«Мәдени МұрА» МеМлекеттік бАғдАрламасының кітАп сериялАры
жүктеу/скачать 1.63 Mb. Pdf көрінісі
|
| 172. «Ақсақ құлан»
(ІV нұсқа) Қылышынан қан тамған Шыңғыс хан шолғыншы ұстай- ды екен дейді. Дүниенің төрт тарабындағы жаңалықты сол шолғыншылар хан ордасына жеткізіп тұрады екен. Күндердің күнінде шолғыншылардың бірі әдеттегідей көргенін айтып келеді. «осындай, «Саруалының арығы» деген жерде болдым. ордалы құланның мекені екен. Маңайына ешкімді жолатпай- ды. Маңына келгенді теуіп, таптап, шайнап өлтірердей. Әйте- уір, атымның жүйріктігінен әзер қашып құтылдым»,—дейді. Сонда Шыңғыс ханның қасында отырған Жошы деген ба- ласы: «ой, ақсақал, адамды құлан теуіп өлтіреді дегенге сен- бей мін»,—депті де, өзінің сенімді деген қырық жігітін қамдап, құлан ордасына бармақшы болыпты. Қырық жігіт: «Бармай-ақ қойсаң қайтеді» деген екен, оған хан баласы көнбейді. Содан, Жошы қостанып қырық жігітін ертіп аттанып кете- ді. Шолғыншының айтқанындай, Саруалының арығы құлан ойнағына айналған екен. Аң деген көздің құрты ғой, сол жерде 160 161 күй және күйшілер туралы аңыздар Жошы жеңілдік үшін қызыл шекпенін киіп, қобылы садағын алып, құлан ордасына қарай қасқайып тура жүреді. Ал, қырық серігі болса жүрексініп, жабынды тасаны баспалай ілесіп оты- рады. Жошының қарасын көрген құлан ордасы шоқтай болып иіріледі де, ішінен бір ақсақ құлан бөлініп шығып қарсы жүре ді. Сол бетінде осқырына одағайлап келіп, жерді тарпып жібер ген- де жер бетін сасық қара тұман басып кетеді. осы кезде Жошы- ның қырық серігі енді қайттік деп аңырып тұрғанда: «Қырық жігіттен қаша жүріңдер, қызыл шекпенді баса жүріңдер!» деген дауыс естіледі. Сөйткенше болмайды, аспан астын дүсірлеген көп тұяқ кернеп, алағай да бұлағай болып кетеді. Бір мезгілде тұман ашылады. Қырық жігіт андағайлап қараса, құлан да жоқ, хан баласы да жоқ. Тек қана, жердің ас- тын үстіне шығарғандай болып, қалың құланның шұбырынды ізі жатыр. Қырық жігіт үш күн бойы сол шұбырынды ізді тінте қарап жүріп хан баласының шынашағын ғана тауып алады. Шынашақты жерлеп, хан баласына лайық күмбез тұрғызады. Содан, қырық жігіт қайғырып елге оралады. Болған істі айтуға ешқайсысының жүрегі дауалмайды. Шыңғыс хан болса жігіттердің келгенін естіп: «Менің балам аңнан оралғанда ма- ған соғып өтуші еді ғой. япыр-ай, балам жазым болған-ау!»— деп уайым шегеді. Жазғырар ешкімді білмей аласұрып: «Кімде- кім баламның жаман хабарын жеткезсе, көмейіне балқыған қорғасын құйылады!»—деп жар шашады. Бірақ жарлық ханға бала бола ма, сол қалпы жүрегі жамандықты сезіп, қайғырып жатып алады. ол кездің дәстүрінде қандай қаза болса да, жетісіне дейін естірту қажет екен. Жошының жетісі тақалған сайын халық не істерін білмей ұйлығады. Сол кезде Найманнан шыққан ұлы жыршы Кетбұға деген домбырашы: «Қой, хан баласының өлімін естіртпей болмас, домбыраға тіл бітіргенім рас болса, мен барайын!»—деп, Шыңғыс ханның ордасына келеді. Келсе, хан қайғыға қамалып, теріс қарап жатыр. Кетбұға орданың орта- сына тізе бүгіп, домбырасын тарта бастайды. Бұл күй «Құлан ойнақ» деп аталады. Ел ішінде «Құланның жүрісі» деп тартатын домбырашылар да бар. Әп дегенде лепілдеп, екпіндеп естілген тың сарынға Шыңғыс хан елең етіп құлақ түреді. Домбыра одан сайын лепіріп, ұлы дүбірге ұласқан сәтте Шыңғыс ханның көзі 11-136 162 күй аңыздар жайнап, әлдебір үміт күші сілкіп тұрғызғандай басын көтеріп отырады. Домбыра үні оның көз алдына баласы Жошының арындап, құланды қойдай қайырып жүргенін елестетеді. /осы кезде домбыра құлан үйірінің құйындай ұйтқып жөңкілгенін, мың сан тұяқтың дүбірін білдіргендей серпи қағылады/. Шыңғыс ханның басын көтеріп алған Кетбұға енді домбы- расына шымшымдап бөлек сарын, бөтен дыбыс қосып екінші күйін бастайды. Бұл күйі «Естірту» деп аталады. Әлгінде ғана аңның апшысын қуырған елес әп-сәтте сейіліп, ханның құлағына бір хабар еміс-еміс жеткендей болады. Бір уақытта домбыраға тіл біткендей: «уа, иеміз Шыңғыс хан, балаң өлді— Жошы хан!»—деп сұңқылдай сарнап қоя береді. Сол кезде Шыңғыс ханның дауысы саңқ етіп: «Тоқтат, сенің тартар, менің естір күйім емес екен. «Балаң өлді—Жошы хан» деп тұр ғой!»—дейді. Кетбұға болса сабырмен: «Ай, тақсыр, балаңыздың өлімін өзіңіз естірткеніңіз не болғаны»—деп уәж айтады. Сонда Шыңғыс ханның мысы құрып: «Қап, мынау ауырлықты өзіме аударып кетті-ау!.. Жарайды өз жарлығымды өзім аттамай-ақ қояйын. Бірақ жаман хабардың аузымнан шығуына себепші болғаның үшін жазаланасың! Сені Айдаһарлы тауы ның ал қы- мын дағы айдаһар үңгірінің аузына алып барып тас тай ды!» — деп, нөкерлеріне әмір береді. Сол жерде хан бұйрығын қаза қылмайтын нөкерлер Кет- бұғаны дедектетіп алып жүріп, айдаһар үңгірінің аузына топ еткізіп тастап кетеді. Айтқанша болмай, адам иісін сезген айдаһар ширатыла серпіліп үңгірден шығады да, лебімен тартып Кетбұғаны жұ туға оңтайланады. Сонда, басқа шарасы қалмаған Кетбұға жүре леп отыра қалып, домбырасын көкелете сұңқылдатып, бір күйді тарта жөнеліпті дейді. Бұл күй «Айдаһарды арбау» деп ата ла- ды. Кейбір күйшілер домбыраға «көке-көке» деген сөздің ыр ға- ғын келтіре тартатын болғандықтан, бұл күйді «Көке-көке» деп те атайды. Күй сарыны естілуі мұң екен, айдаһар сұлық түсіп, иегін жартасқа сүйеп, қимылсыз қалады. Бір мезгілде күй бітеді. Сон- да айдаһар манаурай қимылдап, ініне қайта кіреді де, кешік пей ат басындай алтын алып шығады. Алып шыққан алтынын «уф» деп үріп, Кетбұғаның алдына түсіреді. 162 163 күй және күйшілер туралы аңыздар осылайша, ханның қаһарынан, айдаһардың айбарынан аман қалған Кетбұға домбырашы мұратына жеткен екен. «Ақсақ құлан» күйіне қатысты үшінші аңыз Қазақстан ның шығыс өңірінде айтылады. Күйдің сарын-сазы да бөлек. Бұл аңызда да баласы Жошының өлімін естіп Шыңғыс хан- ның ширығуы баяндалады. Ашу үстінде «қайтсеңдер де, балам- ды өлтірген ақсақ құланды қолға түсіріңдер!» деп әмір етеді. Содан құланды қамалап ұстау үшін Тарбағатай тауынан ба- стап, Іле өзеніне дейін ор қазылады. Қалың әскер ақсақ құланды қаумалап, орға тықсырып келгенде, қазулы ордан қарғып өтіп, Бетпақтың даласына шығандай шығып кеткен екен дейді. жүктеу/скачать 1.63 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|