«Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасының кітап сериялары
жүктеу/скачать 2.89 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ЫРҚ БІТІГ ЕСКЕРТКІШІ
| МОЙЫН-ЧОР ЕСКЕРТКІШІ
Ескерткіш ұйғыр тайпасынан шыққан Мойын-Чор деген ханға арналған. Жəдігерді 1909 жылы Селенге өзені алабы маңындағы Шие-Усу дейтін жерден ғалым Г.И.Рамстедт тауып оқып, аудармасын жасаған, алғаш жұртшылыққа таныстырған. Мəтіннің басында Селенге өзені маңындағы көшпелі түркі тайпаларының өмірі жөнінде айтылады, қыпшақ пен оғыз тайпалары жөнінде бірқатар құнды деректер бар. Мойын-Чор қой жылы /743 ж./ түркі ханы Озмыш тегінге аттанып, оны 745 жылы өлтіреді. Қарлұқтарға жататын үш тайпа ел қашып, батыстағы Он оқтарға қосылады. Мойын-Чор оларды 747 жылы жаулайды. Əкесі өлгеннен кейін хандық Мойын-Чорға өтеді де, елді өзі билейді. Тай білге Тұтыққа қарсы жүргізілген жорық жеңіспен аяқталады. Мəтіндегі оқиға осыған арналған. Бұдан кейін Мойын-Чор барыс жылы /750 ж./ татарларды жеңіп, чиктерге қарсы аттанады. Соғыс Кем /Енисей/ өзені маңында болып, чиктер жеңіліске ұшырайды. Осы оқиға болған жерге Мойын-Чор үлкен сарай /қорған-дуал/ жасатады. Олардың қабырғаларына қашалған жазуда өзінің жорықтары баяндалады. Мəтінде Мойын-Чордың үш қарлуқты, чик халқын, түргештерді өзіне бағындырып, оғыз жəне татарлармен қарым-қатынаста болғандығы баяндалады. 757 жылы соғдылар мен қытайларға Селенге өзені бойынан Байбалық қаласын салдырады. Жүздеген жылдар бойғы табиғат құбылысының түрлі əсері тастағы жазуларға едəуір нұқсан келтірген. Соның салдарынан кейбір таңбалар, сөздер жəне сөз тіркестері түгелімен көмескі тартқан. «Əдеби жəдігерлер» сериясының 1-томына «Мойын-Чор» ескерткішінің қазақ тіліне түркітанушы-ғалым Ғұбайдолла Айдаров аударып əзірлеген мəтіні енгізілді. Мəтін Ғ.Айдаровтың «Орхон ескерткіштерінің тексі» кітабы бойынша дайындалды. С.Қорабай ЫРҚ БІТІГ ЕСКЕРТКІШІ Орхон типті ескерткіштердің ішінде өз алдына ерекшелігі бар нұсқалардың бірі – Ырқ бітіг /тəкпірнама/. Ескерткіш ХІХ ғасырдың соңында Шығыс Түркістандағы Дунхуан дейтін жерден табылған. Оны алғаш тапқан Арнольд Штейн дейтін кісі. Ескерткіш шамамен VІІІ 464 465 ғасырдың аяғында – ІХ ғасырдың бас кездерінде жазылған. Оның негізгі мəні түс көру жəне оны жору. Басқа ескерткіштерден өзгешелігі – ол қағаз бетіне жазылғандығы. Көлемі 13,6х8 см, 101 беттен тұрады. Мəтіндегі оқиғалар қысқа жəне жеңіл тілмен түсінікті жазылған. Ырқ бітіг /тəкпірнама/ манихейлік Ісіг Санғун жəне Ите Чуқ атты екі шəкіртке арналып жазылған. Ескерткіштің ең соңғы жолдарында оның кімге арналып, қашан жазылғандығы сөз болады: «Енді сүйікті ұлдарым біліп қойыңдар! Бұл Ырқ бітіг /тəкпірнама/ игілікті. Ол барыс жыл екінші айдың он бесі күні Тайғунда тұратын тəуекелдігі Буруа-Куры шəкірттері Ісіг Санғун жəне Ита Чук үшін жаздым». Ескерткіште түркі халықтарының тарихы, өмірі, күн көру т.б. жөнінде көп мағлұматтар берілген. Бітігті алғаш рет В.Томсен – ағылшын, С.Е.Малов – орыс жəне одан кейін Х.Н.Орхун түркі тілдеріне аударып жариялады. Бұл жəдігермен И.В.Стеблева да шұғылданып, бірнеше мақала жариялады. Томда Ғ.Айдаровтың «Орхон ескерткіштерінің тексі» кітабында (1990) жарияланған мəтін еш өзгеріссіз беріліп отыр. С.Қорабай жүктеу/скачать 2.89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|