PEDAGOGIK MAHORATNING VA UNING TARKIBIY QISMLARI

Международный научный журнал № 7(100), часть 2 
«Научный Фокус» ноября, 2023 
305 
xabardor bo‘lish, ilg‘or xorijiy davlatlarning o‘qituvchilar tayyorlash texnologiyalarini 
nazariy jihatdan o‘rganish jarayonida tarkib topadi. 
Pedagogik mahorat o‘qituvchilar va tarbiyachilarga pedagogik ijodkorlik, 
pedagogik texnika, ta’lim - tarbiya jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchilarning o‘zaro 
hamkorligi, muloqot olib borish taktikasi, nutq madaniyati, tafakkuri, tarbiyachining 
ma’naviy-ma’rifiy va tarbiyaviy ishlarini tashkil etish va amalga oshirish, bu jarayonda 
xulq-atvori va hissiyotni jilovlay olish xususiyatlarini o‘rgatadi va o‘z kasbini 
rivojlantirib boruvchi pedagogik faoliyatlar tizimi to‘g‘risida ma’lumotlar beradi. 
Pedagogik mahorat o‘qituvchilarning pedagogik faoliyati zamirida takomillashib 
boradi. 
O‘qituvchi mahorati uning faoliyatida ko‘rinadi. O‘qituvchi avvalo pedagogik 
jarayonning qonuniyatlari va mexanizmlarini yaxshi egallagan bo‘lishi lozim. Shu 
ma’noda pedagogning umumlashgan malakalari va uning pedagogik texnikasi katta 
ahamiyatga molik bo‘ladi. Biroq mahorat - bu alohida qudrat. Yuqori va kichik darajada 
Usta bo‘lishi mumkin emas. Mahoratga erishish ham, erishmaslik ham mumkin. 
Haqiqiy usta mehnat faoliyati chog‘idagina go‘zaldir. 
Pedagogik mahorat tizimi quyidagi o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan asosiy 
komponentlardan iborat: 
1. Pedagogik insonparvarlik talablariga bo‘ysunishi. 
2. Kasbga oid bilimlarni boshqa fanlar bilan aloqadorlikda mukammal bilish. 
3. Pedagogik qobiliyatga ega bo‘lish. 
4. Pedagogik texnika sirlarini puxta egallash. 
PEDAGOGIK MAHORATNING TASHKIL ETUVCHI KOMPONENTLARI 
O‘qituvchilik 
kasbiga 
sadoqat 
O‘z fanining o‘qitish 
metodikasini 
mukammal bilishi 
Pedagogik 
qobiliyatlarini namoyish 
eta olishi 
Pedagogik texnikani o‘z 
o‘rnida qo‘llay bilishi 
Qobiliyat - shaxsning individual-psixologik xususiyati bo‘lib, muayyan faoliyat 
yuzasidan layoqati va ishni muvaffaqiyatli amalga oshirish subyektiv shart-sharoitini 
ifodalovchi individual psixik sifatlar yig‘indisidir. 
Psixolog olim Olga Matveeva ushbu jihatlarni psixologik texnologiya bilan 
kuchaytirib modifikatsiyalaydi va o‘qituvchining kasbiy faoliyatida muhim ahamiyat 
kasb etishini ta’kidlab, quyidagi qobiliyatlami ko‘rsatib o‘tadi: 
1. Muloqot qilish (kommunikativ) qobiliyati. O‘qituvchi o‘quvchilar bilan dars va 
darsdan tashqari jarayonlarda, sinfda ijobiy ruhiy iqlim yarata oladi. 
2. Voqealami oldindan ko‘ra olish qobiliyati. Ushbu qobiliyat turi har bir 
o‘qituvchining sergakligida, o‘quvchilarning ruhiyatini, ichki dunyosini kо‘ra olishida 
namoyon bo‘ladi. Shunda о‘qituvchi kim nimaga qodir ekanligini oldindan bashorat 
qila oladi. 
