1916-17 жылдардағы тарихи оқиғалар және

38 
губернатор Куропаткин күнделігіне: “Особенно для меня необъяснима 
отдача в 1913, 1914, 1915 гг. одного миллиона 800 тыс. десятин в 
Семиреченской области под скотоводство различным лицам… Боюсь, что 
это будет хуже знаменитых “башкирских земель”. Мы самый не знали куда 
клоним”, – деп 1916 жылы сезіктене жазыпты.
Осы ауыртпалықтарға қосымша ел арасына тараған қазақтан солдат алады 
екен деген сӛз, алып қашпа әңгіме үрей туғызып, елді шошындыра бастады. 
Сондықтан да бұл жағдайға, бірінші дүниежүзілік соғыс барысына қазақ 
зиялылары қатты назар аударды. Оның шығу жағдайы, соғысушы елдер 
жайы, соғыс барысы сол тұстағы қазақ басылымдары “Айқап” журналы мен 
“Қазақ” газеті беттерінде үнемі жазылып, елге бар жағдай хабарланып 
отырды.
Қазақ халқының 1916 жылғы ұлт-азаттық кӛтерілісі патша ӛкіметінің сол 
жылғы 25 маусым күнгі қазақ, қырғыз, ӛзбек, тәжік, түрікмен сияқты бұрын 
әскери қызметке алынбаған бұратана халықтардың 19 бен 31 жас арасындағы 
азаматтарын майданның қара жұмысына алу туралы жарлығына байланысты 
туған еді. Қазақ зиялылары патша жарлығына бірден қарсы шықты. 
Патшаның қазақтан солдат алуы анық бола бастағанда қазақ оқығандары 
қырға шығып, ел арасында саяси түсіндіру жұмысын жүргізе бастады. Бұл 
тұста Міржақып Дулатов “Қазақ” газетінде “Гос Дума һәм солдаттың 
мәселесі” деген мақала жазды. Онда қазақтан солдат алудың бар мәселесін 
нақты шешу үшін Дума ашылуына қарай Петроградқа Самарадан 
Ә.Бӛкейханов, Орынбордан А.Байтұрсынов, Ақтӛбеден Н.Бегимбетов жүріп 
кеткендігін, олар қазақ даласының әр тұсынан жиылған пікір-тілекпен 
аттанғанын жазды. 1. Қазақтан соғыс үстінде солдат алынбауы. 2. Солдат 
алудан бұрын метрика түзеу. 3. Лажсыз алынатын болғанда жаяу солдат 
болмай, атты әскер болуы. 4. Қазақ пен орыс жер-су һәм правода тең болуы. 
Осы кезеңнің шындығы жайлы тағы бір деректі Мұхамеджан 
Тынышбаевтың 1916 жылғы сентябрь айында Черняев уезінің 4-учаскесінің 
мировой судьясына куә ретінде берген жауабынан табамыз: “…3 февраля 
1916 г. Выехали в Петроград бывший член І-й Государственный Думы 
А.Букейханов, редактор “Казах” А.Байтурсынов, и киргиз Н.Бегимбетов. 
Побыв в Петрограде у разных лиц, в том числе и у военного министра 
генерала Поливанова, дипломаты вернулись и сообщили на страницах 
“Казах” что вопрос о привлечении киргиз пока отложен… тем не менее 
вопрос о том, какая служба для киргиз лучше – кавалерия или пехота – 
рассматривался до июня месяца…”
17
Қазақ үшін әскердің қай түрі оңтайлы екендігі туралы нақты жауапты, 
қазақ зиялыларының кӛсемі Әлихан Бӛкейхановтан табамыз. Ол ӛзінің осы 
“Қазақта” жарияланған “Петербург хаты” атты мақаласында былай деп 
17
Восстания 1916 года вКазахтане (Документі иматериалы).-Алма-Ата, 1947.-С. 21-22.

39 
жазады: “Әскерлердің түрлерінен қазақ үшін қолайлысы – казак. 
Солдаттардың жүрісі – жаяу, тұрысы казармада. Кавелеристің жүрісі – атты, 
тұрысы – үйде (тек соғысқа барарда ғана үйін тастайды).
…Қазақ жаяуында қол-аяғы байлаулы сияқты, жүрісі сӛлекет, ебі 
жоғалады, қаруынан айырылады. Ал ат мінсе, кӛңілі ӛсіп, қолы ұзарып, күші 
кӛбейіп, ебі молайып, кӛзі де алыстан кӛріп, қару-қайраты екі есе артады…” 
Иә, қазақ зиялыларының алдыңғы қатарлы бӛлігі қазақтан солдат аларына 
анық кӛзі жеткен соң, жігіттерді баруға үгіттеді. Сондықтан да кейінгі 
зерттеулердегі “Қазақ буржуазияшыл ұлтшылдары… халықты патшаның 
указын орындауға, патша ағзамның алдында құрдай жорғалап, қазақтарды 
шақыру пунктіне келуге үндеді” – деген пікірлерді оқып, әрі-сәрі ойға 
қаласың. Осы сӛздердің шындық болғаны ма?.. Жоқ! Ӛйткені қазақ 
зиялыларының Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бӛкейханов бастаған тобының 
саяси кӛрегендікпен болжаған ойы тым әрі де жатыр еді. Қазақ жігіттерінің 
соғысқа алынбай тұрмасына кӛздері жеткен олар аптал азаматтардың 
ӛзгелермен терезесі тең, ерлерше соғысуы үшін ата-бабасынан сан ғасырлық 
тәжірибе болып қалыптасқан ӛздеріне таныс атты әскерге алынып, еркіндікте 
болуын қалады. Елдің ер-азаматтарды бермейміз деп босқа қырғынға 
ұшырамауын тіледі, шоқпардың зеңбіректің кӛмейіне тығын болмасын сезді 
олар. Сондықтан да ел-жұртты ақылға шақырып, араңдап қалмауын 
ойластырды.
Қазақ зиялыларының тек сӛзбен ғана емес, іспен де біршама іс-әрекет 
жасап жатқандығын, олардың біршама жетістіктерге қол жеткізгенін патша 
әкімдерінің кеңселеріндегі құжаттар мен іс-қағаздары дәлелдей түседі. 
Мәселен, Торғай соғыс губернаторының жоғарғы бас қолбасшы штабына 
1916 жылғы 25 февралінде берген хабарында: “Врач Аубакир 
Бекмухаметович Алдияров и сотрудник газеты Мир-Якуб Дулатов 
обратились ко мне с просьбой о выдаче им удостоверении в том, что они по 
приглашению заведующего инородческом отделом Земского городского 
союза отправляются в город Минск для поступления на службу названный 
отдел, причем представили мне телеграмму, подписанную начальником 
названного отдела Букейхановым на имя Дулатова с приглашением на 
службу инородческий отдел. Выдав 25 февраля с.г. за N291 и 292 просимые 
удостоверение Дулатову и Алдиярову, считаю долгом сообщить штабу…” 
деп жазады. 
Сырға сараң бұл документ астарында үлкен бір мән жатыр. Алдыңғы 
қатарлы қазақ зиялылары 1916 жылдың басында-ақ әскерге алынар қазақ 
жігіттеріне кӛмектесу, жәрдемдесу жолдарын қарастырды. Сӛйтіп майдан 
шебіне жақын жерлердегі земство бӛлімдерінде қызмет істеуге сұранып, қара 
жұмысқа алынған жігіттерге жан-жақты кӛмек кӛрсету мүмкіндігіне ие 
болуды кӛздеген. 

40 
Қазақ зиялыларының кӛш басшысы Ә.Бӛкейханов 1916 жылдың күзінде 
кадеттер билеп тұрған Бүкілроссиялық Земство одағынан Батыс майданға-
майдан ставкасы жанындағы “Одақ” бұратана бӛлімінің менгерушісі 
қызметіне жіберіледі.
Қазақ зиялыларының ӛз ұлтының қамын ойлаудан туған игі іс-
әрекеттерінің кӛбі аяқсыз қалып отырды. Патша ӛкіметі ешбір ӛтінішті, тіпті 
дұрыс ниетті ӛтініш болса да қабылдамады. Патшаның “бұратана” халық 
ӛкілдерін әскери міндет ӛтеуге” алу туралы жарлығы 1916 жылдың 25 июнь 
күні жарияланды. Мемлекеттік Дума тиісті заң жобасын қабылдады. 
Бұл жарлықтың қазақ халқына қалай әсер еткені туралы Міржақып 
Дулатов “Еңбекші қазақ” газетінде жариялаған естелігінде былай деп еске 
алады.
“1916 жылғы маусым жарлығы шыққан кезде Орынборда едім… Ахмет 
Байтұрсынов сол жаз Торғай уезіндегі санақ жұмысына кетіп, “Қазақ” газетін 
мен басқарып тұрдым. Бір күні тӛбеден жайдың оғы түскендей болды. Июнь 
жарлығы сарт ете қалды”. 
Осы тұста “Солдат, соғыс!” дегеннен шошып, сендей сапырылысқан 
қалың елге септігі тиер деген үмітпен, “Қазақ” газетінде А.Байтұрсыновтың 
бас мақаласы жарияланды. 8 июльде жарық кӛрген бұл мақала отқа ұмтылған 
кӛзсіз кӛбелектей елді тыныштандырып, сабырға шақырған алғашқы әрекет 
еді. Ахаң бұл мақаласында Июнь жарлығының қазақты қара жұмысқа алу 
жӛнінде екенін, ӛздері жүргізген кӛп жұмыстың нәтижесіз болғанын, 
еңбектің ақталмағанын меңзей отыра үрейлі елді арандап қалудан 
сақтандырған алғашқы мақала болатын. Мақала соңында автор әлі де үміт 
үзбеуге емеурін білдіреді, қай әскерге баруды халықтың ӛзі шешеді, ол 
туралы біздің пікіріміз белгілі деген ой тастайды. Ал, қазақ зиялыларының 
үміт артқаны алдағы Торғай, Орал, Ақмола, Семей, Жетісу облыстарының 
Орынборда ӛтетұғын мәжілісі еді. Торғай облысының губернаторы рұқсат 
еткен бұл мәжіліс 1916 жылдың 7 авгусінде ӛткізілді. Осынау қасіретті ел 
ауыртпалығын сәл де болса жеңілдеткісі келген қазақ зиялыларының іс-
әрекеттері ӛз нәтижесін бермеді. Ә.Бӛкейхановтың тӛрелік етуімен ӛткен бұл 
мәжіліс патша ӛкіметінің алдына нақты-нақты 17 талап қойды. Кеңестегі 
қаулының нәтижесінде қол жеткізген жетістіктің бірі 19 бен 43 жастың 
аралығындағы ер-азаматтарды (бұл – қазақ еркек кіндіктілерінің
18 
пайызы) 
сыпырып 
әкетуді 
кӛздеген 
әскери 
шақыруды
19 бен 31 жастың арасына түсіру деп білеміз.
Мәжілісте қабылданған 18 пункттен тұратын талап-тілектердің негізгілері 
мыналар: 1. Солтүстік уезіндегі қазақ жігіттерін келер жаңа жыл – бірінші 
ғинуарына шейін, оңтүстік уездер халқын 1917 жылғы 15 мартқа дейін алмай 
кешіктірсе екен. 2. Ең әуелі 19 бен 31 арасындағы жастардың үштен бірі ғана 
алынса екен. Алғанда 19 жастан бастап алуға тиіс, – бұл жастағылардың кӛбі 

41 
үйленбегендер болады… 4. Бір үйдегі шаруа басқаратын, алынатын бір жігіт 
қалса екен (егер сол үйдің басқа еркектері 17-де, яки 50-ден асқан болса)… 7. 
Әр ауылда бір молдадан қалдырылсын, …мұғалім қалдырылғанда алдымен 
қолында шаһадаттанамасы (куәлігі. Ӛ.Ә.) барлар қалсын… 9. Шаһар 
медреселерінде оқып жүрген шәкірттер қалсын… Алынған жігіттер отыз 
кісіден қостас болсын. Әр қосқа бір переводчик һәм он қосқа бір молда 
сайлансын.
14. Ауырған жігіттер жаралылармен тең дәрежеде дәрігерлік кӛмек кӛрсін… 
17.…Орынды себептер бойынша, керектігіне қарай, қазақ жігіттері демалыс 
алатын болсын”. Бірақ бұл талап-тілекке жоғарғы жақ 25 августа “Отказать, 
отсрочка представлена только до 15 сентября”, – деп жауап берді.
Ел қамын терең ойлаған арыстардың бұл қызметі – құрғақ айқай, бос 
ұраннан гӛрі салқынғандылық танытқан, барлығын елеп-екшеп, әбден 
толғанып барып шешкен шешімнің жемісі. Әмірі қатты патша ағзамның 
ақыры алмай қоймасын білген олар қалайда қазақ жігіттерінің ӛзгелермен тең 
азаматтық құқын сақтап қалуға тырысып бақты. Жоғарыдағы тілек-
талаптардың қай-қайсысы да “сатқындық” немесе “отқа итермелегендік” 
емес, керісінше, олардың бұл мәселені сауатты да салауатты түрде, заңдылық 
жолымен шешуге ұмтылғанын кӛрсетеді. Зиялылар қалайда халықты жаппай 
қырылудан сақтап қалуға ұмтылды. Сыныққа сылтау іздеп отырған патша 
жазалаушы отрядтарының қылышынан аман алып қалуды ойлады. 
Кӛп ұзамай, терең ойламай “отқа май құйғандардың” кесірінен ел ішін 
тынышсыздана бастаған тұста Ахмет, Әлихан, Міржақыптар тағы да халқына 
қайырылып, екі бірдей үндеу жариялады. Оның бірі “Алаш азаматына”, 
екіншісі – “Қазақ халқына” деп аталады. Бұл екі үндеудің айтар ойы мынаған 
саяды: “…ойламаған жерден жұрт басына мұндай іс, мұндай ауыртпалық 
түсті, мұны қалай қыламыз… Біздің жұртқа айтарымыз мынау, бұған 
кӛнбеске болмайды… Кӛнбейміз дегеннің сүйенгені жан тәттілік болса, 
салыстырып кӛрелік: кӛнгеде жұртқа қандай ауырлық бар, кӛнбегенде қандай 
ауырлық бар. Бірі – барса шаруаға кемшілік келіп, алынған жігіттер аз қазаға, 
бейнетке ұшырағаны, екіншісі – бармаймын десе, қарсылық қылса, елге 
келетін зор бүліншілік”.
Шындығында, бұл бір “тоқсан толғап”, “жеті ӛлшеп, бір кескен”, уақыт 
шындығынан туындаған пікір екенін, қазақ даласының кӛп жерінде қолдау 
тапқан, жалпы қазақ зиялыларының ортақ тілегі екенін байқаймыз. Мәселен 
Семей уезінде жеті болыстың ақсақалдары мен ел жақсыларының кеңесі 
болып, ол Тұрағұл Құнанбаевтың тӛрағалығымен ӛтсе, Жетісу ӛлкесінде 
М.Тынышбаев елді сабыр сақтауға шақырып, үндеу телеграммалар жӛнелтті. 
Батыста Бақытжан Қаратаев пен Жанша Сейдаллин Гос. Думаның 
тӛрағасына хат жолдап, әскерге шақырудың 1917 жылдың май айына дейін 
шегерілуін талап етіп жатты.

42 
Бұл ой-пікірлерді қазақ зиялыларының екінші бір тобының (түрікшілдік) 
басында тұрған, бұрынғы “Айқап” журналының бас редакторы Мұхаметжан 
Сералин де қолдап, қазақ жігіттерінің қара жұмысқа баруын дұрыс деп 
тапқанын 
“Айқап” 
журналы 
жайлы 
зерттеулерден 
кездестіре- 
міз (Зиманов С., Идирисов К. Общественно-политические взгляды 
М.Сералина. - Алма-Ата, 1989. - С.130.).
Дегенмен елдің ашу-ызасы сыртқа шықпай тұра алмады. Бұқара халық 
майдан жұмысына адам бермейміз деп сӛз байласты, жарлыққа, патша 
ӛкіметіне, қазақтың би-болыстары мен парақор атқа мінерлеріне қарсы 
кӛтеріліс жасады.
Бұл кӛтеріліс Қазақстанның барлық жерлерінде де болды. Әсіресе 
Қостанай-Торғай жағында, Орталық Қазақстанда, Жетісу облысында ӛте 
күшті қозғалыстарға ұласты. Кӛтеріліске қазақ халқы тегіс қатысты десе 
болғандай. Осыдан ол жалпы қазақ халқының ұлт-азаттық кӛтерілісіне 
айналды. Себеп осы ұлт-азаттық кӛтеріліс барысында қазақ тұтас кӛтеріліп, 
50-ге жуық хан сайлады. Бірақ кӛтеріліс стихиялы түрде, әр жерде, әр кезде 
шықты, тізе қосқан бірлік кӛрініс таппады. Әуелі алдына тӛңкерісшіл 
тілектер қоймады. Тек майдан жұмысына адам бермейміз, ӛлсек бәріміз бірге 
ӛлеміз, ӛз жерімізде ӛлеміз деген жалпылама ұрандар жетегінде кетті.
Кӛтерілісшілердің бар істегендері – тізім, книгаларды ӛртеді; кейбір 
болыстарды ӛлтірді; бірқатар байлардың малын, почтаны талады; бірді-екілі 
телеграф сымдарын үзді; қаланы қоршады; сарбаз құрды; қару-жарақ жасады. 
Жалпы алғанда, кӛтерілісшілер шабуылға шықпады, тек әзірлену, 
қорғанумен ғана болды. Сондықтан да, кӛтеріліс тез жеңілді. Тек Қостанай-
Торғай жағындағы Аманкелді Иманов басқарған кӛтеріліс ғана жалғасын 
тауып, партизандық күрес әдісіне кӛшті. 
Халық кӛтерілісін басуға жіберілген Ресей жазалаушыларының іс-әрекеті 
тарихи жан түршігерлік жағдайларды алға тартады. Қазақ зиялыларының 
күткен қаупі расқа айналды, әр жерден бас кӛтерген кӛтерілісшілер аяусыз 
басып жаншылды. Ел басы ауған жаққа босып кеткендей күн туды. Екінші 
“Ақтабан шұбырынды” қайта оралғандай болды. Патша әкімшілігінің кӛктен 
күткені жерден табылды. Олар халықтың тоз-тозын шығару үшін ештеңеден 
тартынған жоқ. Сӛйтіп ӛздерінің қанды жорықтарының ұлы дайындығын 
(генеральная репетиция) жасай бастады. Жетісу губернаторы Фольбаум: 
“Бүлікті тез басу үшін әскерлер қозғалысқа қатысқан бір облыс елдің 
әлденеше жүз адамын қырып тастап, үлгі кӛрсеткені дұрыс болады”, – деп 
жазды, уезд әкімшілігіне берген бұйрығында шімірікпестен.
Сол күндердің куәгері С.Сейфуллин қазақ басына тӛнген қасірет кӛрінісін 
“Солдат кез болған ел туғалы кӛрмеген жәбірін кӛрді. Атылған адам… қып-

43 
қызыл дүре. Жәбір-зорлық кӛрген қыз-қатын, жылаған бала. Асты-үстіне 
келген ел… қысқасы, қырға қара пәле келгендей болды”
18
деп суреттеді. 
Ал Тұрар Рысқұлов Аманкелді кӛтерілісі туралы жаза келе мынандай жан 
түршігерлік мәліметтер келтіреді: “Последнее, самое серезьное столкновение 
отряда с главными силами повстанцев разыгралась в 90 км от Тургая. В ауле, 
где она произошло, было убито 300 женщин, детей, стариков. Во время 
отступление основной массы повстанцев вниз по реке Тургай, русские 
отряды обстреливая отступавших по льду с обеих берегов, нанесли им 
решительное поражения. Убитых казахов насчитывалось до 4000… 
В общей сложности нападению восставших казахов и киргизов 
Семиреченской области подвергалось 94 селения. Сожжено и разрушено 
1373 домов; убито 1905 чел., ранено 684, взяты в плен и без вести пропало 
1105… Потери воинских частей исчислялись в 171 чел. в том числе было 
убито 3 офицера и 53 солдата
19
. 
Осынау қазақ даласын қанға бүктірген зұламатқа шет елдерге ауа кӛшкен 
босқындарды, кішігірім кӛтерілістер кезіндегі “қантӛгісті”, жазалаушы 
отрядтың қазақ ауылдарына “еріккеннен істеген ермегін” қоссаң, қазақ 
зиялылары алдын-ала болжаған нәубеттің сұлбасы кӛрініп-ақ қалады. 
Әрине 1916 жылғы ұлт-азаттық кӛтерілістің бостандық сүйгіш рухқа от 
бергенін жоққа шығара алмаймыз. Ол – ұлы ерлік пен халықтың жан аямас 
күресінің айғағы. Қазақ зиялылары мол шығынға жол бермеу мақсатында 
кӛтерілісті қолдамағанмен, қаһарлы 1916 жылы ӛз жұртымен бірге болды, ел 
тілегінің, халық сӛзінің жақтаушысы бола білді. Қазақ жұртының адастырмас 
бір бағдар шамы болуға тырысты. Ұлт-азаттық кӛтерілістің рухы 1917 жылғы 
ақпан, қазан тӛңкерістеріне келіп ұласты.
Патшаны құлатқан ақпан тӛңкерілісін қуана қарсы алған ұран үндес 
сӛздерді 1917 жылдың 9-мартында кӛреміз: “Киіз туырлықты қазақтың оң 
жағынан ай, сол жағынан күн туды, жақсылық қуаныш тек қана орыстікі 
емес, Отаны Россия болған жұрттың бәріне тегіс жақсылық, бәріне тегіс 
қуаныш”, - деп жазып, Бостандық күні туды деп жар салады қазақ зиялылары 
“Қазақ” газетінде (1917, N221). 
Жоғарыда буржуазиялық-демократиялық революцияның жеңісін бір топ 
қазақ зиялылары Минскіде қарсы алғанын айтқан едік. Олар ӛз қуаныштарын 
елге жеткізуге, жақсылықтың жыл құсындай болуға асықты. Сӛйтіп, Минскі- 
ден телеграмма жолдады. Онда: “Россиядағы барша халыққа ағайындық, 
теңдік, бостандық күні туды. Жаңа құрылған ӛкіметті сүйеу үшін қазаққа 
ұйымдасу керек”, - деп үндеу тастады. Телеграмма соңында Әлихан, 
Мирякуб, Мұса, Мырзағазы, т.б. қолы тұрды. Бұл революция езілген 
халықты Россияның ӛзге озық халықтарымен теңгерді, енді артта қалу әр 
18
Сейфллин С. Бес томдық шығармалар жинағы. Т.4.-Алматы, 1988. 45-бет.
19
Рыскулов Т. Избранные труды. –Алма-Ата, 1984. –С. 240 -241.

44 
халықтың ӛзіне сын деп жазды олар. Мұның ӛзі жалғыз қазақ 
интеллигенциясы емес, бүкіл халықтың күткен күні, бостандықтың арай таңы 
деп тануы болатын. Сонау 1905 жылдан бері жүргізіліп келе жатқан азаттық 
жолындағы күрес саяси бостандыққа бағытталған болса, сол бостандыққа қол 
жетуін басқаша қабылдау мүмкін емес еді. 
Қазақ зиялылары елдегі бүгінгі жағдайды бағдарлауы үшін және жоғарғы 
учредительное собраниеге таңдаулы адамдарды сайлау үшін жер-жерде 
облыстық съезд ӛткізуге үндеді. Торғай облысының съезі 2-8 апрель 
арасында Орынбор қаласында ӛтті. А.Байтұрсыновтың тӛрағалығымен ӛткен 
бұл съезд қазақ ӛміріне қатысты мәселелерді күн тәртібіндегі 13 пунктке 
бӛліп қарады. Оның негізгілері – азаматтық комитеттер құру, жалпы 
қазақтық съезін шақыру үшін ұйымдастыру бюросын құру (Әлихан 
Бӛкейханов бастаған 8 адамнан тұрады). Бұл съезде қазақ баспасӛзі туралы 
мәселе 9-шы пунктпен қаралды.
Сонымен қатар, бұл съезд жалпықазақ съезін ӛткізуге және жалпы 
мұсылман қауымына ортақ мәселелерді шешуге байланысты 1-8 майда 
Москвада ӛтетін жалпымұсылман съезіне делегаттар сайлады. 
Осы бір кезеңде “Қазақ” газеті елеулі қызмет атқарғанын кӛреміз. Газет 
ӛзінің 1917 жылдың 24 июнь күні жарияланған бас мақаласында: “Россияда 
осы күнде түрлі саяси партиялар бар. Олардың кӛздеген мақсаттары 
программасында жазылған. Оны білетін адамдарға мағлұмат: қай партияның 
болса да программасы түп-түгел қазақ мақсаттарына үйлеспейді. Сондықтан 
біздің қазақ мақсаттарына түгел кӛздейтін ӛз алдына партия жасамайынша 
болмайды” деп, алғаш рет жеке партия туралы сӛз қозғайды. 
Бұл мәселе жалпықазақтық тұңғыш съезде күн тәртібіне қойылып сӛз 
болды. Съезд 21-28 июльде Орынборда ӛткізілді. Съезге Ақмола, Семей, 
Торғай, Орал, Жетісу, Сырдария, Ферғана облыстарынан және Бӛкей 
ордасынан делегаттар келген. 
Съездің мерзімінен бұрын басталу себебін қазақ зиялылары 
“Учредительное собрание 17 сентябрьде болады, депутаттардың тізімін бір 
ай бұрын – 17 августан қалдырмай тапсыру керек. Сондықтан жалпықазақ 
съезінің 20 июльден кейінге қалдыру мүмкін емес”, - деп түсіндірді. 
Съезде 14 мәселе қаралып, Қазақ ӛлкесіне қатысы кӛп мәселелерді тікелей 
ӛз бетінше шешуге ұмтылыс байқалды. Мұны күн тәртібінде қаралған 
мәселелер-ақ 
айқындап 
тұр:
1. Мемлекет билеу туралы… 2. Қазақ облыстарына автономия. 3. Жер 
мәселесі. 4. Халық милициясы. 5. Земство. 6. Оқу мәселесі. 7. Сот мәселесі. 8. 
Дін 
мәселесі. 
9. 
Әйел 
мәселесі.
10. Учредительное собрание сайлауына даярлану һәм қазақ облыстарынан 
депутаттар. 11. Бүкілроссия мұсылмандарының кеңесі (Шура-и-ислам). 12. 
Қазақ саяси партиясы. 13. Жетісу облыстарының уақиғасы. 14. Киев 

45 
шаһарында болатын Бүкіл Россия Федералистерінің съезіне һәм Петроградта 
болатын оқу комиссиясына қазақтан ӛкіл жіберу. 
Съезд басты-басты мынандай қаулы қабылдады. “Русия “демократическая 
парламентарная республика” болсын, Қазақ облыстары қонысына, ұлт жігіне 
қарай облыстық автономия алуға тиіс. Қазақ халқы ӛзінің еншілі жеріне 
орнығып болғанша, Қазақ жері ешкімге берілмесін, осы күнгі дайымы ғаскер 
орнына халық милициясы құрылсын“. 
Съезде жоғарыда атап ӛткендей нақты түрде саяси партия құру туралы сӛз 
болды. Күн тәртібінің 12 пункті бойынша қаралған партия туралы мынандай 
шешімге келді. “Жеке қазақ партиясын құру қажет деп табылсын, партия 
жобасын және программасын қорғау Шура-и-исламға сайланған делегаттарға 
тапсырылсын. Орнықты партия программасын жасағанша, І-ші жалпықазақ 
съезінің қаулысы учредительное собраниеге сайланған қазақ депутаттарына 
міндет болып есептелінетін болсын”. 
Қазақ зиялыларының ӛзіндік партия құруға бет бұруы, табан астында 
ӛзгере қалу тәсілі емес. Біріншіден, партия құру бұрыннан сӛз болып, кадет 
үлгісіндегі партия құруға талап қылып, белгісіз себептермен оны жасырын 
ұстап, кейін жіктеліп, арасы алшақтанған қазақ зиялылары 1916 жылдан 
бастап, қайта тұтастыққа, бірлікке келе бастағанды. Ендеше бұл бірлікті 
бекіте түсу үшін бір партия қажет болды. Екіншіден, бұл кезде февраль 
революциясы әкелген бостандық лебі әсерінен кӛп жерде ұлттық партиялар 
ӛз істерін жандандыра бастаған еді. 
“Қазақ” газеті ӛзінің бесінше тамыздағы санында 1-ші жалпықазақ 
съезінің қаулысында кӛрсетілген партия жобасын жасау туралы 
міндеттеменің орындалмай жатқандығы туралы Жанша Досмұхамбетовтың 
хатын жариялады. Осыған байланысты газет жалпықазақ съезінің қаулысына 
сүйене отырып: “Партиямыздың аты Алаш болсын… Газетамыздың 
баспахана қызметкерлерінің ереуіліне байланысты кешігіп шығуынан, 
барлық облыстарға телеграмма жіберілді…” – деп алғаш партияның атын 
атады. 
Міне, партияның “Алаш” аталу себебі - ұзақ жылдар жасырын түрде ӛмір 
сүрген партия ӛз атын “Алаш” атты ата-баба ұранымен жарыққа шығаруында 
еді. Қазақ газетінің 21 қарашадағы санында “Алаш” партиясы 
программасының жобасы жарияланды. Жоба жасаушылар ретінде қол 
қойғандар: Ғалихан Бӛкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, 
Елдос Ғұмаров, Есенғали Тұрмағамбетов, Ғабдулхамит Жүндібаев, Ғазымбек 
Бермұханов. Программа 10 пункттен тұрады. 1. Мемлекет қалпы. 2. 
Жергілікті бостандық. 3. Негізгі құқық. 4 Дін ісі. 5. Билік һәм сот. 6. Ел 
қорғау. 7. Салық. 8. Жұмысшылар. 9. Ғылым-білім үйрету. 10. Жер мәселесі. 
Программада “Алаш” партиясы мемлекеттің ендігі құрылысы жӛнінде 
жақсы кӛзқарасын білдіреді: “Россия Демократический Федеративный 

46 
республика болу. Демократия мағынасы мемлекетті жұрт билеу; Федерация 
мағынасы - құрдас мемлекетке бірлесуі. Федеративный республика һәм 
мемлекеттің іргесі бӛлек, ынтымағы бір болады, һәм қайсысы ӛз тізгінін ӛзі 
алып жүреді. 
Хүкіметті басында учредительное собрание мен Гос Дума қалауынша 
кесімде жылға сайланатын президент болу… Депутаттар тегіс, тең, тӛте һәм 
құпия сайлаумен болады. Сайлау хақында: қан, дін, еркек, әйел, талғаусыз 
бӛлу. Законды жалғыз Гос Дума шығару”… 
Оқу ағарту ісінде “Алаш” партиясы “Оқу ордаларының есігі кімге болса да 
ашық һәм ақысыз болу, жұртқа жалпы оқу жайлы, бастауыш мектептерде ана 
тілінде оқу, қазақ ӛз тілінде орта мектеп, университет ашу; Оқу жолын ӛз 
алды автономия түрінде бӛлу, хүкімет оқу ісіне кіріспеу…” 
Енді “Алаш” партиясының “Жер мәселесіне” нақты ұсыныстары: 
“Учредительное собрание негізгі закон жасағанша, жер мәселесі алдымен 
жергілікті жұртқа берілсін деу… Бұрын алынған жерлердің мұжық 
отырмағандары қазаққа қайтарылсын. …жерді қазаққа үй басына бәленбай, 
ауыл аймақ, туысқан табына меншіктеп алу… жер законында жер сату деген 
болмау…” 
Біздің “Алаш” партиясы программасынан осы үш пунктті бӛлектеп 
алуымыздың басты себебі – “Қазақ” тобындағылардың ХХ ғасырдың бас 
кезінде ӛз алдына қойған мақсатының “Алаштың” да басты мақсатына 
айналғанын кӛрсету. Олардың мемлекеттік бірлік - ұлттық бостандық, жердің 
мемлекеттілігі – жергілікті халық иелігі, оқу ағарту ісі - ұлттық мектеп 
тәрізді ӛзекті мәселелерді бір-бірімен байланыста ала отырып, шешуге 
ұмтылуы - қазақ елінің ұлттық мақсат-мүддесін кӛздеуден туған тура жолды 
ұсыныстар екені даусыз. Осы үш мәселені алға қоя отырып, олар ең алдымен 
бүкіл халықтың бостандыққа саяси жолмен қол жеткізуге ұмтылды. Ӛз 
уақытының үрдісінен кӛз жіберсек, 30-жылдары, кейін де “Алашқа” берілген 
таптық кӛзқарасы айқын болмады немесе үстем тапты қолдады деген жалаң 
пікірлерде негіз жоқтығы айқын болса керек. Бұған дәлелді программадан да 
табамыз: “Алаш” партиясы ғаділдікке жақ, нашарларға жолдас, жәбірлерге 
жау болады”. 
“Қазақ” тӛңірегіндегі қазақ зиялылары осы бір қазақ тарихындағы ӛліара 
тұста тек партия ісімен болмай, қазақ мәдениетінің кӛтерілуіне де еңбек етті. 
Әсіресе, оның баспа-сӛзді дамытудағы еңбегін жоққа шығаруға болмайды. 
“Қазақ” бағытын ұстанған бірнеше газет-журналдардың шығуына жол басшы 
болды. 
Семейде “Сарыарқа”, Ташкентте “Алаш” газеті, соңынан “Бірлік туы”, 
Бӛкейлікте, Астраханьда “Ұран” газеті, Ақмолада “Тіршілік” газеті. “…Бұл 
газеттер “Тіршіліктен” басқасының бәрі бір бетте болды. Бәрі Орынбордағы 
“Қазақ” газетінің ықпалымен жүрді. …Бәрінің орталық туы “Қазақ” газеті 

47 
болды”, - деп жазды, ол тұстағы “Қазақтың” ықпал-беделі туралы Сәкен 
Сейфуллин. 
Яғни 1917 жылдың аласапыранында қазақ зиялылары бүкіл саяси ой-
жүйенің ағымын жолға салып, бар қазаққа кӛшелік кӛрсетіп отырғанын 
аңғару қиын емес. 
Қазақ халқы, сӛйтіп қазақ зиялыларының бастауымен кӛш түзей бастаған 
тұста, 1917 жылдың 25 октябрі келіп жетті. Дүние қайта ӛзгерді. Ӛзге 
халықтар Россиядағы үлкен екі толқынның арасында қалды. Осы 
аласапыранда елдігін, жұрттығын сақтау қамымен жер-жерде республикалар 
автономия жариялай бастады. Осы тұста халық еркіндігін сақтап қалуды 
кӛздеген, “Алаш” ӛкілдері автономия жариялау, осы мәселені кеңінен 
ақылдасып шешу үшін, ІІ-ші жалпықазақ съезін шақырды. Съезд Орынборда 
декабрь айының 5-13 аралығында ӛтті. Оның қаулысында съезд тұсындағы 
саяси ахуал былайша бағаланды: “Октябрь айында уақытша хүкіметтің 
түскенін, Русия мемлекетінде халыққа сенімді һәм беделді Хүкіметтің 
жоқтығынан халық арасы бұзылып… бассыздық күшейіп, бүкіл мемлекет 
бүліншілікке ұшырап, күннен күнге халықтың күйі нашарлауын һәм сол 
бүлікшілік біздің қырғыз-қазақтың басына келуі ықтимал…”. 
ІІ-бүкілодақтық съезге 81 адам қатысты, 10 мәселе қаралды. “Алаш” 
автономиясын және бүкілқазақстандық халық советі “Алашорда” үкіметін 
құру туралы мәселе қаралды. Осыған орай Х.Ғаббасұлының жасаған 
баяндамасы талқыланды. Қазақ халқы үшін мықты үкімет ұйымдастыру 
жӛнінде 10 пункттен тұратын қаулы қабылданды. Съезде Алаш автономиясы 
Бӛкей ордасы, Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу, Сырдария облыстарын, 
Ферғана, Самарқан облыстары мен Әмудария аймағын, Закаспий облысының 
қазақтар мекендеген уездерін, Алтай губерниясының қазақтар мекендеген 
облыстарын біріктіретінін жария етті. Съездің қарар-шешімдерінде Алаш 
автономиясындағы бүкіл атқарушы үкіметті дер кезінде қолға алу үшін 
“Уақытша халық кеңесі”, яғни Алаштың ордасы “Алаш орда” құрылғанын 
мәлімдеді. Алашорданың халық кеңесі 25 адамнан тұрды. Үкіметтегі 10 орын 
қазақ автономиясын мекендейтін орыстар және басқа ұлт ӛкілдеріне тиісті 
екендігі съезд шешімдерінде баса атап кӛрсетілді. Алашорда тӛрағасы болып 
Ә.Бӛкейханов, құрамына М.Дулатұлы, Е.Омарұлы, М.Шоқайұлы, Х.Ғаббас-
ұлы, М.Тынышбайұлы, т.б. кірді. Оқу комиссиясына: Ахмет Байтұрсынұлы, 
Мағжан Жұмабайұлы, Елдес Омарұлы, Биахмет Сәрсенұлы, Телжан 
Шонанұлы сайланды. Съезде қарауға қойылған мәселелер: 1. Сібір-Түркістан 
автономиясы. 2. Қырғыз-қазақ автономиясы. 3. Милиция туралы. 4. Ұлт 
кеңесі. 5. Оқу мәселесі. 6. Ұлт қазынасы. 7. Муфтилік мәселесі. 8. Народный 
суд. 9.Аульное управление. 10. Азық-түлік мәселесі. 
Съезде Ә.Бӛкейханов Сібір, Түркістан және Оңтүстік Шығыс Одағының 
автономиясы туралы баяндама жасады. Жалпықазақтық декабрь съезінің 

48 
қаулысы “Қазақ” газетінің 23 декабріндегі санында жарияланды. Бұл қаулыда 
автономия туралы: “Қазақ-қырғыз” автономиясы “Алаш” деп аталсын. 
…қазақ-қырғыз арасында тұрған аз халықтардың хұқықтары теңгеріледі. 
Алаш автономиясына кірген ұлттардың бәрі бүкіл мекемелерде санына қарай 
орын алады. Алаш автономиясының қол астында жерсіз халықтар болса, 
оларға ұлт һәм мәдени автономия беріледі… Алаш облыстарын қазіргі 
бүлікшіліктен қорғау мақсатымен уақытша ұлт кеңесін құру…” – деп 
кӛрсетті. 
Автономия туралы қаулының 1917 жылдың аяғындағы саяси ахуалдың 
күрт ӛзгеруіне байланысты болғанын және оның уақыттың талабына сай 
туындаған шара екенін кӛреміз. Бұл мәселенің ӛте тартысты жағдайда ӛткені 
автономияны бірден жариялау қажет пе, әлде кейінірек Түркістанды қосып 
барып жариялау керек пе деген мәселеде делегаттардың екі жарылуынан 
байқаймыз. Онда автономияны бірден жариялауды Халел, Жанша, Ғұмар 
бастаған 33 адам жақтап дауыс берсе, Әлихан, Ахмет бастаған 42 адам қарсы 
дауыс беріп, Мұстафа бастаған 3 адам қалыс қалды. Съездегі осы жағдай 
“Алаш” партиясының әлі де болса “Жігі ажырамастай” бірлігі жоқ екенін 
байқатады.
Алайда осынау аласапыран кезде “Алаш-Орда” ӛкіметі ұзақ ӛмір сүре 
алмады. 1918 жылдың 22 октябрь (4 ноябрь) күні Бүкілроссиялық уақытша 
үкімет “Алаш-Орда үкіметі ӛзінің ӛмір сүруін тоқтатты деп саналсын” деген 
қаулы қабылдады. 
Уақытша ӛкіметтің, одан кейінгі Сібірлік ӛкіметтің ешқай-сысының да 
қазақ үшін бүйрегі бұрмасын білген алаштықтар неде болса “Нар тәуекел” 
деп, белең алған кеңес үкіметімен келісім жүргізуге әрекеттене бастады. 
Соның нәтижесінде А.Байтұрсынов бастаған “шығыс алашордалықтар” тобы 
Совет ӛкіметі жағына шықты. Мұның басты себебі Ахаң бастаған осы 
топтың жетекшілері ӛз жерінде ақтар мен қызылдар арасындағы қан тӛгістен 
жазықсыз қазақ ұлтының жапа шекпеуін ойлаған еді. А.Байтұрсынов 
бастаған “алашорда-лықтардың” бұл саяси акциясына кейінгі зерттеулерде 
берілген, солақай бағалардың бірінде былай делінген: “Тургайская группа 
“алашординцев”, возглавлявшаяся Байтурсыновым в своей борьбе против 
социалистической революции прибегали к вероломству: “алашординцы” 
заявили “о признании” ими советской власти и начали переговоры в 
советским командованием”
20
. 
Ал бұл оқиға туралы осы бір аумалы-тӛкпелі кезеңнің куәгері 
Ә.Жангелдин 
РСФСР 
Орталық 
Атқару 
Комитетінің 
Уақытша 
Комиссиясының мүшесі Н.А.Кобзевқа басқаша жазады: “Әлгінде ғана 
бұрынғы контреволюционерлер тобы уәкілдерімен тікелей байланыспен 
20
Победа Великой Октябрьской революции в Казахстане и образование Казахской АССР (Сб. Документальных материалов). –Алма-
Ата, 1947.-С.33.

49 
сӛйлестім. Олар - қырғыз-қазақ интеллигенциясының әр облыстан келген 50 
адамы… Совет ӛкіметін мойындау және қару-жарақтарды тапсыру үшін 
Торғайға жиналып отыр. Олардың арасында кӛпшілік ұйғарымына мойын 
ұсынбай, түземдіктерден құралған полкты соңынан ертіп кетпекші болған 
қазақ офицерлері де болды... Ақмола, Семей, Жетісу, Орал облыстарының 
ӛкілдері де бар. Олармен ӛзімнің кездесуім орынды деп білемін. Енді қырғыз 
(қазақ) ӛлкесі жұмысшылар мен шаруалар туының астында бас қосты деп 
анық айтуға болады
21
.
1919 жылдың 2 апрелінде Әлихан Бӛкейханов, Халел Ғаббасов, Әлихан 
Ермековтер тӛте сым арқылы Ленинмен, Сталинмен сӛйлеседі. Бұдан соң 
“батыс алашорда” тобының Кеңес үкіметі жағына ӛтуі қарастырыла 
бастайды. “Алаш Орда” ӛкіметі мен Алаш партиясы, жалпы қазақ 
зиялыларының арасында Ахмет Байтұрсыновтың беделінің зор екенін, ӛте 
сыйлы қайраткер екенін білетін Әскери-Революциялық Комитет Жанша 
Досмұхамбетов 
тобымен 
келіссӛз 
жүргізуді 
А.Байтұрсынов 
пен 
М.Тунғаншинге тапсырады. Осы тұста қазақ халқының совет ӛкіметі 
қоластына бірігуіне А.Байтұрсыновтың ӛзіндік кӛзқарастары болғаны анық 
байқаймыз. 
Мәселен, 1919 жылдың 27 октябрінде Түркістан майданы әскери 
революциялық Советі, Ерекше Түркістан комиссиясы және Бірінші 
Армияның әскери кеңесінің қатысуымен ӛткен Әскери-Революциялық 
комитеттің мәжілісінде Қырғыз (Қазақ) халқының бірігуі мен олардың Совет 
үкіметі жағынан шығуы жайлы мәселе қаралады. Осы мәжілісте қазақ 
халқының Совет жағына шығуына байланысты А.Байтұрсынов бірнеше 
талаптар қояды. Кӛрнекті революционерлер “Элиава, Куйбышев, Зиновьев, 
Рудзутак, т.б. қатысқан бұл келіссӛзде Байтұрсынов талаптары тӛмендегідей 
еді. Бұл талаптарды біз мәжілісхат бойынша беріп отырмыз: “Тов. 
Байтурсынов предложил 1. Проявить самостоятельное действие Киргизского 
ревкома так, чтобы киргизы ясно видели, что советская власть дала 
киргизскому народу действительное автономное самоуправление, а не 
фиктивное. 2. Объявить всем киргизам, в том числе тургайским и Уральским 
группам алашординцев, борощимся против Советской власти на стороне 
белых, амнистию на случай перехода их на сторону Советской власти, и 3. 
Принять меры к тому, чтобы Советская власть на местах проявляла самое 
благоразумное, обеспечивающее доверие народа тем самым способствовала к 
переходу на сторону Советской власти тех которые находятся на стороне 
белых и относятся к советской власти с недоверием”
22
. 
А.Байтұрсыновтың осы орынды талаптары мен табанды күресінің 
нәтижесі ВЦИК қаулысының қабылдануына әсер етті, ал 1919 жылдың 31 
21
Жангелдин Ә. Документтер мен материалдар. №36 документ.
22
Мартыненко Н. Алаш –Орда (Сб. документов), документ №62.1-С.142.

50 
октябріндегі қаулысы бойынша Қазақ даласын басқару жӛніндегі Әскери-
Революциялық Комитет оларға Совет жағына шыққаннан соң амнистия 
жариялау туралы шешім қабылдады: “Поручить президиуму обратиться в 
Туркфронт с просьбой объявить амнистию всем киргизам, в том числе 
Уральским и Тургайским группам алашординцев…”. 
Жалпы, осынау қиын заман кезеңінде Қазақ зиялыларының ұстанған 
бағыты елдің демократиялық жолмен дамуы еді. Сондықтан да, олардың 
кӛпшілігінің кӛзқарасы кеңес үкіметінің кӛзқарасымен сәйкес келмеді. 
Әрине, қазақ зиялылары негізін құрайтын Алаш партиясының кеңестік 
үкіметті мойындамауын біркездегі кінәлау – бір жақтылық танытатын жалаң 
пікір екендігі бүгінде дәлелденді.
Алаш партиясы мен Кеңес үкіметі арасындағы қатынасқа екі жақты 
кӛзқарас тұрғысынан келу керек. Егер, Алаш партиясының негізі тым әріде, 
1905 жылдарда жатыр деп есептейтін болсақ, большевиктер партиясымен 
теориялық пікірлерінде алшақтық бар екенін кӛреміз. Ал бұл идеядан 
тәжірибеге 
ауысқан 
сәтте 
большевиктер 
саясаты 
алаштықтарды 
шошындырмай тұра алмады. Себебі, кеңестік ӛкімет Алашқа топтасқан қазақ 
зиялыларының ең негізгі мақсатының тамырына балта шапты. Саяси күш 
ретінде пайда болған күннен бастап, ел тұтастығына, ұлт азаттығы 
жолындағы күресте бірлікке ұмтылған қазақ зиялыларына большевиктер 
саясаты алаштықтарды шошындырмай тұра алмады. Себебі, кеңестік ӛкімет 
“Алашқа” топтасқан қазақ зиялыларының ең негізгі мақсатының тамырына 
балта шапты. Саяси күш ретінде пайда болған күннен бастап, ел 
тұтастығына, ұлт азаттығы жолындағы күресте бірлікке ұмтылған қазақ 
зиялыларына большевиктік идеологияның таптық жіктеуі арқылы бір 
халықты екіге бӛліп, таптық күреске ұластыруы, сӛйтіп, бостандық, азаттық 
күресіне енді бірігіп келе жатқан халыққа үлкен бүліншілік әкелуі, кері әсер 
етті. 
Біздің бұл ойымызды 1918 жылы жазған А.Байтұрсыновтың мына бір 
сӛздері бекіте түседі: “Біз тізгінімізді ӛзіміз алып, ӛз ұлтшылдығын ӛзі 
сақтайтын жұрт болу үміті үстінде тұрмыз. …Келген дәуірдің амал-ісін 
танып, қадірін біліп қайталанбай қалап, соңынан ӛкініп жүрмелік. Ӛткен 
дәуір, ӛткен ӛмір сияқты бір келген күйінде қайта айналып келмейді. Осы 
жағын естен шығармай тез іске кірісу керек...”
23
. “Асығу керек” атты бұл 
мақала сол тұстың шындығын, “Алаш” ойын дәл береді. Олар бұл ойдан 
ешқашан да ажыраған емес. Кейін қолдан келер қайран жоқ болған соң, 
лажсыз кӛп нәрсеге қайта қарап, “қателіктерін” мойындады. Оларды бұндай 
қадам жасауға мәжбүр еткен де ел қамы, ел тыныштығы, ел бақыты болатын. 
Бірақ, жұртының кӛрер зобалаңы алда тұрғанын кеш білді. 
23
Абай журналы, 1918. №7.

51 
Қазақ зиялылары 1916 жылдың қасіреті соққанда ел қамын кӛздеп, 6 млн. 
халықтың мылтықтың оғы мен зеңбіректің добынан қырылып кетпесі үшін 
ереуілдеген ер азаматты ақылға, тыныштыққа шақырып, дабыл қақты. 1917 
жылдың қара бұлт арасынан жалт еткен бостандық сәулесін сезінісімен, олар 
сол бір бостандық әлеміне ӛз халқын бастай жӛнеліп, елінің елдігін, қазақ 
ұлтының ұлттығын сақтап, ӛзгелермен терезесі тең болуы жолында 
азаттықты ту кӛтеріп, күреске шықты. Сол тұста бірлікке келген қазақ 
зиялылары қай уақытта, қай кезеңде болмасын туралық жолдан таймауға, әл-
қадірінше замана ауанына қарай, ұйтқи соққан саяси дауылдың бағытын 
аңғарып ғана қоймай, оның зұлматты жойқын күшін де, оң ӛзгерістерге 
бастайтын лебін де неғұрлым дәл бағдарлауға тырысты. Сол арқылы халқына 
мүмкіндігінше аз қасірет, кӛп жақсылық әкелуге тырысты. Ӛздері халыққа 
пайдасыз, теріс деп түсінген саяси бағытты үнемі шеттетіп отырды. 1917-нің 
октябріндегі тӛңкерісті мойындамай, оған қарсы шығуы да сондықтан еді. 
Табиғи қажеттілігі жоқтығы қоғамдық даму процесінің шындығынан 
туындайтын бұл тӛңкерісті тек қазақ зиялылары ғана емес, қоғамдық 
қатынастың белгілі бір даму дәрежесіндегі қазақ халқы да қабылдамаған-ды. 
“Ақ пен қызыл” айқасқан аумалы-тӛкпелі заман ӛтіп, артта қалған тарихи 
кезеңге байыпты ой жіберіп, талдайтын кез туған бір сәтте А.Байтұрсынов 
қабылдамаудың себеп-салдарына үңіліп, сырын ашады. 1919 жылы “Жизнь 
национальностей” газетінде жарияланған “Қырғыздар мен революция” атты 
мақаласында тарихи объективтік себептерді де және қазақ зиялыларының 
кӛзқарасына қатысты субъективті себептерді де келтіріп, тарихи әлеуметтік 
шындықты ашады. Сондықтан да сол мақаладан біз ұзағырақ үзінді 
келтіргенді жӛн кӛріп отырмыз. 
“Насколько понятна была киргизам февральская революция, настолько же 
не понятней показалась им октябрьская (социальная) революция. 
С какой радостью встретили они первую революцию, с таким же ужасам 
пришлось им встретить вторую. Такое отношение киргизов к той и другой 
революции весьма естественно и понятно тем, кто знаком с киргизским 
народом. Первая революция была правильно понята и с радостью встречена 
киргизами, потому что во-первых, она освободила от гнева и насилия 
царьского правительства и, во вторых, подкрепила у них надежду осуществит 
свою заветную мечту управляться самостоятельно. 
Но, что вторая революция показалась киргизам непонятной, объясняется 
просто: у киргиз нет ни капитализма, ни классовой дифференциации 
(подчеркнуто нами Ӛ.Ә.); даже собственность у них не так резко 
разграничено как у других народов: Многие предметы потребления 
считаются у них общественным достоянием. Наводила же на киргизов ужас 
октябрьской революции своими внешними проявлениями. Как происходило 
большевитское движение в центральной части России, - киргизам было 

52 
неизвестно. На окраинах же оно сопровождалось по всюду насилиями и 
грабежом, зло-употреблениями и своеобразной диктаторской властью. 
Говоря короче, движение на окраинах представляло (собою не революцию), 
как обычно она понимается, а полнейшую анархию”.
24
Қазақ зиялыларының кӛшбасшысы А.Байтұрсынов тарихи кезеңдегі саяси 
жағдайды, оған деген халықтың кӛзқарасын тайға таңба басқандай нақты да 
дәл кӛрсете білді. Осы тарауда сӛз болған Қазақ зиялыларының тарихи 
қызметі де, олар ұстанған ӛзгеше жол, ӛзіндік бағытта Ахметтің жоғарғы 
пікірлерінің дәлеліндей. 
Ұлтының азаттығы мен тәуелсіздігі жолындағы қазақ зиялыларының 
жанқиярлық күресі – ХХ ғасырдың басындағы шынайы ел мүддесін кӛтерген 
еді. Әрине, бес саусақ бірдей емесі секілді түрлі кӛзқарас қайшылықтары 
болды. Бірақ ұлт қамын ойлаудан оған деген ӛзіндік ой-түсінік тұрғысына 
қараудан туған мұндай қарама-қайшылықтар ұлы мақсатқа келгенде кӛбіне 
бірлікке жетелеп отырды. Оған 1905, 1916, 1917 жылдардың тарихи 
оқиғалары куә. Иә, замана деген алып диірмен, ол кейде апай-топай етіп езіп-
жаншып жіберуі мүмкін. Тарихи құбылыстың сондай сәттерінде қазақ 
зиялылары бірлік таныта алмаса, оған кінәлі – уақыт. Ал, ақ-қарасын 
айыратын кейінгі ұрпақ.
ХХ ғасырдың басындағы осынау жылдарда қазақ халқы қаншама тарихи 
оқиғаларды, ӛзгерістер мен толқуларды басынан ӛткерді. Замана дауылы 
алып Ресейдің ӛзін қаңбақша дӛңгелеткен де, қазақ халқына, әрине, оңай 
болмады. Осынау арпалысты жылдарда, кеңестік дәуірдің алғашқы тұсында 
әдебиет керемет дамыды десек, ӛтірік айтқандық болар еді. Осы бір үзік 
кезең әлденені күткен, әліптің артын бағып, іштен тынған кезең еді. Әрине, 
творчество адамы қандай кезең болса да жазбай отыра алмайды, бірақ жеке 
жазу бар да оны ел тану бар, шығармашылық ізденіс бар да бір арнада тоғысу 
бар. Міне осыларға мүмкіндік болмады. Ал бұл кезеңдегі жеке 
шығармашылықтар туралы жеке авторларға тоқталған кезде айтамыз. 
Жалпы, жоғарыда сӛз болған үш бағыт тұрғысынан келгенде тоқыраудың 
болғаны рас. Әсіресе 1917-18 жылдары. Ӛйткені кеңес ӛкіметі орнай сала, 
“дін апиын” деген ұранды жалау қылып кӛтерді. Мұндай жағдайда діни-
ағартушылар шығарма жазбақ түгілі басымен қайғы болып кетті. Ағартушы-
демократтар ӛзгерістерге орай айтыс-тартысқа еніп кетіп, саясаттың 
шырмауына ілінсе, ұлт-азатшылдар 17-18 жылдары ат үстінде, күрес 
жолында жүрді. “Аттың жолында, түйенің қомында” туған шығармалардың 
бір қайнауы ішінде болары анық. Кӛбі кейіннен қайта ӛңдеуден ӛтіп 
ұсынылды. 
Ал, 20-жылдан бастап белең ала бастаған әдебиет екі идеологияның 
талқысына түсті. Айтыс-тартысқа ұласты. Ұлт-азатшылдар кӛбі қазақ 
24
Жизнь национальностей, 1919. №29, 2 август

53 
Қазақстанда қалмай Түркістан кетті. Одан да байыз таппады. 20-30 
жылдардағы бұрынғы мен “жаңа” кӛзқарастар айқасы – жеке кезең ретінде 
алынып қаралатын, ӛзге арнаның әңгімесі. 

жүктеу/скачать 2.17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: