Ҧлттық баспасӛздің пайда болуы

31 
Қазақ зиялылары алғашқы саяси күреске де баспасӛз арқылы осы 1905 
жылдары шыға бастады. Олар ұлттық басылымдары жоқ болғандықтан, 
алдымен “Ульфат”, “Пікір”, “Уақыт”, “Шора”, т.б. татар журналдарында, 
“Смена”, “Омич”, “Голос степи”, т.б. орыс газеттерінде кӛріне бастады. 1906 
жылы кадет партиясының сьезіне қатысуға Петербургке келген қазақ 
оқығандары осындағы қазақ зиялыларымен келісе отырып, қазақ баспасӛз 
орталығын ашуға ұйғарды. 
Сӛйтіп, 1907 жылы наурыздың 28 күні Мемлекеттік Думаның депутаты, 
мұсылмандар 
партиясы 
жетекшілерінің
бірі Шаһмардан Қощығұловтың қолдауымен, Әбдірашид Ибрагимовтың 
басқаруымен “Серке” атты қазақтың тӛл демократиялық газетінің алғашқы 
саны жарыққа шықты. Бұл газеттің шығарылуына А.Байтұрсыновтың 
үзеңгілес інісі Міржақып Дулатов барынша ат салысып, ӛзінің “Жастарға” 
ӛлеңін, “Біздің мақсатымыз” мақаласын жариялады. “Серкенің” 2- саны 
жарық кӛрмей жатып, жабылып қалды. Оның басты себебі “Біздің 
мақсатымыз” атты мақала деп есептейді зерттеушілер. Бар болғаны бір-ақ 
саны жарыққа шыққанымен, “Серке” қазақтың бейресми, саяси бағыттағы 
демократиялық баспасӛзінің тұңғыш бастау кӛзі ретінде тарихтан ӛз орнын 
алды.
Дәл осы тұста (март, 1907) Троицк қаласында “Қырғыз газеті” шықты. 
Оны бастырушылар Ж.Андреев, И.Иманбаев, шығарушысы Х.Шумов 
Сосновский болды. Бұл да бір санынан кейін шығарылуын тоқтатты. Бұдан 
соң оқыған қазақ жастары “Дала” газетін (Томскіде) шығаруға әрекеттенді. 
Бірақ, қазақ зиялыларының алғашқы әрекеттерінің кӛбі сәтсіздікке ұрынып 
отырды. Мұның ӛзі патша әкімшілігінің жалпы бұратана халықтар мәдениеті, 
олардың ӛркендеуі деген мәселеге тек отаршылықтың озбыр саясаты 
тұрғысынан қарағандығының дәлелі болса керек. Себебі, бұл кезде жалғыз 
қазақ халқы емес, Россияға бағынышты ӛзге де мұсылман елдері де осы 
тұрғыдан зардап шегуде болатын. Бұған нақты дәлелдерді ӛзге ұлттар 
баспасӛзі тарихын зерттеген еңбектерден кездестіруге болады. Мәселен, 
татар тілінде газет шығару мәселесін татар зиялылары 1808 жылдан бастап 
патша әкімшілігі алдына қойып келе жатқанымен, алғашқы татар тіліндегі 
газет 1905 жылғы революцияның тұсында ғана жарық кӛрді. 
Жалпы ұлт аймақтарының баспасӛз ісінің дамуына тек әкімшілік 
орындары ғана емес, орыс зиялыларының миссионерлік идеяны кӛздеушілері 
де қарсылық кӛрсетіп келді. Мысалы, “Дала уалаяты” газеті “Акмолинские 
ведомости” газетіне қосымша ретінде алғаш қазақ тілінде жарық кӛргенде, 
миссионер Н.И.Ильминский оған ашық қарсылық білдірген. Оның қасиетті 
синод обер-прокурор К.П.Победоносцевқа (1827-1907) жазған хатында (16 
декабрь, 1889) ол қарсылығын былай дәлелдейді: “Об особом “Прибавлении” 
к “Акмолинским ведомостям” я давно писал Г.А.Колпаковскому, что эту 

32 
газету надо ограничить официальную лишь частью, а неофициальную часть 
лучше бы прекратить, ибо при не умелых и необразованных переводах (в 
доказательство чего я привел ясные примеры), требующих бдительного 
наблюдения и опытного руководства, рискованно отваживаться на 
помещение трудных научных и политических статьей… Если нынешний 
степной генерал-губернатор более чем его предшественник удосужится 
следить за киргизской газетой, он быть может, благоустроит ее направление 
или ограничит ее содержание”. 
