«Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасының кітап сериялары



Pdf көрінісі
бет133/134
Дата30.05.2023
өлшемі2.89 Mb.
#474470
түріБағдарламасы
1   ...   126   127   128   129   130   131   132   133   134
АДЕБИ ЖАДИГЕРЛЕР 1 том

ҚЫСҚАРТУЛАР 
КТб. – Күлтегін ескерткішінің үлкен жазуы, 53 жол
КТм. – Күлтегін ескерткішінің кіші жазуы, 13 жол
Тон. – Тоныкөк ескерткіші, 62 жол
Мог. – Могилян / Білге қаған/ құрметіне арналған ескерткіш. Негізгі текст 41 жол
Мог.Ха. – Білгі қаған ескерткішінің сол жақ бүйіріндегі негізгі текстің жалғасы, 15 
жол
Мог. Хб. – Білгі қаған ескерткішінің оң жақ бүйіріндегі жазу, 15 жол
Мог. ХІ, ХІІ – Білге қаған ескерткішіндегі табғаш жазуы қасындағы текст
Мог.Хс. – Білгі қаған ескерткішінің табғаш жазуы қасындағы нашар сақталған текст
Кч. – Күүлі-Чор құрметіне арналған ескерткіш, 29 жол
Мч. – Мойын-Чор құрметіне арналған ескерткіш, 39 жол
Онг., Оа., Об., Ос. – Онгин немесе Құтлығ қаған құрметіне арналған ескерткіш, 20 жол
Суджа – Яқлақар қағанға арналған ескерткіш,11 жол
Ыр. – Ырқ бітіг жазуы /тəкпірнама/, 65 жол
Тор. – Ториан ескерткіші, 30 жол
Ихе-Асхете ескерткіштері /№ 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9/, майда Орхон ескерткіштері.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ƏДЕБИЕТТЕР
1. Айдаров Г. Язык Орхонских памятников древнетюркской письменности. – А., 
1972.
2. Айдаров Г. Язык Орхонского памятника Бильге-кагана. – А., 1966
3. Айдаров Ғ. Күлтегін ескерткіші. – А., 1995.
4. Айдаров Ғ. Көне түркі ескерткіштерінің тілі. – А., 1986.
5. Айдаров Ғ. Орхон ескерткіштерінің тексі. – А., 1990
6. Айдаров Ғ. Тоникук ескерткішінің тілі. – А., 2000.
7. Аманжолов А.С. История и теория древнетюркского письма. – А., 2003.
8. Агапов П., Кадырбаев М. Сокровища древнего Казахстана. – А., 1979.
Акишев К.А., Кушаев Г.А. Древняя культура саков и уйсуней долины реки 
Или. – А., 1963., 
9. Аль-Фараби. Философские трактаты. – А., 1970.
10. Аль-Фараби. Избранные трактаты. – А., 1994.
11. Аджи М. Полынь половецкого поля. – М., 1994.
12. Антонов Н.К. Лекции по тюркологии. Ч.ІІ. – Якутск, 1979.
13. Артомонов М.И. Сокровище саков. – М., 1973.
14. Асеев И.В., Кириллов Н.И., Кобычев Е.В. Кочевники Забайкалья в эпоху средне-
вековья (по материалам погребений). – Новосибирск, 1984.
15. Ахметов З. Казахское стихосложение. – А., 1964.
16. Ахмет Йүгінеки. Ақиқат сыйы. Ауд. Ə.Құрышжанов, Б.Сағындықов. – А., 1985.
17. Əбунəсір əл-Фараби. Трактат жəне өлеңдер. Ауд. А.Нысаналин. – А., 1974.
18. Əл-Фараби. Əлеуметтік-этикалық трактаттар. – А., 1975.
19. Əуезов М. Əдебиет тарихы. – А., 1991.
20. Əуезов М. Елу томдық шығармалар жинағы. 4-том. – А., 2000.
21. Əбілғазы. Түрік шежіресі. Ауд. Б. Əбілқасымов. – А., 1992. 
22. Байтұрсынов А. Əдебиет танытқыш. // Шығармалары. – А., 1989.
23. Батырлық дастандар. – А., 1995.
24. Бартольд В.В. Сочинения. Т. V . – М., 1968.
25. Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. – М., 1963.
26. Бабур-наме. Записки Бабура. – Ташкент., 1963.
27. Бабыр Захар ад-дин Мұхаммед. Бабырнама. Қазақ тіліне ауд. Байзақ Қожабекұлы. 
А.,1993
28. Баласағұн Ж. Құтты білік. Көне түрк тілінен ауд. А.Егеубай. А., 2006
29. Баласагунский Юсуф. Благодатное знание. Перевод С.Иванова. – М., 1983.
30. Баллер Э.А. Преемственность в развитии культуры. – М., 1969.
31. Баскаков Н.А. Тюркские языки. – М., 1960.
32. Батманов Н.А., Арагачи З.Б., Бабушкин Г.Ф. Современная и древняя 
енисеика. – Фрунзе, 1962. 
33. Бердібай Р. Дəстүр қуаты. – А., 2005.
34. Бердібай Р. Эпос – ел қазынасы . – А., 1995.
35. Бернштам А.Н. Социально-экономический строй орхоно-енисейских тюрок 
VI –VIII вв. – М.-Л., 1946.