3. Eshitish va his qilish qobiliyati. Bunday qobiliyatga ega bo‘lgan insonlar 
musiqani sevishadi, ohangni yaxshi his qilishadi, eshitgan narsasini xotirada saqlaydi. 
4. Kinestetik (teri-muskul) qobiliyat. O‘qituvchining o‘z xatti harakatlarini 
muvofiqlashtirish qobiliyati, harakat ohangini his qilgan holda yo‘naltiradi, vaqtni 

Международный научный журнал № 7(100), часть 2 
«Научный Фокус» ноября, 2023 
306 
harakat sur’ati bilan his qiladi, o‘zi uchun maishiy) qulayliklarni yarata oladi, hayot 
marhamatlaridan rohatlanishni biladi. 
5. Mantiqiy qobiliyat. Falsafiy mulohazalar yuritishni, raqamlarni matematikani, 
murakkab masalalarni hal qilishni sevadi, sabab va oqibat natijalarini tushunish 
malakasiga ega, voqelikda asosiylikni ikkinchi darajalisidan ajrata oladi; 
6. Shaxsning ichki qobiliyati. O‘z-o‘zini mukammal bilishi, tushunishi va his qilish 
qobiliyati, erkin shaxsda ichki qobiliyat mukamma rivojlanadi, irodasi mustahkam, 
qat’iyatli, har qanday vaziyatda o‘z fikr mulohazasini erkin bayon eta oladi. 
Biror faoliyatning muvaffaqiyatli, mustaqil va mukammal bajarilishini 
ta’minlaydigan noyob qobiliyatlar birikmasi talant deyiladi. Pedagogik qobiliyatning
quyidagi asosiy sifatlari ajratib ko‘rsatilgan: 
1. O‘z kasbiga muhabbat, o‘quvchilarni seva olishi. 
2. Mutaxassislik fanini mukammal bilishi, unga qiziqishi. 
3. Pedagogik taktga (odob va go‘zallikka) ega bo‘lish. 
4. Bolalar jamoasiga singib keta olish. 
5. O‘z mehnatiga ijodiy yondashish. 
6. Javobgarlikni his etish. 
7. Tarbiyaviy bilimlarni egallaganligi. 
Pedagogik texnika - o‘qituvchining nafaqat ta’lim-tarbiya jarayonida, balki butun 
kasbiy faoliyatida zarur bo‘lgan umumiy pedagogik bilim va malakalari majmuidir. 
Pedagogik texnikaning muhim jihatlari - bu avvalo, o‘qituvchining mahoratini 
belgilovchi kasbiy ko‘nikmalar hisoblanadi, ya’ni uning savodli va ifodali so‘zlay olishi, 
o‘z fikr-mulohazasini va bilimini tushunarli tilda ta’sirchan bayon qilishi, his-tuyg‘u 
sini jilovlay olishi, o‘zining shaxsiy xususiyatlariga xos mimik va pantomimik 
qobiliyatlarga ega bo‘lishi, aniq imo-ishora, ma’noli qarash rag‘batlantiruvchi yoki 
istehzoli tabassum, so‘zning cheksiz qudrati orqali o‘quvchilar ongiga va tafakkuriga 
ta’sir o‘tkazishi, hozirjavoblik, psixologik bilimlarga ega bo‘lishi kabilardir. 
Pedagogik texnika tushunchasi ikkita guruhga bo‘linadi: 
Birinchi guruh o‘qituvchining shaxsiy axloqiy fazilatlari va xulqi bilan bog‘liq 
bo‘lib, ta’lim-tarbiya jarayonida o‘z-o‘zini boshqarish malakalarida (refleksiya) 
namoyon bo‘ladi. Ularga ta’lim-tarbiya jarayonida o‘z xatti-harakatlarini boshqarishi, 
(mimika, pantomimika), o‘z hissiyotini va kayfiyatini jilovlay olishi va turli nojo‘ya 
ta’sirlarga berilmaslik, mukammal ijtimoiy perseptiv qobiliyatlar (diqqat, 
kuzatuvchanlik, xayol), nutq texnikasini bilishi va o‘z o‘rnida qo‘llay olish kabilar 
kiradi. 