Қазақ журналистикасы тарихындағы толыққанды басылым болып 
табылатын, ұлтының бостандығы жолында табанды күрес жүргізген саяси 
орган ретінде танылған баспасӛз 1911 жылы дүниеге келді. 1911 жылдың 11 
қаңтарында Троицк қаласында қазақтың тұңғыш ұлттық журналы “Айқап” 
жарыққа шықса, кӛп ұзамай, алдымен Бӛкей ордасында, 5-санынан бастап 
Орал қаласында шыға бастаған “Қазақстан” газеті қазақ оқырмандарының 
қолына тиді (16 март). “Қазақстан” газетінің 1911 жылдың 16 наурызынан 
1913 жылдың шілдесіне дейін 18 саны жарық кӛрді. Газеттің шығуына 
тікелей септігін тигізіп, оның шығарушысы ретінде танылған Шәңгерей 
Бӛкеев, редакторы ақын, аудармашы, журналист Елеусіз Бурин болды. Газет 
ісіне Орда қаласында жасырын кәсіпшілік одақ құрған қазақ зиялыларының 
кӛрнектілері, ақын-жазушылар араласты. Олар – Бақытжан Қаратаев, Ғұмар 
Қарашев, Сейітқали Меңдешев, Мәжит Шомбалов, т.б. Одақтың кӛздеген 
мақсаттарының бірі елден қаржы жинап, жиналған қаржыға баспахана сатып 
алу болатын. Олар бұл талаптарына “Қазақстан” газетін шығару арқылы 
жетті. Алты бетті, шағын форматты болып шыққан “Қазақстан” елді береке-
бірлікке, оқу-ағартуға, кәсіп-тірлікке шақыруға біраз еңбек сіңірді. 
“Қазақстан” газетінің ерекшелігі, – деп жазды зерттеуші Қ.Бекхожин – ол 
патшаның отаршылдық әкімшілігінің ресми органы болмағандығында”. 
Сондықтан да оның беттерінде қазақ халқына қатысты, оны кӛркейту жолын 
зерделеген ӛзекті мәселелер кӛтеріліп, халықты оятар ойлы ұсыныстар 
айтылды. Мәселен газет қазаққа арнайы баспасӛздің не үшін қажеттілігінің 
ӛзінің бірінші санында-ақ сӛз етті. “Газет деген не зат?” (авторы Ғұмар 
Қарашев) деген мақалада: “Жақсылық болса жұрт болып мақтайды, 
жамандық болса жұрт болып жамандайды, сӛйтіп, газет арқылы жақсылық 
бірте-бірте ӛсе береді, жамандық ӛше береді”, – деп, тасқа басылған сӛздің 
күшін жоймас әсерлілігі мен артықшылығын аңғартты. Сонымен қатар, газет 
бетінде шаруашылыққа, тұрмысқа байланысты және оларды ӛркендету, 
ӛзгерту жайлы материалдар жиі жарияланып, нақты ұсыныстар, ақыл-
кеңестер беріліп отырды. Бұған 1-санындағы “Хал-жайымыз”, 2-санындағы 
“Еңбек етсең емерсің” (Бас мақала), “Тіршілік тартысы”, 11-санындағы 
“Халықты ояту үшін не керек?” (авторы Ғабдолла Кӛпжасаров), “Енді қалай 

33 
тұрмақ керек?” (бас мақала), 1914 жылғы 4 санында “Азаматтарға бір-екі 
ауыз сӛз” (Б.Қаратаев) атты мақалалар мен хаттар айғақ. 