36. Бертельс Е.Э. Роман об Александре и его главные версии на Востоке. – М.-Л., 1948.
37. Бертельс Е.Э. Суфизм и суфийская литература. Избранные труды. – М., 1965.
38. Бичурин Н.Я. (Иакинф) Собрание сведении о народах, обитавших в Средней Азии 
в древние времена. Т. І. – М.-Л., 1950.
39. Бируни Абурейхан. Памятники минувших поколений. Избранные произведения. І 
том., – Ташкент, 1957.
40. Бойс М. Зороастрицы: Верования и обычаи. – М., 1987.
41. Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинении. Том 4. – А., 1985.


 494
495
42. Васильев Л.С. История религии Востока. – М., 1983.
43. Васильев Д.Д. Корпус тюркских рунических памятников бассейна Енисея. – Л., 
1983.
44. Войтов В.В. Древнетюркский пантеон и модель мироздания в культово-поминаль-
ных памятниках Монголии VІ–VІІІ в. – М., 1996.
45. Геродот. История в девяти книгах. – Л., 1972.
46. Грюнебаум Г.Э. Классический ислам. – М., 1986.
47. Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфера земли. – М., 1993.
48. Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – М., 1993.
49. Гумилев Л. Көне түріктер. Ауд. Ə.Жұмабаев, П.Бейсенов. – А., 1994.
50. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз əдебиеті. – А., 1974.
51. Ғұн тарихының жылнамасы. Көне қытай тілінен ауд. А.Мүтəліп, Т.Жиылұлы. – 
Түркістан, 2004.
52. Дербісəлин Ə. Əдебиет туралы толғаныстар. – А., 1990.
53. Дербісəлиев Ə. Қазақ даласының жұлдыздары. – А., 1995.
54. Дербісəлі Ə. Ислам жəне заман. – А., 2003.
55. Дерфер. О языке гуннов. – М., 1986.
56. Диваев Ə. Тарту. – А., 1992.
57. Дулати М.Х. Тарихи Рашиди. – А., 2003.
58. Дүйсенбаев Ы.Т. Қазақтың лиро-эпосы. – А., 1973.
59. Древнетюркский словарь. – Л., 1969.
60. Ежелгі дəуір əдебиеті. Екінші кітап. Хрестоматия. – А., 1991.
61. Ескі түркі жазба ескерткіштері туралы зерттеулер. – А., 1983.
62. Егеубаев А. Ежелгі дəуірдегі қазақ əдебиетінің көркемдік жүйесі. – А., 1999.
63. Егеубаев А. Кісілік кітабы. – А., 1998.
64. Егеубаев А. Құлабыз. – А., 2001.
65. Еңсегенұлы Т. Қазақ əдебиеті тарихының арғы арналары. – А., 2001.
66. Екі мың жылдық дала жыры. – А., 2000. 
67. Жаз бен қыстың айтысы (Махмұт Қашқаридің «Диуани лұғат-ит-түрк» сөздігінен 
алынған ертедегі түрік жырлары). Ауд. Ф.Оңғарсынова. – А., 1985.
68. Жармұхамедұлы М. Қожа Ахмет Йассауи жəне Түркістан. – А., 1999.
69. Жалайыр Қ. Шежірелер жинағы. Ауд. Н.Мингулов, Б.Көмеков, С. Өтениязов. – А., 
1997.
70. Жолдасбеков М. Асыл арналар. – А., 1986.
71. Жолдасбеков М. Күлтегін. – А., 1986.
72. Жолдасбеков М. Тастар сөйлейді. – А., 2001.
73. Жолдасбеков М. Орхон ескерткіштері. – А., 2001.
74. Жолдасбеков М. Орхонские надписи. – А., 2002.
75. Жолдасбеков М. Камни заговорили. – А., 2003.
76. Жолдасбеков М., Сартқожаұлы Қ. Орхон ескерткіштерінің толық атласы. – 
Астана. 2005.
77. Жүсіп Баласағұн. Құтты білік. Ауд. А.Егеубаев. – А., 1986.
78. Закиров С. Дипломатические отношения Золотой Орды с Египтом. – М., 1966. 
79. Ибраев Ш. Қазақтың батырлық эпосының поэтикасы. – А., 1993.
80. Йоллығтегін. Күлтегін. Ауд. М.Жолдасбеков. – А., 1986.
81. Иванов С.Н. Родословное древнетюрок Абулгазы-хана. – Ташкент, 1969.
82. Каскабасов С.А. Золотая жила. Избранные исследования. Ч.2. – Астана, 
2000.
83. Кенжебаев Б. Қазақ əдебиеті тарихының мəселелері. – А., 1973.
84. Келімбетов Н. Ежелгі əдеби жəдігерліктер. – А., 2005.
85. Келімбетов Н. Қазақ əдебиетінің ежелгі дəуірі. – А., 1986.
86. Келімбетов Н. Ежелгі дəуір əдебиеті. Бірінші кітап. – А., 1991.
87. Келімбетов Н. Қазақ əдебиеті бастаулары. – А., 1998.
88. Келімбетов Н. Ежелгі түркі поэзиясы жəне қазақ əдебиетіндегі дəстүр жалғас-
тығы. – А., 1998.
89. Келімбетов Н. Көркемдік дəстүр жалғастығы. – Астана, 2000.