Pedagogik texnikaning ikkinchi guruhi o‘qituvchining shaxs va jamoaga ta’sir 
ko‘rsatish malakalari bilan bog‘liq bo‘lib, bu guruh ta’lim-tarbiya jarayonining 
texnologik tomonini qamrab oladi. Ularga o‘qituvchining didaktik, tashkilotchilik, 
konstruktiv, kommunikativ qobiliyatlari, ma’lum bir reja asosida o‘z oldiga qo‘yilgan 
talablarning bajarilishini nazorat qilish, ta’lim-tarbiya bilan bog‘liq ijodiy faoliyatni 

Международный научный журнал № 7(100), часть 2 
«Научный Фокус» ноября, 2023 
307 
tashkil etish, o‘quvchilar bilan pedagogik muloqot jarayonini bir muvozanatda saqlab 
boshqara olish kabilar kiradi. 
Individual pedagogik texnikaning shakllanishi o‘qituvchining yoshi, jinsi, mijozi, 
fe’l-atvori, salomatligi, anatomik-fiziologik xususiyatlariga bog‘liq. 
O‘qituvchilarda individual shaxsiy pedagogik texnika malakalarini shakllantirish 
muammolari, ayniqsa, psixolog olimlaming tadqiqot markazidan o‘rin olgan. 
“Pedagogik texnika” malakalari: 
1) O‘qituvchining shaxsiy hislatlari: bolalarni sevishi, kamtarligi, dilkashligi, 
mehnatsevarligi. 
2) Kasbiga xos bilimlari: ta’lim va tarbiya jarayoni mohiyatini bilishi, pedagogik 
va psixologik bilim asoslarini egallashi, o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga asosan 
psixologik imkoniyatlarini anglashi, tarbiyaviy ta’sir etishning samarali usullaridan 
oqilona foydalana olishi, otaonalar va jamoatchilik bilan olib boriladigan faoliyat 
mazmunini puxta bilishi. 
3) Kasbiga xos hislatlari: milliy mafkura, umuminsoniy qadriyatlar, milliy an’ana 
va urf-odatlarning asl mohiyatini tushunishi, kuzatuvchanligi, pedagogik qobiliyatga 
egaligi, o‘zini qo‘lga ola bilishi, o‘zini anglay olishi, pedagogik takt, nutq madaniyati. 
4) Shaxsiy pedagogik uddaburonligi: dars mashg‘ulotlarida zarur materiallarni 
tanlay olishi, o‘quvchilarning bilish faoliyatini boshqarishi, ta’lim-tarbiya jarayonini 
istiqbolli rejalashtirishi, o‘quvchilar jamoasini boshqara olishi. 
5) Tashkilotchilik malakalari: o‘quvchilar jamoasini uyushtira bilishi, turli 
ziddiyatli vaziyatlarda ham o‘quvchilar jamoasini boshqarishi, amaliy muammolarni 
hal etishda uddaburonligini namoyish eta olishi. 
6) Kommunikativ malakalari: o‘quvchilarni o‘ziga jalb etishni bilishi, o‘quvchilar 
va ota-onalar bilan maqsadga muvofiq pedagogik muloqotlarni tashkil qilishi, 
o‘quvchilarning jamoada o‘zaro munosabatlarida bir xil muvozamtni tartibga solishi. 
7) Gnostik malakalari: o‘quvchilarning asab psixik holati darajasini aniqlay olishi, 
o‘z pedagogik faoliyati natijalarini tanqidiy tahlil qila olishi, ustoz o‘qituvchilar 
mahoratini nazariy va amaliy jihatdan o‘rganib borishi, psixologik va pedagogik 
adabiyotlardan to‘g‘ri foydalana bilishi, o‘quvchilar xulq-atvorini mukammal 
o‘rganishi. 
8) Ijodiy hislatlari: o‘z pedagogik mahoratini doimiy takomillashtirib borishi, 
o‘quvchilarni tarbiyalashda o‘z dasturini ishlab chiqishi va uni muvaffaqiyatli amalga 
oshirishi, o‘quvchilar nazari bilan voqelikni tahlil qilish qobiliyati, o‘quvchilarga 
pedagogik ta’siri natijalarini oldindan ko‘ra olishga intilishi. 
Pedagogikada muloqot o‘qituvchi va o‘quvchilar jamoasining o‘zaro ta’sir 
malakasi, usuli va tizimini anglatib uning mohiyati, o‘zaro axborot almashishida, ta’lim 
va tarbiyaviy ta’sir o‘tkazishida, o‘zaro bir-birlarini tushunishga erishishlarida 
namoyon bo‘ladi hamda quyidagi xususiyatlarga ega: 
- 
muloqot o‘qituvchining pedagogik faoliyatida eng muhim kasbiy qurol 
hisoblanadi; 

Международный научный журнал № 7(100), часть 2 
«Научный Фокус» ноября, 2023 
308 
- 
muloqot jarayonida uning maqsadga muvofiq amalga oshirishni ta’minlash 
uchun ijtimoiy nazorat va ijtimoiy qonuniyatlar muhim ahamiyatga ega; 
- 
o‘qituvchi va o‘quvchi munosabatlarining eng muhim tarkibiy qismi muloqot 
sanalib, motivatsiyada motiv qanday ahamiyat kasb etsa, u ham xuddi shunday muhim 
rol o‘ynaydi; 
- 
pedagogikada muloqot - o‘qituvchining o‘quvchilarga ta’sir o‘tkazish asosida 
o‘zaro munosabatini faol tashkil qilishi, muayyan bir maqsadni dastur asosida amalga 
oshirishning rejalashtirilgan funksiyasini bajarishidir; 
- 
muloqot - hamkorlik faoliyatining ehtiyojidan vujudga kelib chiqadi va 
shaxslararo munosabat rivojlanishining ko‘p qirrali jarayoni hisoblanadi. 
O‘qituvchining pedagogik faoliyatida nutq texnikasini mukammal egallash muhim 
ahamiyatga ega. Zero, nutq vositasida o‘qituvchi bolaning his-tuyg’ularini uyg‘otadi, 
o‘quvchilar bilan ongli muloqotni ta’minlaydi, ta’lim-tarbiyaga oid ma’lumotlami 
tahliliy idrok etadi. 
Pedagogik nazokat boshqacha qilib aytganda pedagogik takt о‘qituvchi axloqiy-
ma’naviy qiyofasini namoyon etuvchi me’yor tuyg‘usi, xulq va odob qoidalariga rioya 
qilishi demakdir. Pedagogik nazokat o‘qituvchining o‘quvchilar bilan o‘zaro 
munosabatini tashkil qilish vositasi. Psixologik til bilan aytilganda, nazokat insonning 
bir qolipdagi barqaror tasavvurlarida mujassamlashgan shaxsiy insoniy hislatlarining 
yig‘indisidir. 
Xulosa qilib aytganda pedagogik mahorat pedagogik faoliyatni samarali tashkil 
etishning asosiy kaliti hisoblanadi. Har bir o‘qituvchi yuksak pedagogik mahoratga 
erishish uchun eng avvalo o‘zida kasbiga muhabbat va sadoqat tushunchalarini 
shakllantirishi, pedagogik mahorat komponentlari, jumladan, muloqot texnikasi, 
pedadagogik qobiliyat, pedagogik texnika va taktni mukammal o‘rganib, ushbu 
jihatlarni o‘zida mujassamlashtirishi lozim. 

жүктеу/скачать 4.01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: