеушінің салық салынатын объектісінен алатын табыс мөлшеріне байланысты салынады. Оған корпорациялық табыс салығы, жеке табыс салығы жатады.

Енді салықтарыдың негізгі түрлеріне толығырақ тоқталып өтейік.

Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі мен мемлекеттік мекемелерді қоспағанда, Қазақстан Республикасының резидент заңды тұлғалары, сондай – ақ, Қазақстан Республикасында тұрақты мекеме арқылы қызмет жасайтын немесе Қазақстан Республикасындағы көздерден табыс алатын резидент емес заңды тұлғалар корпорациялық табыс салығын төлеушілер болып табылады. Салық салу объектісіне: салық салынатын табыс, төлем көзінен салық салынатын табыс жатады, сонымен қатар Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлғаның таза табысы жатады.

Салық салынатын табыс дегеніміз жылдық жиынтық табыс пен заңға сәйкес алынатын шегерістердің айырмасы.

Салық кезеңі ішінде төленетін корпорациялық табыс салығы бойынша аванстық төлемдер сомаларын салық төлеуші, өткен салық кезеңі үшін корпорациялық табыс салығы бойынша декларацияда көрсетілген нақты салық міндеттемесі сомасын негізге алып, ағымдағы салық кезеңі үшін корпорациялық табыс салығының болжамды сомасын ескере отырып, есептеп шығарады.

Корпорациялық табыс салығы бойынша декларация тапсырылғанға дейінгі кезеңдердегі аванстық төлемдер сомалары өткен салық кезеңі үшін төленген орташа айлық аванстық төлемдер мөлшерінде есептеп шығарылады.

Салық кезеңінің қорытындысы бойынша залал шеккен немесе салық салынатын табысы жоқ салық төлеушілер корпорациялық табыс салығы бойынша декларация тапсырған күннен бастап жиырма жұмыс күні ішінде, сондай-ақ жаңадан құралған салық төлеушілер құрылған күннен бастап жиырма жұмыс күні ішінде, салық кезеңі ішінде төленуге тиіс аванстық төлемдердің болжамды сомасының есебін салық органына табыс етеді.

Күнтізбелік жыл корпорациялық табыс салығы үшін салық кезеңі болып табылады. Корпорациялық табыс салығын төлеушілер корпорациялық табыс салығы бойынша декларацияны салық органдарына есепті салық кезеңінен кейінгі жылдың 31 наурызынан кешіктірмей табыс етеді.

Қазақстан Республикасы аумағында қолданылып жүрген барлық салықтар мен алымдардың ішіндегі ең маңыздысы „корпоративтік табыс салығы” болып табылады. Табыс салығы Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет түсімдерінде маңызды орын алады. Мысалы, 1999 жылы заңды тұлғалардың табыс салығының үлесі 16%, 2000 жылы 30%, ал 2001жылы 27% құрады.

Корпоративтік салықтан түскен алымдардың 100% - тің республикалық бюджетке беруден Қазақстанның жергілікті бюджетінің кірісіне нұсқан келмейді. Қазіргі уақытта корпоративтік табыс салығы мен акциз 50/50 арақатынасында орталық және аймақтық бюджетке алынады. Корпоративтік табыс салығын ресубликалық бюджетке ауыстыру қажеттігін бұл салық түсуінің экономикалық жағдаймен өте-мөте байланысынан деп түсінуімізге болады.

Мұның өзі бірқатар әлеуметтік төлемдер жөнінде міндеттемелер жүктелген жергілікті бюджет үшін жол беруге болмайтын нәрсе.

• 
  төлем көзінен салық салынатын табыстар;
  
• 
  төлем көзінен салық салынбайтын табыстар.
  

• 
  қызметкердің табысы;
  
• 
  бір жолғы төлемдерден алынатын табыс;
  
• 
  жинақтаушы зейнетақы қорларына берілетін зейнетақы төлемдері;
  
• 
  дивидендтер, сыйақылар, ұтыстар түріндегі табыс;
  
• 
  стипендиялар.
  