90. Келимбетов Н. Древний период истории казахской литературы. – А., 1998.
91. Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунические памятники, как источник по 
истории Средней Азии. – М., 1964.
92. Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунические памятники, как источник по 
историй Средней Азий. – М.-Л., 1964.
93. Кононов А.Н. История изучения тюркских языков в России. – Л., 1972.
94. Кононов А.Н. Родословная туркмен, сочинение Абул-л-Гази, хана 
Хивинского. – М.-Л., 1958.
95. Конрад Н.И. Запад и Восток. – М., 1972.
96. Короглы Х.Г. Взаимосвязи эпоса народов Средней Азии, Ирана и 
Азербайджана. – М., 1983.
97. Короглы Х.Г. Огузский героический эпос. – М., 1976.
98. Кормушин И.В. Тюркские енисейские эпитафии /тексты и исследования/. – М., 
1997.
99. Көне түркі жазуларының зерттелуі: бүгіні мен болашағы. – Алматы, 2004.
100. Кисилев С.В. Древняя история Южной Сибири. – М.-Л., 1949.
101. Книга моего деда Коркута. – М.-Л., 1962.
102. Книга отца нашего Коркута. – Баку, 1989.
103. Кубарев В.Д. Древнетюркские изваяния Алтая. – Новосибирск, 1984.
104. Кызласов Л.И. Рунические письменности Евразийских степей. – М., 1994.
105. Қасқабасов С. Абай жəне фольклор. – А., 1995.
106. Қашқари М. Диуани лұғат ит-түрк. Үш том. Көне түркі тілінен ауд. А.Егеубаев.
А.,1997. 
107. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы. – А., 1988.
108. Қоңыратбаев Ə. Қазақ эпосы жəне түркология. – А., 1987. 
109. Қоңыратбаев Ə. Түркітану жəне шығыстану мəселелері. // Шығармалар жинағы. 
2-том. – А., 2004.
110. Қожа Ахмет Йассауи. Хикмет. Жинақ. (Ауд. М.Жармұхамедұлы, М.Шафиғи, 
С.Дəуітұлы, Е.Дүйсенбай). – А., 1998.
111. Қожакеев Т. Қазақ əдебиеті тарихының өзекті мəселелері. – А., 1993.
112. Қорқыт ата кітабы. – А., 1986.
113. Қорқыт ата кітабы. Түрік тілінен ауд. Балтабек Ысқақов. А.,1994.
114. Қорқыт ата: Энциклопедиялық жинақ. – А., 1999.
115. Қожа Ахмет Йассауи. Диуани хикмет. (Ақыл кітабы). – А., 1993.
116. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орды и 
степей. – А. 1996.
117. Литвинский Б.А. Древние кочевники. – М., 1972.
118. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности (тексты и исследо-
вания). – М.-Л.,1951.
119. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности Монголии и 
Киргизии. – М.-Л., 1959.
120. Медоев А.Г. Гравюры на скалах. А., 1976.
121. Нұрмағамбетова О. Қазақтың қаһармандық эпосы «Қобыланды батыр». – А., 
2003.
122. Оғыз-наме. Мұхаббат-наме. – А., 1986.
123. Өмірəлиев Қ. Қазақ поэзиясының жанры мен стилі. – А., 1983.
124. Өмірəлиев Қ. Оғыз-қаған эпосының тілі. – А., 1988.
125. Өмірəлиев Қ.VIII–XII ғасырлардағы көне түркі əдеби ескерткіштері. –А., 1985.


 496
497
126. Өмірəлиев Қ. ХV–ХІХ ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі. – А., 1976.
127. Өтенияз С. Аттила. – А., 2000.
128. Наджип Э.Н. Тюркоязычный памятник ХІV в. «Гулистан» С.Сараи. Часть І и 
ІІ, – А., 1975. 
129. Рашид-ад-дин. Сборник летописей (Пер. с персидского А.Хетагурова). – М. - Л., 
1952. Т.І. Ч.1.,Ч.2.
130. Памятники древнетюркской письменности Монголии и Киргизии. – М.-Л., 
1959.
131. Петросян А.А. История народа и его эпос. – М., 1982.
132. Поспелов Г.П. Проблемы исторического развития литературы. – М., 1972.
133. Преемственность в развитии литературы. – Пятигорск, 1993.
134. Путилов Б.Н. Героический эпос и действительность. – Л., 1988.
135. Самашев З., Жетібаев Ж. Қазақ петроглифтері. – А., 2005.
136. Сарткожаулы К. Объединенный каганат тюрков. – Астана, 2002.
137. Сартқожаұлы Қ. Орхон мұралары. Т.І. – Астана., 2003.
138. Сартқожаұлы Қ. Древнетюркские рунические надписи и тюркско-уйгурские 
этнокультурные связи в VII–IX вв. (Автореферат. Дисс.на соискание уч. степени 
канд. ист. наук) – А., 1988.
139. Севортян Э.Ю. Этимологический словарь тюркских языков. – М., 1974.
140. Сулейменов О.О. Язык письма. («1001» слово»). – А., «Простор», 1998, № 2, 
3, 4.
141. Стеблева И.В. Поэзия тюрков VІ–VІІІ вв. – М., 1965.
142. Стеблева И.В. Поэтика древнетюркской литературы и ее трансформация в 
раннекласси ческой период. – М., 1976.
