«Мәдени МұрА» МеМлекеттік бАғдАрламасының кітАп сериялАры
жүктеу/скачать 1.63 Mb. Pdf көрінісі
|
| 271. «Жезкиік»
Көктемнің шуақты күндері бел алып, Арқаның Бетпақ- дала мен жапсарындағы Ақтау, ортау, Қызылтау деп аталатын сілемді таулары ерекше шұрайланған кез екен. Ел жазылып жайлауға шыққан, көңілдері көтеріңкі, мәре-сәре. осындай бір табиғат пен адам қауышып, жайлаудың қызық күндері басталған шақта дәулескер күйші Сайдалы Сары Тоқа- ның үйінде Арқаға даңқы жайылған күйші-домбырашылар дың басы қосылып қалса керек. олар: «Сары Тоқаның інісіндей» болып кеткен қобызшы ықылас, ән мен күйді тел меңгерген Дайрабай, домбыраға тіл бітіретін Қыздарбек. Бұлардың бәрі- нің де ауылдары Сары Тоқа ауылына жапсар. Сонсоң да, Тоқа- ның жасының үлкендігін сыйлап, ел жайлауға шыққан кезде арнайы келіп сәлем беруді әдет еткен. орайы келген сәтте бас қосу, сырлы сұқбат, кезек-кезек тартылған әсем күйлер бұлардың көңілін көтеріп, шабыттарын шалқытады. осындай бір шақ болса керек, көгалға сары ала сырмақ төсетіп, сары қымыз сапыртып, сұхбат құрып отыр- ғанда ауыл іргесіндегі жоннан асып төгілген алтындай болып қалың киік көрінеді. Ғажайып көрініс әркімді-ақ қайран қал- ды рады. Сонда, қашаннан ұшқыр ойлы, шалт мінезді Тоқа оты- рып: «Мынау бір, көз алдыңнан кетпесе деп тілейтін сұлу сурет екен. Шыныменен сұлулықты дыбыс етіп саусақтарыңа іл ген- дерің рас болса, осы суретті күй етіп көріңдерші!»—дейді ғой. Табиғаттың еркін өсіп, желмен жарысқан ерке киігін та- машалап отырғандардың ішінде Тоқаның әлгі өтінішіне ал- дымен ықылас елеңдеп, аз-кем абыржи толқып отырады да, қара қобызына қол созады. Іле қыл қияқты құшырлана шалып, әлгі бір сұлу суреттен бірде кем емес сырлы сазды құйқылжыта төгеді. Күй бір тыңдауға ойнақы болып көрінгенмен, осынау даланың мұң-сырын тұяғына ілестірген арман-киіктей болып, азаттықты дәріптейді. Күй де бітеді, қалың киік те қыр асып, көзден таса болады. Сонда, көкірекке қуаныш өксігі болып кептеліп, жанары жаса- урап отырған Дайрабай алдымен тіл қатады. «Апыр-ай, ықам- 252 253 күй және күйшілер туралы аңыздар ай, адам жанын айтқызбай түсінетін жампоз екенсіз ғой! Ту саң ту! Әлгі сырлы саз қырдың қызыл киігін қиялдағы жез киік ке айналдырып жіберді-ау!»—деген екен. Сол жерде «Жезкиік» деген атпен тұсауы кесілген күй ке- шікпей-ақ байтақ қазақ даласына тарайды... Бұл—қазіргі Жезқазған облысына қарасты Жаңаарқа ауда- нының жерінде қыз бұрымындай Көктал деп аталатын өзеннің бойында 1880 жылы жаз айларының бір мамыражай шағында болған оқиға. Ел ішінде «Жезкиік» күйіне қатысты мұнан басқа да бір аңыз айтылады. ықыластың үлкен әкесі Алтын бармағы майыс- қан зергер болыпты дейді. Сол кезде тамалармен жапсар Қоңыр төренің ауылы отырады екен. Бұл—әйгілі Құдайменде төренің бел баласы. Құдаймендеден Қоңыр, одан Бегалы, Жаналы де- ген екі бала болған. Бегалыдан Жәңгір туған. осылардың қай- қайсысы да төрелігіне қоса төңірегіне байлығымен де даңқы жайылған, жуансіңір шонжарлар болған. Бірде Қоңыр төре өзінің бой жетіп отырған қызының жа- сауын келістіру үшін Алтын зергерді арнайы шақыртып, жаз бойы зер бұйым жасатады. Алтынмен бірге ер жетіп қалған немересі ықылас еріп келеді. Жай еріп келмейді, жасы ұлғайып қалған атасының бірде көрігін басып, бірде көмірін та- сып, қолқабыс тигізеді. Қоңыр төренің қызы өзіне арнайы зер- гер бұйым жасалып жатқан соң, күн сайын ұстаханаға келіп, бірде саусағын, енді бірде білегін өлшетіп кетіп жүреді. Сөйтіп, жүріп ықылас екеуі жақын танысып, сөздері жарасып, бір- біріне көңілдері құлайды. Әсіресе, ықылас тұңғыш рет бозбала сезіммен құлай беріліп, жан дүниесі жалынға оранғандай күй кешеді. оның үстіне Қоңыр төренің қызы атастырған жігітіне салқындау болса керек. Бұл да ықыластың қабырғасын сөк- кендей жүрегін сыздатады. Аз уақытта танымастай өзгеріп, мұңая тұйықталып жалғыз ғана қобызымен сырласқандай ертелі-кеш күй шалады. Мұнің бәрін зерек атасы Алтекең сезіп жүреді. Немересі нің уыз сезімін аяп, іштей күйзеледі. Бірақ амал бар ма?! Содан, күндердің күнінде төре қызының зер бұйымдары да жасалып бітеді. Қоңыр төре мейлінше риза көңілмен: «Алте- ке, қолың құтты болсын, мынау қол майың»,—деп, алдына екі үйір жылқы салады. 254 күй аңыздар Сонда Алтын алғысын айта отырып: «Көңілің зерек, құла- ғың түрік төресің ғой, баламның күйін тыңда»,—деген екен. Мұнысы, төремен сүйек боламын деп дәмесін зорайтпаса да, екі жастың бір-біріне ынтық сезімін емеурін еткені еді дейді. Қоңыр төре бұл емеурінді түсінеді. Түсінбегенде ше, атасы иек қағуы мұң екен ықылас жаз бойы жас жүрегіне жұбаныш болған күйін лекіте шалып жөнеледі. Сырты сұлу тың сарын естір құлақты елең еткізіп, жүрдек ырғағына еліктіре үйіріп жөнелгенімен, күй астарындағы мұңлы сезім жүректі шымыр- латып сығымдағандай болады. Сонда, Қоңыр төре де іштей мүжіліп, өзінен-өзі шөгіп, үн- түнсіз отырып қалған екен... Кейін, арада жылдар өткенде ықылас жолаушылап келе жатып қалың қорым, моланың арасынан әлдекімнің мұңлы даусын естіп, ат басын бұрады. Жақындап келсе үсті-басы өрім- өрім, ағара бастаған шашы ұйысқан, есі кірерлі-шығарлы бір бейбақ әйелді көреді. Бұл баяғы Қоңыр төренің ықылас ғашық болып, өзінің әйгілі «Жезкиік» күйін арнаған қызы еді дейді. ықыластың әйгілі «Қоңыр» күйі осы Қоңыр төреге арналып еді деген сөз бар. жүктеу/скачать 1.63 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|