• 
  мүліктік табыс, оған:
  

б) қымбат бағалы тастар мен қымбат бағалы металдарды, олардан жасалған зергерлік бұйымдарды және құрамында қымбат бағалы тастар мен қымбат бағалы металдар бар басқа да заттарды, сондай-ақ өнер туындылары мен антиквариаттарды сату кезіндегі олардың құнының өсімі;

в) мүлікті жалға беруден алынған табыс;

г) мүлікті сату құны мен бағалау құны арасындағы, бірақ оны сатып алу құнынан кем болмайтын оң айырма, мүлікті сату кезіндегі құн өсімінен алынған табыс;

- Жеке кәсіркерлердің салық салынатын табысы.

-Адвокаттар мен жеке нотариустардың – заңдық көмек, нотариалдық іс-әректтер ақысын қоса алғанда, адвокаттық және нотариалдық қызметті жүзеге асырудан түскен табыстарының барлық түрлері, сондай-ақ қорғау мен өкілдікке байланысты шығыстардың орнын толтырудан алынған табысы.

- Басқа да табыстар – Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлерден алынған табыстар.

Салық төлеушінің салық жылы ішінде салық салынатын табыстарына мынадай салық ставкалары бойынша салық салынады.

Қазақстан Республикасының резиденттері, сондай-ақ тұрақты мекеме арқылы Қазақстанда қызмет жасайтын резидент еместер, жеке кәсіпкерлер, жеке нотариустар мен адвокаттар әлеуметтік салықты төлеушілер болып табылады.

Салық салу объектісі

• 
  Резидент және тұрақты мекеме арқылы жұмыс жасайтын резидент емес заңды тұлғалар үшін әлеуметтік салық салу объекті жұмыс берушінің қызметкерлерге төлейтін шығындары.
  
• 
  Жеке кәсіпкерлер, жеке нотариустар мен адвокаттар үшін әлеуметтік салық салу объектісі болып салық төлеушінің өзін қоса алғандағы, жұмыскерлерінің саны табылады.
  

Қазақстан Республикасының резиденті және тұрақты мекеме арқылы жұмыс жасайтын резидент емес заңды тұлғалары әлеуметтік салықты, салық салу объектісінен 21% мөлшерінде төлейді.

Ал қарамағында шетелдік азаматтар жұмыс жасайтын салық төлеушілер шетелдік жұмысшылар мен қызметкерлерге төленген төлемдерден 11% ставкамен әлеуметтік салық төлеуге тиісті.

Төмендегі талаптарға жауап беретін тірек қимыл мүшесі бұзылған, есту, көру, сөйлеу қабілетінен айрылған мүгедектер жұмыс істейтін, мамандандырылған ұйымдар әлеуметтік салықты 6,5% ставкасымен төлейді. Егер: а) салық кезеңіндегі жалпы еңбекақы қорының 51%-ы мүгедектердің еңбекақыларына жұмсалса; б) салық жылындағы жұмыскерлерінің 51%-ы мүгедектерден құралса.

Арнаулы салық режимін қолданылатындарды қоспағанда, жеке кәсіпкерлер, жеке нотариустар және адвокаттар өздері үшін 3 айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде, әрбір жалдамалы жұмыскері үшін екі айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде әлеуметтік салықты ай сайын төлейді.

Әлеуметтік салық ай сайын есептеледі және есепті айдан кейінгі айдың 15-нен кешіктірмей бюджетке төленуі керек. Әлеуметтік салық жөніндегі декларация есепті тоқсаннан кейінгі айдың 15-сінен кешіктірмей салық органына тапсырылуы қажет.

Құрылымдық бөлімшілер бойынша төленуге тиіс әлеуметтік салық сомасы осы құрылымдық бөлімше қызметкерлерінің табыстары бойынша есептелген салық сомасы негізінде анықталып, тұрғылықты жеріндегі тиісті бюджетке аударылады.

Есеп қисап көшірмесін салық төлеушінің тіркелген жеріндегі салық органы куәландыруы керек.

Жер қойнауын пайдаланушы деп Қазақстан Республикасы аумағындағы геологиялық зерттеуді пайдалы қазбалар өндіруді, техногендік құрылымдарды қайта өңдеуді жүзеге асыратын және Қазақстан Республикасы заңнамаларында бекітілген тәртіппен шарт жасаған тұлғаларды айтады. Жер қойнауын пайдаланушы үшін белгіленетін салық режимі тек қана Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген тәртіппен жер қойнауын пайдалануға жасалатын келісім-шартта айқындалады.

Жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салығына мыналар жатады:

• 
  бонустар
  
• 
  роялти
  
• 
  үстеме пайда салығы.
  

• 
  қол қойылатын;
  
• 
  коммерциялық табу бонусы.
  

Жер қойнауын пайдаланушы роялтиді Қазақстан Республикасының аумағында өндірілетін пайдалы қазбалардың әр түрі бойынша, оның сатып алушыларға өткізілгенінен немесе өз қажетіне пайдаланғанына қарамастан жеке төлейді.

Үстеме пайда салығын төлеушілер – жер қойнауын пайдалану шартына сәйкес пайдалы қазбалардың түрлерін өндіретін, салық салу режимінің бірінші үлгісі бойынша салық төлейтін жер қойнауын пайдаланушылар.

Жер қойнауын пайдаланушы ішкі пайда нормасының 20 пайызынан астамын алған салық кезеңіндегі әрбір жекелеген келісім-шарт бойынша жер қойнауын пайдаланушының таза табыс сомасы үстеме пайдаға салық салу объектісі болып табылады.

Үстеме пайдаға салынатын салық, салық кезеңінің аяғында қол жеткен ішкі пайда нормасының деңгейі негізге алына отырып, салық Кодексінде белгіленген ставкалар бойынша есептеледі.

Үстеме пайда салығы салық кезеңіндегі таза пайдаға мынадай ставкалармен бекітіледі.

Республикадағы жер қатынастары саласындағы өзгерістер Қазақстан Республикасының жер реформасы жөніндегі заңдарында, Жер Кодексінде бейнеленеді. Қазақстанның Жер Кодексінде Жер Республиканың айрықша меншігі деп айтылған. Жерді иелену және пайдалану үшін төленетін ақы жер салығы ретінде қарастырылады. Бұл салықтың мақсаты жерді ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету және жерді сақтау, құнарлығын арттыру, жергілікті аймақтардың әлеуметтік-мәдени дамуы үшін қажетті шараларды іске асыру үшін бюджетке түсетін табыстарды құру. Жер салығы толығымен жергілікті бюджетке түседі, сондықтан бұл жергілікті өкімет органдарының аталған салықты жинауға мүдделерін арттырады.

Жер салығын төлеушілер – меншігінде немесе тұрақты пайдалануында жер учаскесі бар заңды тұлғалар (оның ішінде резидент еместер), олардың филиалдары, өкілдіктері және жерге иелік етуші жеке тұлғалар.

Жер салығының мөлшері жер учаскесінің саласына, құнарлығына, орналасу аймағына және сумен қамтамасыз ету мүмкіндігіне қарай анықталады және жер иесі мен жерді пайдаланушының шаруашылық нәтижесіне байланысты болмайды.Жер салығы жер алаңының бірлігі үшін жыл сайынғы тіркелген төлем түрінде белгіленеді. Ал басқа мемлекеттерге берілген жер учаскесін пайдаланғаны үшін салық салудың тәртібі мен шарттары Қазақстан Республикасының осы мемлекеттермен жасасқан шараларымен анықталады.

Жер салығының салық салу объектісі – жерге иелік ететін немесе пайдаланатын заңды және жеке тұлғалардың қарамағындағы жер учаскелері. Олардың түрлерін атап өтетін болсақ, олар мыналар:

1. 
   Ауыл шаруашылығы мақсатында пайдаланылатын жерлер;
   
2. 
   Елді мекендік жерлер;
   
3. 
   Өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және өзге де мақсаттағы жерлер;
   
4. 
   Ерекше қорғалатын табиғи аумақтағы жерлер;
   
5. 
   Орман қоры жерлері;
   
6. 
   Су қоры жерлері;
   
7. 
   Қордағы (запастағы) жерлер.
   

• 
  біртұтас жер салығын төлеушілер;
  
• 
  діни бірлестіктер;
  
• 
  мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландырылатын ұйымдар;
  
• 
  уәкілетті органның қылмыстық жазаларды атқару саласындағы түзету мекемелерінің мемлекеттік кәсіпорындары;
  
• 
  салық салу режимінің екінші үлгісі бойынша жұмыс жасайтын жер қойнауын пайдаланушылар;
  
• 
  „Батыр ана” атағын алған, „Алтын алқамен” марапатталған көп балалы аналар;
  
• 
  Ұлы Отан соғысына қатысушылар мен оларға теңестірілген тұлғалар, бала кезінен мүгедек тұлғаның ата-анасының біреуі.
  

Салық салу объектісіне қарай мүлікке салынатын салық тікелей салықтарға жатады. Белгіленген ставкаларды есепке ала отырып, салық мүліктің құнына тікелей салынады.

Мүлік салығын төлеушіер:

• 
  Қазақстан Республикасының аумағында меншік шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығында салық салу объектісі бар заңды тұлғалар (соның ішінде Қазақстан Республикасында қызметін жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының резидент емес тұлғалар);
  
• 
  Қазақстан Республикасының аумағында меншік құқығында салық салу объектісі бар жеке кәсіпкерлер;
  
• 
  меншік құқығында салық салу объектілері бар жеке тұлғалар.
  

Жеке тұлғалар үшін салық салу объектісі - Қазақстан Республикасының аумағындағы тұрғын үй – жайлар, саяжай құрылыстары, гараждар және өзге де құрылыстар, ғимараттар болып табылады.

Заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер үшін салық салу объектісі – негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің орташа жылдық құны.

Салық Заңдылығына сәйкес төмендегі объектілерге мүлік салығы салынбайды:

• 
  жер салығын салу объектісі болып табылатын жер;
  
• 
  көлік құралдарына салық салу объектісі болып табылатын көлік құралдары;
  
• 
  Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімі бойынша консервацияда тұрған негізгі құралдар;
  
• 
  жалпыға ортақ пайдаланылатын мемлекеттік автомобиль жолдары мен оларға салынған жол құрылыстары;
  
• 
  бұрылу беделі және т.б.
  

а) заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкелер үшін салық салу объектісінен 1% пайыз;

б) төменде көрсетілген заңды тұлғалар үшін салық ставкасы салық салу объектісінен 0,1% пайыз;

- діни бірлестіктерден басқа коммерциялық ұйымдар;

- әлеуметтік саладағы ұйымдар;

- негізгі қызмет түрі кітапханалық қызмет көрсету саласындағы жұмыстарды орындау болып таблатын ұйымдар;

- ғылыми кадрларды мемлекеттік аттестациялау саласындағы функцияларды жүзеге асыратын мемлекеттік кәсіпорындар.

Төмендегі жеке тұлғалар мүлікке салынатын салықтан босатылады:

1. 
   бірыңғай жер салығын төлеушілер;
   
2. 
   салық салу режимінің екінші үлгісі бойынша жұмыс жасайтын жер қойнауын пайдаланушылар;
   
3. 
   тек мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландырылатын ұйымдар;
   
4. 
   Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі, оның филиалдары мен өкілдіктері және т.б.
   

Көлік құралдарына салынатын салық салу объектісіне қарай тікелей салықтарға жатады. Ал пайдалану белгісіне қарай бұл көлік құралдарына салынатын салық арнайы салықтарға жатады. Өйткені, бұл салықтан жиналған ақша қаражаттары сол көліктер жүретін жолдарды жөндеу үшін арнайы мақсатқа жұмсалады.

Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай көлік құралдарына салынатын салықтар нақты салықтарға жатады. Өйткені бұл салық көлік құралдарының сыртқы белгісіне қарай табыстың түсуін есептеместен салынады. Ал салық салынатын органға қарай көлік құралдарына салынатын салық жергілікті салықтарға жатады.

Бұл салықты төлеушілер меншік құқығында салық салу объектілері бар заңды тұлғалар, олардың құрылымдық бөлімшелері көлік құралдары салығын төлеушілер болып табылады.

Салық салу объектілеріне уәкілетті органда мемлекеттік тіркелген және есепте тұрған көлік құралдары (тіркемелерді қоспағанда) жатады.

Жүк көтергішті 40 тонна және одан асатын карьерлік автосамосвалдар; мамандандырылған медициналық көлік құралдары салық салу объектілері болып табылмайды. Көлік құралдарына салынатын салық жылына бір рет төленіп отырады.