“Қазақстанның” ӛркениетті бағыт ұстануы патша әкімшілігіне ұнамағанын 
небәрі шығып тұрған екі жылдық уақыт ішінде екі рет жауып, қайта-қайта 
шүйілуінен аңғару қиын емес. Алғаш рет 1911 жылғы 4-санынан кейін 
жабылып, қайта шықса, 1913 жылы 18-санынан саяси әлпетін нақты 
байқатқан газетті ақыры жауап тынды. “Қазақстан” тек қоғамдық, әлеуметтік 
тақырыптарда ғана емес, әдеби, мәдени мәселелерді жазғанда да басты 
мәселе ретінде күш біріктіру, бір арнада бас қосу, сӛйтіп барып, ел басына 
түскен ауыртпалықты сейілтуге үндеді. “Қазақстан” ӛзінің 1911 жылғы
3-санында жариялаған “Әдебиет таңы” атты мақалада әдебиет жайлы сӛз 
қозғап, оның ішінде, Абай творчествосына назар аударумен қатар, цензураны 
шошындырмай тұрмас пікірлерді сӛз арасына қыстырып жіберді. “Россияның 
ішінде әр облыста таралып жатқан қазақ халқы бір жерге ақылы қосыла 
алмай 
жүрген 
заманды 
артымызға 
тастап, 
енді 
матбуғат
(баспа Ӛ.Ә.) арқылы сӛйлесіп, пікірін, майданға салып, иттифактың астына 
жиналып, бір тілекте болса ғана жұрт қатарына қосыла алады. Ел билеген 
азамат, ғылым жолындағы талапкерлер әрқайсысы ӛз пайдасын ғана 
ойламай, халық мүддесін жоғары санаса, біз де тез заманда кім екенімізді 
жұртқа танытармыз” деген пікірдің мағынасы әріде жатқаны аян. 
Жалпы алғанда, “Қазақстан” газетінің кӛкейкесті арманы оның атынан да 
кӛрініп тұрғандай. Бұл туралы зерттеуші Х.Бекхожин: “Газеттің “Қазақстан” 
деп аталуында мән бар. Бұл қазақ жерлерін біріктіріп, демократиялық 
республика орнату идеясын аңғартады” деп тұжырымдайды. Аз уақыт шықса 
да баспасӛз ісіндегі кӛш бастаушы ретінде танылған бұл басылым 
болашақтағы шынайы газеттің шығар күнін жақындата түсті. 
1907 жылдан бастап қазақ даласын шарлаған тӛл баспасӛз ашу идеясы 
бірте-бірте жеңіске жетіп, шындыққа айнала бастады. Алғашқы әрекеттердің 
сәтсіздікке ұшырауы, күрескер-зиялыларды мойытудың орнына қарай 
түскендей. Мұның ӛзі олардың күрескерлік белсенділіктерінің белгісі еді. 
Осынау идея тұтастығы мен берік бірлікті күрес нәтижесінде қазақ 
тарихында елеулі еңбек атқарып, ұзақ ғұмыр сүрген қазақ баспасӛзінің қос 
жарық жұлдызы – “Айқап” пен “Қазақ” дүниеге келді. Ғылыми айналымда 
“Айқап” туралы бір-қыдыру зерттеулер дүниеге келгенімен, “Қазақ” газеті 
ұзақ жылдар бойы кӛзден таса қалып, зерттеу былай тұрсын, аты аталмай 
қалды. Оның себептерін біз жоғарыда айтып ӛттік. 
“Айқап” журналы 1911 жылдың январынан 1915 жылдың авгусына дейін 
Троицк қаласында шығып тұрды. Оның барлығы 83 саны жарық кӛрді. 
Редакторы – кӛрнекті ағартушы-демократ Мұхаметжан Сералин. Ол 
түрікшілдікті жақтаған топ жағында тізгін ұстады. 

34 
“Айқап” бетіндегі түрікшілдермен болған түрлі айтыстар, батысшылдық 
топтың ӛз басылымын ұйымдастыруға итермеледі. Және мұның 
қажеттілігінің екінші бір себебі, “Айқап” журналының ӛз мүмкіндігінен 
туындайтын “жартайлық шабандылығында”, сондықтан да ӛмірдегі 
ӛзгерістерге ілесе алмай қалып жатуында болса керек. “Қазақ” осы 
олқылықтардың орнын толтырудағы жаңа бір қадам болуы тиісті еді. 
Сондықтан да, “батысшылдар” идеялық-саяси бағыттарының мақсат-мәнін 
халыққа толық жеткізу үшін халықтың “кӛз-құлағына” айналар, шын 
мәніндегі газетаны шығаруды мақсат тұтты. 
Жалпы “Қазақ” жарық кӛрген 1913 жыл қазақ ұлттық баспасӛзі үшін жаңа 
бір ӛрлеу жылы десе де болады. “Қазақстан” газеті қайта шыға бастаса, 1913 
жылдың сентябрь айынан Петропавл қаласында екі тілде (қазақ, татар) “Ешім 
даласы” газеті бір жыл шамасы шығып тұрды. Бұл газет шағын кӛлемде, 
жетісіне үш рет “Ишимский край” газетінің баспаханасында басылып тұрды.
Яғни 1913 жылы қазақ оқырмандарына 4 басылым ой тастады: “Айқап”, 
“Қазақстан”, “Қазақ”, “Ешім даласы”. Бұлардың ішінде беделдісі де, мол 
тираждысы да “Қазақ”. Бұл газет қазақ зиялыларының 1905 жылдан 
басталған күресіне адалдығын сақтаған, қазақ халқының ұлттық тұтастығын, 
ел мен жер бірлігін жақтаған, сол арқылы бостандық жолындағы күрестен 
айнымаған басылым болды. Яғни бұл басылымның тӛңірегіндегі зиялы
қауым таптық мүддені емес, жалпыұлттық, жалпы демократиялық 
мақсаттарды жүзеге асыруға күш салды. Сондықтан да “Қазақ” алғашқы 
бейресми, жалпыұлттық саяси газет болып табылады. 
Қазақ халқының қоғамдық ӛмірінде, даму тарихында ерекше роль 
атқарған “Қазақ” газеті 1913 жылдың 2 ақпанында Орынбор қаласында 
“Каримов, Хусаиновтар баспаханасынан” шықты. Жоғарыда аталғандай, 
газет саяси орган болуымен қатар, қазақ мәдениеті, әдебиеті мен ӛнері, 
журналистикасының дамуындағы үлкен бір биік белес болды. “Қазақ”- ұлт-
азаттығы мен мәдени-ағарту жолында салиқалы қызмет атқарған, тұщымды 
ой, татымды пікірлерге жол бас-шы болған, саяси үні батыл басылым. 
“Қазақ” газетінің мезгілі… қазақ жұрты 1905 жылдың ӛзгерісін ӛткізіп, ел 
дертінің себебін ұғып, емін біліп, енді қазақты оятып, күшін бір жерге жиып, 
патша саясатына қарсылық ойлап, құрғақ уайымнан да, бос сӛзден де іске 
қарай аяқ басамыз деп, талап қыла бастаған уақытына келді… Бұл тұтынған 
жолында “Қазақ” газеті ӛз міндетін дӛп атқарды”
15
. 
“Қазақ” жетісіне бір рет жарық кӛретін апталық газет ретінде шығып 
тұрды. Басылымның “Қазақ” аталуында екі түрлі мағына барлығы 
аңғарылады. Біріншіден, газет жалпыұлттық газет болғандықтан, мақсаты 
жері бӛлшектеніп, елі бытырап жүрген қазақ халқын топтастырып, бір ортаға 
біріктіру болғандықтан да, ұлт атын иемденіп “Қазақ” аталды. Екіншіден, 
15
Әуезов М. (Қоңыр). Қазақ Әдебиетінің қазіргі дәуірі ⁄⁄Шолпан, 1923, №4-5.

35 
кітаби, әдеби, ғылыми айналымда қазақ ұлтының ӛз аты аталмай, қырғыз 
аталып келгендігі белгілі, сондықтан, туған халқының тӛл атын қайта оралту 
мақсатында қазақ зиялылары ӛз баспасӛзін осылай атауды мақұл кӛрген. 
Ахаң сӛзімен айтсақ: “Аталы жұртымыздың, ауданды ұлтымыздың аруақты 
аты деп, газетамыздың есімін “Қазақ” қойдық”. 
“Қазақтың” бірінші санында оқырманға арнап жазған “Хурметлу 
оқушылар!” атты мақаласында бас жазушысы (редакторы) Ахмет 
Байтұрсынов газеттің қоғам ӛмірінде атқарар айрықша рӛлін айқындап ӛтеді. 
Мұнда газеттің аса бағалы 4 қасиеті сараланған: “Әуелі газета халықтың кӛзі, 
құлағы һәм тілі. …Бүтін дүния жүзіндегі халықтар… газета арқылы… 
дүнияда болып жатқан істер, сӛйленіп жатқан сӛздер – кімге пайдалы, кімге 
зарарлы екендігін күні-бұрын біліп, пайдалы болса шаттанып, зарарлы болса 
сақтанып тұрады. 
Екінші – газета жұрттың ылақбасына қызмет ететін нәрсе. …жұрттың 
білімді, пікірлі, кӛргені кӛп кӛсемдері …газета арқылы халықтың алдына 
түсіп, жол кӛрсетіп, жӛн сілтеп, басшылық айтып тұрады. 
Үшінші – газета халыққа білім таратушы. …Газетадан жұрт естімегенін 
естіп, білмегенін біліп, бірте-бірте білім молайтып, … парасаты жетікпекші. 
Тӛртінші – Газета халықтың даушысы. Жұртым деп халықтың арын арлап, 
зарын зарлап, намысын жоқтайтын азаматтары газета арқылы халықтың сӛзін 
сӛйлеп, файдасын қорғап, зарына қарсы тұрып, қарғаға кӛзін шұқытпасқа 
тырысады”. 
Бұл бас мақала жалпы газеттің емес, тікелей “Қазақ” атқарар, алға қойған 
орсан зор істердің қысқа программалық нұсқасы десе болғандай. Сол тұстағы 
қазақ басына тӛнген үш қатер: жерден айрылу, бас біріктірер саяси биліктің 
жоқтығы, не ана тілінде оқытпай, не орыс тілінде жарытып білім бермей, 
сарсаң күйге салып қойған патшалық саясат бүтіндей бір халықты ұлт 
ретінде жойылып кету тығырығына жеткізген болатын. Газет оның соңғы 
үміті, соңғы тірегі тұғын. Сондықтан да Ахаң “Сӛз қару; …сӛзін жұртты 
түзеуге жұмсай бастаған жұрттың ӛзі түзелуге бет алғанын кӛріп тұрмыз”, – 
деп жазды осы мақаласында. 
А.Байтұрсынов және оның айналасындағы азаматтардың ерен еңбегі, істің 
кӛзін таба білер іскерлігі мен қабілеттілігі “Қазақ” газетін, ӛз тұсындағы 
газет-журналдар арасында кӛркемдігі мен сапалығы және таралымы жӛнінен 
алдыңғы қатарға шығарады. 
Газет алғашқы жылдың ӛзінде-ақ 3 мыңнан астам тиражбен тарады. Бұл 
жӛнінде “Қазақта” берілген таралым ауқымы жайлы деректерге жүгінейік: 1. 
“Торғай – 694, 2. Семей – 612, 3. Ақмола – 586, 4. Сырдария – 327, 5. Орал – 
301,
6. Жетісу – 157, 7. Ішкі ордалық – 136, 8. Ферғана – 30,
9. 
Самарқан 
– 
8, 
10. 
Закаспий 
– 
5, 
ӛзге 
жерлерден:

36 
1. Орынбор – 37, 2.Уфа –14, 3. Қазан – 13, 4. Қытай қазағы – 10, 5. Петербург 
– 
9, 
6. 
Түркия 
– 
5, 
7. 
Мәскеу 
– 
3,
8. Томск – 3 және басқа 57”. Кӛріп отырғанымыздай, қанатын кеңге жайып, 
тамырын тереңге жіберген “Қазақ” тиражы – 3007 дана. 
Сол кездегі “Айқап”, “Қазақстан” басылымдарымен салыстырғанда бұл 
үлкен жетістік еді. Мәселен, беделді журнал болған “Айқап” туралы 
“Оренбургский край” жариялаған “Мусульманская печать” атты мақалада 
оның тиражы туралы: “…Солидный двухнедельник, имеющий небольшой 
тираж в 900-1200 экземпляров”, – деген мәлімет берілген. Осы 
салыстырулардан байқайтынымыз: “Қазақ” ӛз тұсындағы ең мол тиражды 
газет болғаны шындық. 
“Қазақ” 1913 жылдың февралінен 1918 жылдың күзіне дейін шығып 
тұрды. Қазақтың ұлттық баспасӛзінің қалыптасу дәуірінде мұндай ұзақ уақыт 
жарық кӛріп тұрған басылым жоқ. Оның осы 5 жылға созылған аз ғұмыры 
тарихи оқиғалардың бай шежіресімен оны қазақ ұлтының энциклопедиялық 
басылымы деңгейіне кӛтерді. Қазақ қоғамының сан саласына кӛз жіберіп, 
ӛткір мәселелерге қалам сілтеген оның кӛсемсӛзшілері бас жазушы Ахмет 
Байтұрсынов басшылығымен дәуір келбетін неғұрлым шынайы кӛрсетуге 
тырысты. Бұл бағытта газеттің екінші редакторы болған Міржақып 
Дулатовтың да еңбегі ерекше. Ол 1914 жылдың 12 майынан бастап екінші 
редактор, ал 1917 жылдың 28 июлінен кейін газеттің негізгі 
ұйымдастырушысы болды. Жалпықазақ съезінен кейінгі жарияланған “Ашық 
хаты” бұған дәлел: “Жалпықазақ съезі Учредительное собраниеде мені 
екінші қылып кӛрсеткен еді. Мен тӛменгі себептер бойынша списоктен 
шығамын…” – дейді ол бұл хатында. Сонан соң басты себебі ретінде “Қазақ” 
газетіндегі басшылықты алға тартады: “Ахмет һәм мен екеуміз де депутат 
бола қалсақ, газет иесіз қалар… 
Бір кісі бір іске жарайтын болса да аз болмас. Халыққа қызмет етемін 
деген кісіге бәрібір: депутат бол, газет шығар…”
16
1918 жылы Ахмет Байтұрсынов пен Міржақып Дулатов саяси іске белсене 
кірісіп, азамат соғысының бел ортасында жүрген тұста “Қазақ” газетінің 
уақытша шығарушылары ретінде Әбділхамит Жүндібайұлы, Жанұзақ 
Жанибековтер қол қойған. 
Патшалық Россия тұсында бірнеше рет тоқтатылып, бірақ жабылмаған 
“Қазақ” газетін толық тоқтату туралы бірінші нұсқауды Совет үкіметі берді. 
Омбы атқару комитетінің 1918 жылы 4 мартта Орынбор Совдепіне берген 
телеграммасында: “В виду того, что киргизский орган партии Алаш “Казах” 
является контреволюционным, открыто выступает против Советской власти, 
организуя Алаш-Орду, просим немедленно закрыть газету” – деген 
сипаттағы нұсқау жолданды. 
16
Қазақ, 1917, №240.

37 
Бұл үкім жедел түрде жүзеге асырылды. Сӛйтіп, “Қазақ” ӛзінің 265 
санынан кейін тоқтатылды. Бұл 
ұлт 
аймақтарындағы 
“ӛзгеше” 
ойлаушылардың болашақта түбіне жетер тұңғыш соққы еді.
Осылайша кеңестік қудалаудың сталиндік әдіс-тәсілдері алғаш кӛрініс 
беріп, болашақ “халықтар кӛсемі” басқарған Ұлттар Комиссариаты 1918 
жылы контрреволюциялық деп тапқан ондаған ұлттық, қоғамдық 
ұйымдарды, баспасӛз органдарын жапты. Ӛзіндік жӛн-жобасы, бағыт-
бағдары бар ұлттық басылымдар ой-сана биігіне қанат қаға бастаған сәтте 
“тарих тажалының” тырнағына ілікті. Қазағын азаттықтың ақтаңына 
жетелеген, ой-санасын оятқан ұлы тұлғалардың ұлағатты ойлары тарихтың 
“ақтаңдағына” айналды. 

жүктеу/скачать 2.17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: