«Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасының кітап сериялары
жүктеу/скачать 2.89 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ТОНЫКӨК ЕСКЕРТКІШІ
| БК. ІV.14: 12) «Aηyr taš». В.Томсен «aηar adynčyγ» деп оқып, «мүсінтастар» деп
аударған (249.132). В.Радлов «aηar tašyγ» деп оқып, «я велел вытесать камень» (239. 42) деп аударған. С.Е.Малов «aηar adynčyγ tasyγ» деп оқып, «я велел вытесать камень» деп аударған. (98. 19, 24). Біз «aηar tasyγ» деп оқыдық. Түпнұсқада деп қашап жазған. Қазақ тілінде ««aηуr» – аңыру, мəңгіру, мелшию деген мағына береді. Байырғы түркілер адам мүсінін осылайша «aηуr» деп атаған. «Аηуr taš» – мүсінтас «аңыр тас», аңырып қалған тас). БК. ІV.15: 13) «tatуηa» – кірмеңе. В.Томсен (249, 133), В.В.Радлов (112, 43) «tatуηa» деп оқып, «внук» деп аударса, С.Е.Малов «инородцев» деп аударған (97. 24) tat – тат (темірдің таты). Бұл алғашқы мағынасы. Осы сөз Түркі заманында кірмелердің атына айналып кеткен. Орта ғасырлық М.Қашқари сөздігінде «tatsyz türk bolmaz, bassyz börk bolmaz=кірмесіз түрк болмас, бассыз бөрік болмас» (МК.ІІ.281) деген мақал бар. БК. ІV.4: 14) «köbürge» – дабыл. В.Томсен «köbürgesi» деп оқыса (249. 133), В.Радлов «kü bergüsi» деп оқып, «вестники» деп аударған (112.44). С.Е.Малов В.Томсеннің транскрипциясын алып «небесный свод» деп аударған (97.25). Түркия зерттеушісі Т.Текин «köbürgesi» деп оқып, «дабыл» деп аударған (250. 247). 15) «eterče» – қағылса, қаққанда (МК.І.171; т.т. VI; UigI.29; ДТС. 186); -er – келер шақ жұрнағы; -če – қимыл-қозғалысты білдіретін жұрнақ. 16) «saγun» – қолбасшы. Х.Н.Орхун “sigin” (323. 72) деп аудармай кеткен, Т.Текин «киік» деп аударған. М.Қашқариде «suγyn» сөзін тайпа басшысы деп көрсеткен (82. І.382). Дұрысы “қолбасшы” болар. Өйткені дабыл қағылғанда қолын жинап қолбасшы лар жорыққа аттанған. «Білге қаған» жазба ескерткіші Қ.Сартқожаұлының «Орхон мұралары» кітабында (Астана, 2003) жарияланған мəтін бойынша дайындалып, томға енгізілді. Қ. Сартқожаұлы ТОНЫКӨК ЕСКЕРТКІШІ Ескерткіш 1897 жыл Монғолияның орталығы Улан-Батордың оңтүстігі жағы- нан 36 км жерден табылды. Оны алғаш рет тауып, жұртшылыққа таныстырған Е.Л.Клеменц. 1898 жылы Тоныкөк ескерткішінің эстампажы мен фотосуреті жасалды. Сол фотосуреттің негізінде В.В.Радлов ескерткіштің ең бастапқы аудармасын жасап, баспадан шығарды. Бұл жəдігерді 1909 жылы Г.Рамстедт, 1920 жылы Б.Я.Владимирцов, 1957 жылы П.Аалто, 1959 жылы Ғ.Айдаров зерттеп, ескерткіш жөнінде еңбектер жазды. Тоныкөк ескерткішімен француз ғалымы Р.Жиро да шұғылданды. Ескерткіш кең далада орналасқан қарама-қарсы төрт қырлы екі бағана тасқа қашалып жазылған. Ескерткіштегі жазулар жақсы сақталған. Оңтүстік жақтағы бағана тастың биіктігі 1 м 70 см, ол таста ескерткіштің 1–36 жолдары жазылған. Екінші солтүстік бағана тастың биіктігі 1 м 60 см. Ол бірінші тасқа қарағанда сəл аласа. Онда ескерткіштің 37–62-жолдары орналасқан. Тоныкөк ескерткішінің жасалып, орнатылуы жөнінде түркологтар арасында екі түрлі пікір бар: олардың бірі – Мочжо /Қапаған/ қаған кезінде, екіншісі – Могилян /Білге/ қаған кезінде жасалды деген. Текстегі келтірілген фактілерге қарағанда, біз соңғы пікірді қуаттаймыз. Тоныкөк ескерткіші ҮІІІ ғасырдағы үш қағанға, атап айтқанда 692 жылы қайтыс болған Құтлық /Елтеріс/ қағанға, 716 жылы қайтыс болған Қапаған қағанға жəне 734 жылы қайтыс болған Білге қағанға кеңесші болып елеулі қызмет істеген Тоныкөк деген қолбасшыға арналған. «Əдеби жəдігерлер» сериясының 1-томында «Тоныкөк» ескерткішінің түркітанушы-ғалым Ғұбайдолла Айдаровтың қазақ тіліне аударған мəтіні оның «Орхон ескерткіштерінің тексі» кітабы (1990) бойынша берілді. С..Қорабай жүктеу/скачать 2.89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|