143. Сүйіншəлиев Х. Қазақ əдебиетінің тарихы. – А., 1997.
144. Тасмағамбетов И. Ат жалындағы өркениет. – А., 2003.
145. Типология народного эпоса. – М., 1982.
146. Типологические исследования по фольклору. – М., 1975.
147. Толстов С.П. По следом древнехорезмской цивилизации. – М., 1948.
148. Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта. – М., 1962.
149. Тынышпаев М. История казахского народа. – А., 1993.
159. Тизенгаузен В.Г. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. 
Том ІІ. – М.-Л., 1941.
160. Тюркологический сборник. – М., 1973.
161. Тюркоязычный мир. – А., 1997.
162. Тюркские Енисейские эпитафии. Тексты и исследования. – М., 1997.
163. Тугушева Л.Ю. Раннесредневековый тюркский литературный язык. СПб., 2001.
164. Уəлиханов Ш.Ш. Таңдамалы. – А., 1984.
165. Ұлы Түрік қағанаты. Қытай деректері мен түсініктер. Құр. Ш.Ахметұлы. – 
Үрімжі, 2006. 
166. Федоров-Давыдов Г.А. Искусство кочевников и Золотой Орды. – М., 1970.
167. Федоров-Давыдов Г.А. Кочевники Восточной Европы под властью золото-
ордынских ханов. – М., 1966.
168. Хорезми. Мухаббат-наме. (Перевод Э.Н. Наджипа), – М., 1969.
169. Чалоян В.К. Восток-Запад. – М., 1968.
170. Щербак А.М. Огуз-наме. Мухаббат-наме. – М., 1959.
РЕЗЮМЕ
Письменность и литература – ключ к жизни человека и этноса в гармонии 
с природой и всем миром. Поэтому их изучение является важным моментом 
в исследовании истории народа и культуры. В этом аспекте письменные 
памятники древней и средневековой тюркской литературы до сих полностью 
не изданы на казахском языке. Институт литературы и искусства имени 
М.О.Ауэзова приступил к изданию многотомной серии «Əдеби жəдігерлер» 
(«Литературные памятники») в рамках государственной программы «Мəдени 
мұра» («Культурное наследие»).
В ходе подготовки томов данной серии проводится большая обстоятельная 
разыскательная и текстологическая работа для обеспечения достоверного 
прочтения источников. В процессе подготовки томов будут учтены такие 
обстоятельства как в советский период в силу известных политических и 
идеологических причин был наложен запрет на публикацию общетюркских 
литературных памятников религиозного содержания и по этой же причине 
многие публикации древней литературы подвергались целеноправленной 
цензуре, в результате многие тексты издавались с искажениями. Отсюда 
вытекает цель данной серии: 1) издать литературные памятники, вышедшие до 
1917 года отдельными книгами; 2) издать все тексты, хранящиеся в рукописях; 
3) издать тексты литературных памятников средневековья в первоначальном 
виде, в том, в каком они дошли до нас.
Главная особенность серии – большинство литературных памятников, 
написаных на тюркском языке, впервые будут опубликованы в переводе на 
казахский язык.
Все тома серии будут изданы в хронологическом порядке. Первый том 
начинается с древнетюркского периода, последний, 20-том завершается ХІХ 
веком. Каждый том открывается ознакомительной статьей главной редколлегии, 
в конце всех томов будут даны научные приложения, которые включают в себя: 
сведения о публикуемых текстах, краткий историко-литературоведческий 
и текстологический анализ текстов, словарь древнетюркских, арабских и 
персидских слов, терминов и понятий религиозного содержания, а также 
географических названий, список использованной литературы, резюме на 
русском и английском языках.
Первый том серии «Əдеби жəдігерлер» составляют образцы литературы 
прототюркского периода, литературные памятники Тюркского каганата, 
литературные произведения ІX–Х веков.
Том открывает стихотворение «Хвала солнцу», запечатлевшее время 
правления древних саков и песня «Плач по Алып Ер Тонга», посвященная 
светлому образу батыра Тонга, правителя Туранской империи, храброго 
полководца саков. Тексты данных произведений подготовлены на основе 
материалов известного ученого-литературоведа Н. Келимбетова.
В 1-томе впервые представлены манихейская молитва «Хуастуанифт», на-
писанная древнеуйгурским письмом. Перевод на казахский язык осуществлен 
кандидатом филологических наук А.Алибекулы.
В древних китайских исторических повествованиях официальных 
летописей под общим названием «Двадцать четыре истории» немало ценных 
сведений и легенд о древних тюрках. Казахские ученые, живущие в Китае, 
отбирали эти материалы и перевели на казахский язык, написали научные 


 498
499
комментарии к ним и на основе этой огромной работы в 2006 году в городе 
Урумчи издали большой сборник «Великий Тюркский каганат», составителем 
которого является старший научный сотрудник Института истории Академии 
общественных наук Синцзян-Уйгурского автономного района КНР Шадыман 
Ахметулы.
В настоящий том серии включены материалы из летописи «Уейнама», по-
вествующие о тюркских государственных образованиях дотюркского кагана-
та, тексты летописей «Северная Чинама», «Жоунама», «Суйнама», «История 
северных династий», рассказывающие о расцвете государства Тюркского 
каганата и о тюркозированных народностях. Данные материалы представил 
Ш.Ахметулы.
Выдающимися творениями эпохи Тюркского каганата, отражающими 
общественно-политическую жизнь, литературу и культуру этого периода, 
являются письменные памятники «Кюль-тегин («Большая надпись»), «Бильге-
каган» («Малая надпись») и «Тоньюкук». Будучи высеченными в конце 
династии правления тюрков VІІI веке на огромных каменных монументах, 
они и по сей день поражают воображение читателей идейным содержанием, 
высоко-художественным мастерством и выразительностью языка. Эти 
письменные памятники, обнаруженные на берегу реки Орхон в Северной 
Монголии, содержали пространное поэтическое повествование, состоящее из 
длинных строк и представляющее собой эпитафию, высеченную на камнях в 
честь семнадцатого кагана Восточнотюркского каганата Бильге-кагана и его 
младшего брата, наследного принца, знаменитого полководца-военачальника 
Кюль-тегина. По названию местонахождения самых крупных памятников 
рунического письма – в долинах рек Орхона и Енисея – они известны как 
орхоно-енисейские, а по языковым параметрам и характеру письма их считают 
древнетюркскими руническими надписями.
Орхонские тексты состоят из Большой и Малой надписей в честь Кюль-
тегина, надписи в честь Тоньюкука и Онгинской надписи. Основное их со-
держание связаны с историей возвышения Восточнотюркского каганата: 
освобождение тюрков от иноземного ига и военные походы виднейших 
представителей каганата. В начале текстов упоминаются имена основателей 
каганата – Бумин-кагана и Истеми-кагана. Эти же факты повторяет в основ-
ном надпись в честь Тоньюкука. Человек с большим государственным умом, 
Тоньюкук представлен и незаурядным полководцем.
Поэтические строки, посвященные Кюль-тегину, Бильге-кагану и 
Тоньюкуку, являются первыми образцами тюркской поэзии VІ–VІІІ вв. 
В настоящем томе представлены новые материалы прочтения текстов 
Кюль-тегина, Бильге-кагана, письменных памятников Бугуты, Куули-чора, 
Онгинского памятника, осуществленных известным ученым-тюркологом 
Каржаубаем Сарткожаулы. В томе использованы тексты данных памятников 
из его книги «Орхон мұралары» (Астана, 2003. Кн. 1).
Тексты о Тоньюкуке, литературные памятники «Мойын-чор», «Тариат», 
«Суджа», Младоорхонские памятники, а также книга сновидений «Ырк 
битик», созданная приблизительно в конце VІІІ 
– 
начале ІХ в., подготовлены 
на основе материалов книги известного ученого-тюрколога Губайдуллы 
Айдарова «Орхон ескерткіштерінің тілі» (Алматы, 1990).
В томе впервые на казахским языке представлены древнетюркские 
памятники VІІ–VІІІ вв. – «Алтын тамган тархан», «Орду-Балык», «Чойр», 
«Куль-Тархан», «Тэсийн», «Суужийн», «Барык», «Бегре», «Чаа-Кол», «Алтын 
коль», «Кемчик-Чырган», «Кызыл-Чыра», «Кожелик-Кобы», «Теле», «Абакан», 
«Кербис-бары», «Шанчы», «Ел-Бажы», «Уюк-тарлан», Уюк-Аржан», «Уюк-
Туран», «Елегест», «Уйбат», «Бай-Булын», найденные в Монголии, Китае и 
на Алтае, Таласские тексты, некоторые тюркские письменные памятники, 
найденные в Казахстане. Эти материалы впервые на казахский язык перевел 
и написал комментарии к ним ученой-тюрколог, кандидат исторических наук 
Напил Базылхан.
В томе даны пословицы и поговорки, бейты тюркских народов из знаме-
нитого труда выдающегося тюркского ученого Махмуда Кашкари «Диуани 
лугат-ит-турк», текст научного перевода поэмы «Огуз-наме», осуществлен-
ный известными учеными-литературоведами, членом-корреспондентом АН 
КазССР А. Дербисалиным, докторами филологических наук М. Жармухаме-
дулы и У. Кумисбаевым («Оғуз-наме», «Мұхаббат-нама». – Алматы, 1986).
В настоящем томе серии «Əдеби жəдігерлер» представлен еще один 
ценный литературный, исторический, эпический памятник «Қорқыт ата 
кітабы» («Книга моего деда Коркута»), отразивший историю, быт, обычаи и 
нравы тюркских народов. Сказания Коркута создавались в VІІ–VІІІ вв. в среде 
огуз-кыпчакских племен, живших на берегу Сырдарьи. Этот эпос, связанный 
с именем мудрого правителя Коркута, был зафиксирован письменно только в 
ХV веке.
Согласно историческим фактам, известным науке, народный певец, автор 
афоризмов, искатель земли обетованной Коркут родился, жил и умер там 
же, в районе нижнего течения Сырдарьи, где теперь находится его пантеон. 
Книга же «Қорқыт ата кітабы» состоит из двенадцати сказаний: 1. О сыне 
Дирсе-хана – Букашжане; 2. О разорении аула Салора Казана; 3. О сыне Бай-
бори – Бамси-Байраке; 4. О пленении сына Казан-бека Ораз-бека; 5. О сыне 
Токы – храбром Домруле; 6. О сыне Огуз Канлы – Кан-Торали; 7. О сыне 
Огуз Казалыка – Иекенеке; 8. Сказание о том, как Бисат убил Тобекоз дэва; 
9. О сыне Бекила – батыре Эмране; 10. О сыне Огуз Ушана – Секреке; 11. О 
пленении врагами Казан-Салора и об освобождении его сыном Оразом; 12. 
О восстании внешних огузов против внутренних огузов и о том, как был 
убит Байрак.
Эта книга впервые была переведена на казахский язык известным ученым-
литературоведом, доктором филологических наук, профессором Ауелбеком 
Коныратбаевым с русского издания (Книга моего деда Коркута. – М., 1962). 
В томе использован этот текст перевода ученого, который представлен его 
сыном, ученым-фольклористом Т.Коныратбаем.
1-том серии «Əдеби жəдігерлер» завершает «Трактат о канонах искусства 
поэзии» и несколько четверостиший великого ученого-энциклопедиста, 
мыслителя Абу Насра аль-Фараби. Творения великого мыслителя подготовлены 
на основе переводов известного поэта Аяна Нысаналина (Əбунəсір əл-Фараби. 
Трактат жəне өлеңдер. – Алматы, 1974). 
Том снабжен научными приложениями, которые включают в себя: 
сведения о публикуемых текстах; краткий историко-литературоведческий и 
текстологический анализ письменных памятников; словарь орхон-енисейских 
письменных памятников; древнетюркских, арабских и персидских слов; список 
использованной литературы; резюме на русском и английском языках.
Объем – 504 стр.


 500
501
SUMMARY
Written language and literature are key issues in human life and ethnos in har-
mony with nature and whole world. Therefore their study is an important moment 
in investigation of history and culture of people. In this aspect written monuments 
of ancient and medieval Turkic literature haven’t been still published in Kazakh 
language. The staff of M.O.Auezov Institute of literature and art have started pub-
lishing of multi volume series “Adebi zhadigerler” (“Literary monuments”) in the 
frame of State program “Madeni mura” (“Cultural heritage”). 
During preparation of the volumes of this series signifi cant search and texto-
logical activities have been undertaken for providing authentic reading of sources. 
During preparation of volumes such circumstances will be taken into consideration 
as in Soviet period due well known political and ideological reasons publication of 
common Turkic literary monuments of religious content and other ancient literature 
publications have been subject to censorship and as a result many texts have been 
published with corruptions. Therefore the aim of this series is as follows: 1) publish 
literary monuments published before 1917 as separate books 2) publish all texts 
kept in manuscripts 3) publish texts of literary medieval monuments in original way 
as they have reached present period. 
Main feature of the series is that most literary monuments written in Turkic lan-
guage will be fi rst published in translation into Kazakh language.
All volumes will be published in chronological order. First volume begins with 
ancient Turkic period, last 20
th
volume ends with XIX century. Each volume has 
introductory article of chief editorial staff, in the end of all volumes scientifi c an-
nexes will be included with the following: data on published texts and their ver-
sions; brief historic- folklore and textologic analysis of the texts; data on historical 
and religious fi gures whose names are mentioned in the texts; vocabulary of the old 
Turkic, Arabic and Persian words, terms, notions and geographic names; data on 
narrators of folk tales, collectors and publishers; list of used literature; summary in 
Russian and English.
First volume of series “Adebi zhadigerler” include patterns of literature of Pro-
to-Turkic period, literary monuments of Turkic kaganate, literary works of IX


centuries.
The volume opens with a poem “Praise to sun”, in which the epoch of ancient 
Saks period is refl ected and a song “Crying about Alyp Er Tonga” devoted to the
light image of Tonga batyr the ruler of Turan Empire, brave military leader of Saks.
Texts of those works have been prepared on the basis of materials of the well known 
researcher in the fi eld of literature studies N.Kelimbetov. 
First volume includes Manikhey pray “Huastuanift” written in ancient Uigur 
script. A.Alibekuly Candidate of Philology has translated it into Kazakh language.
In ancient Chinese narrations of the offi cial manuscripts under general title 
“Twenty four history” there are many valuable information and legends about an-
cient Turkic people. Kazakh researchers living in China, have selected those mate-
rials and translated into Kazakh language, wrote scientifi c comments to them and 
based on this big work in 2006 in Urumchi city have published big collection 
“Great Turkic Kaganate”, the compiler is Shadiman Akhmetuly, senior researcher, 
staff of Institute of history, Academy of Social Sciences, Xinjiang-Uigur autonomy 
district of China. 
This volume includes materials taken from chronicle “Ujeinama” that tells about 
Turkic states that existed during pre-Turkic period Kaganate, texts of chronicles
“Northern Chinama”, “Zhounama”, “Suinama”, “Northern dynasties history” tell-
ing about blossoming of state of Turkic Kaganate and Turkic peoples. S.Akhmetuly 
has presented those materials.
Outstanding works of Turkic Kaganate epoch that refl ect social-political life, 
literature and culture of this period are the following written monuments “Kul-
Tegin” (“Great inscription”), “Bilge-kagan” (“Small inscription”) and “Tonjukuk”. 
Being made on huge stone monuments in the end of ruling of Turkic dynasty in VIII 
century, they still impress imagination of readers by ideal content, high artistic skill 
and expressiveness of language. Those written monuments found on the bank of 
Orkhon river in Northern Mongolia have contained extend poetic story consisting 
of long lines, representing epitaph made on stones in honor of seventeenth kagan of 
East Turkic Kaganate Bilge-kagan and his younger brother, hereditary prince well 
known Kul-tegin. According to the names of location of the biggest monuments of 
Runic writing- in the valleys of Orkhon and Enisei rivers- they are known as Ork-
hon-Enisei and according to language parameters and character of writing they are 
considered to be ancient Turkic Runic writings. 
Orkhon texts consist of Great and Small writings made in honor of Kul-tegin, 
writings in honor of Tonjukuk and Ongin writings. Their main content is related to 
the history of rising of East Turkic Kaganate: liberation of Turkic people from for-
eign suppression and military trips of the outstanding representatives of Kaganate. 
In the beginning of the texts the names of founders of Kaganate – Bumin-kagan and 
Istemi-kagan are mentioned. Writing made in honor of Tonjukuk also repeats those 
facts. Tonjukuk a person with government skills and mind, is represented also as 
outstanding military leader. 
Poetic lines devoted to Kul-Tegin, Bilge-kagan and Tonjukuk are the fi rst pat-
terns of Turkic poetry of VI

VIII centuries. This volume includes new materials 
related to interpretation of the texts of Kul-tegin, Bilge-kagan, written monuments 
of Buguta, Kuuli-chor, Ongin monument, made by a well known researcher in the 
fi eld of Turkic studies Karzhaubai Sartkozhauly. The volume includes texts of those 
monuments from his book “Orkhon muralari” (Astana, 2003. Book 1).
Texts about Tonjukuk, literary monuments “Mojin chor”, “Tariat”, “Sudja”, 
Young Orkhon monuments and book of dreams “Iryk bitik” created approximately 
in the end of VII-beginning of IX century have been prepared based on the materials 
of the book of a well known Turkic studies specialist Gubaidulla Aidarov “Orkhon 
eskertkishterinin tili” (Almaty, 1990).
In the volume for the fi rst time in Kazakh language the following ancient Turkic 
monuments of VII

VIII centuries are presented: “Altyn tamgan tarkhan”, “Ordu-
balyk”, “Choir”, “Kul-Tarkhan”, “Tesijn”, “Suujin”, “Baryk”, “berge”, “Chaa-
Kol”, “Altyn kol”, “Kemchik-Chyrgan”, “Kyzyl-Chyra”, “Kozhelik-Koby”, “Tele”, 
“Abakan”, “Kerbis-bary”, “Shanchi”, “El-Bazhy”, “Ujuk-tarlan”, “Ujuk-Arzhan”, 
“Ujuk-Turan”, “Elegest”, “Uibat”, “Bai-Bulin” found in Mongolia, China, Altay, 
Talas texts, some Turkic written monuments, found in Kazakhstan. Napil Bazylkhan 
a Turkic studies scientist, Candidate of History has fi rst translated those materials 
into Kazakh language and wrote comments to them. 
Volume includes sayings and proverbs, beits of Turkic peoples taken from a well 
known work of the outstanding Turkic scientist Makhmud Kashgari “Duani lugat-
it-turk”, text of scientifi c translation of the poem “Oguz-name” made by the well 
known literary studies researchers, A. Derbesalin corresponding member of AS of 


 502
503
KazSSR, M.Zharmukhameduly and U.Kumisbayev Doctors of Philology (“Oguz-
name”, “Mukhabat-nama” 
– 
Almaty, 1986).
This volume of the series “Adebi zhadigerler” presents one more valuable lit-
erary, historical, epic monument “Korkyt ata kitabi” (“Book of my grandfather 
Korkyt”) that refl ected history, usual life, traditions and customs of Turkic peoples. 
Korkyt stories were created in VII

VIII centuries in Oguz-Kipchak tribes who 
lived on the bank of Syrdaria river. This epos related to a wise ruler Korkyt was 
recorded in writing only in XV century. 
According to historical facts known to the scientists, Korkyt peoples singer, 
author of aphorisms, who searched for Promised Land was born and died in the 
same place, in the area of lower fl ow of Syrdaria river where now his pantheon 
stays. A book “Korkyt ata kitabi” includes twelve stories: 1. about son of Dirse 
Khan- Bukashjan; 2. About destruction of village Salor Kazan; 3. About son of 
Baibori-Bamsi- Bairak; 4. About capture of Oraz-bek son of Kazan-bek; 5. About 
brave Domrul-son of Toky; 6. About Kan-Toraly-son of Oguz Kanly; 7. About Iek-
enek- son of Oguz Kazalyk; 8. Story about how Bisat killed Tobekoz giant; 9. About 
batyr Emran-son of Bekil; 10. About sekrek-son of Oguz Ushan; 11. About capture 
of Kazan-Salor by enemies and how he was released by his son Oraz; 12. About 
uprising of external Oguz people against internal Oguz people and how Bairak was 
killed. 
This book was fi rst translated from Russian into Kazakh language from edition 
(Book of my grandfather Korkyt 
– 
M., 1962) by Auelbek Konyratbaev, a well known 
researcher of literature, Doctor of Philology, professor. In this volume the trans-
lated text of the researcher was used, it was presented by his son N.Konyratbaev 
the researcher of folklore. 
Volume 1 of the series “Adebi zhadigerler” is fi nishing “Treaty about canons 
of art and poetry” and several quatrains of the great researcher, encyclopedist, phi-
losopher Abu Nasr Al-Farabi. Creations of a great philosopher have been prepared 
on the basis of translations of famous poet Ayan Nysanalin (Abunasyr Al-Farabi. 
Traktat zhane olender. – Almaty, 1974).
The volume has scientifi c supplements which include the following: data on 
published texts; brief historic- folklore and textologic analysis of the texts; vocabu-
lary of Orkhon-Enisei written monuments; old Turkic, Arabic and Persian words, 
terms, notions and geographic names; data on narrators of folk tales, collectors and
publishers; list of used literature; summary in Russian and English. 
Volume – 504 pp. 
МАЗМҰНЫ
Редакциялық Бас алқадан .....................................................................................................7
Күнге мадақ .........................................................................................................................11
Анахарсис ............................................................................................................................15
Томирис ................................................................................................................................19
Ғұн тəңірқұттары ................................................................................................................23
Алып Ер Тоңғаны жоқтау ...................................................................................................29
Көне түркі жырлары ...........................................................................................................31
Хуастуанифт ........................................................................................................................47
Уейнама ................................................................................................................................55
Солтүстік Чинама ................................................................................................................61
Жоунама ...............................................................................................................................67
Сүйнама................................................................................................................................81
Солтүстік əулеттер тарихы ...............................................................................................135
Бұғыты ...............................................................................................................................163
Онгин ұстыны ....................................................................................................................165
Күлтегін .............................................................................................................................169
Білге қаған..........................................................................................................................177
Тоныкөк ..............................................................................................................................187
Күүлі-чор ...........................................................................................................................195
Мойын-чор .........................................................................................................................199
Ырқ бітіг ............................................................................................................................205
Тариат ................................................................................................................................211
Тасбақа бүйіріндегі жазу ..................................................................................................215
Суджа ..................................................................................................................................217
Майда Орхон ескерткіштері .............................................................................................219
Бітіктастар мен бұғытастар ..............................................................................................223
Алтын тамған тархан бітіктасы ................................................................................224
«Чойр» бəдіз бітігі ......................................................................................................—
Күлтархан бітігі ............................................................................................................—
Орду-Балық (Қарабалғасұн) бітіктасы ....................................................................225
Орду-Балық (Қарабалғасұн) І бітіктасының үш бөлшегі ........................................—
Орду-Балық (Қарабалғасұн) ІІ бітіктасы .................................................................226
Тэсийн бітіктасы ..........................................................................................................—
Тайхар жартастағы көне түркі жазулары ..................................................................228
Сүүжийн бітіктасы ....................................................................................................229
Уюк-Тарлақ (Е-1) бұғытасы ........................................................................................—
Уюк-Аржан (Е-2) бұғытасы .........................................................................................—
Уюк-Туран (Е-3) бұғытасы.........................................................................................230
Барық-І (Е-5) бітіктасы ................................................................................................—
Барық-ІІ (Е-6) бітіктасы ............................................................................................231
Барық-ІІІ (Е-7) бітіктасы .............................................................................................—
Елегест-І (Е-10) бұғытасы ..........................................................................................—
Бегре (Е-11) бітіктасы.................................................................................................232
Чаа-Қол-І (Е-13) бітіктасы ...........................................................................................—
Означенное (Е-25) бітіктасы ......................................................................................233
Алтын көл (Е-28) бітіктасы ........................................................................................—
Уйбат-І (Е-30) бұғытасы ............................................................................................234
Уйбат-ІІ (Е-32) бұғытасы ............................................................................................—
Уйбат-VІ (Е-98) бітіктасы .........................................................................................235
Кемчік-Чырғақ (Е-41) бітіктасы .................................................................................—


 504
Қызыл-Чыра бірінші (Е-43) бітіктасы .....................................................................236
Қызыл-Чыра екінші (Е-44) бітіктасы .........................................................................—
Көжелік-Қобы (Е-45) бітіктасы ..................................................................................—
Теле (Е-46) бітіктасы ..................................................................................................237
Абақан (Е-48) бітіктасы................................................................................................—
Бай-Бұлын-І (Е-42) бітіктасы ....................................................................................238
Бай-Бұлын-І (Е-49) бұғытасы ...................................................................................239
Кербис-Бары (Е-59) бітіктасы......................................................................................—
Шанчы-3 (Е-152) бітіктасы ..........................................................................................—
Ел-Бажы (Е-68) бітіктасы ............................................................................................—
Талас түркі бітіктастары мен ескерткіштері .................................................................241
Қазақстаннан табылған түркі бітік ескерткіштері .........................................................243
Түркі халықтарының мақал-мəтелдері ...........................................................................245
Түркі халықтарының бəйіттері ........................................................................................273
Оғыз-нама ..........................................................................................................................305
Қорқыт ата кітабы .............................................................................................................317
Əбунəсір əл-Фараби. .........................................................................................................413
Өлең өнерінің қағидалары туралы трактат ..............................................................414
Өлеңдері.......................................................................................................................419
Ғылыми қосымшалар .......................................................................................................421
Пайдаланылған əдебиеттер ..............................................................................................493
Резюме ................................................................................................................................497
Summary .............................................................................................................................500


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   126   127   128   129   130   131   132   133   134




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет