Мемлекеттік бағдарламасы

жүктеу/скачать 0.97 Mb.

бет	12/17
Дата	15.04.2024
өлшемі	0.97 Mb.
	#498688
түрі	Бағдарламасы

1 ... 9 10 11 12 13 14 15 16 17

ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНІҢ ТАРИХЫ 2-ТОМ

ҚОРҚЫТ АТА КІТАБЫ
Рухани өміріміздің тарихында тұтас бір болмыс-бітімін, таным түсінігінайшықтапкөрсететінайрықшатұлғалар болады. Исламға дейінгі Тәңірлік дүние танымның жаратылысын шашып жатқан дереккөздерінің негізінде пайымдап, бас-аяғын жинақтауға әрекеттенер болсақ, оның бел ортасында тұрған дара тұлғаларды айналып өту мүмкін емес. Солардың бірі, бәлкім, бірегейі – түркі халықтарыныңарасынаесіміежелдентанымалҚорқытата.
Шығыс Түркістаннан бастап Кіші Азияға дейінгі түркі халықтарының ауызша да, жазбаша да жәдігерліктерінен ойып орын алған Қорқыт бейнесі бір ғана коркемдік ойдың жемісі еместігі, мұның астарында берісі нақтылы тарихи тұлға, арысы түтас қоғамдық, әлеуметтік, саяси, діни дүниетаным тамыр тартып жатқан дәуірлік құбылыс жатқандығы даусыз. Байыптап қарасақ, исламнан бұрынғы идеология мен таным-түсінікке тікелей қатысы бар түлғалардың қуаттысы да,жүртшылыққа кеңінен мәшһүр болғаны да Қорқыт есімі.
Уақыт әлшемі, кейінгі заман идеологиясы оның атын біржолата әшіре алмауына қарағанда, оның қоғамдағы орны ғана емес, рухани өмірдегі салмағы да кезінде аса жоғары болса керек. Көшпелі түріктер арасында Қорқыт есімініңкүні кешеге дейін ауызша аңыз-әңгімелердің, тамылжыған күйлердің тақырыбы болып келуіне себепші жағдай оларда тәңірлік ұғым мен исламдық түсініктің аралас жүруінен деп түсінеміз. Ал, отырықшы кәсіпке бет бұрған түріктердіңҚорқытқа деген құрметі кейінірек жазбаша деректер мен шығармалардан орын беріп, есімін есте қалдыру ниетімен байланысты болды.
Қорқыт туралы аңыз-әңгіме, әпсана, өлең-жыр, эпостық шығармалар мен тарихи жазба деректердің Евразияны

183
ежелден мекен еткен түріктердің қазіргі ұрпақтарында сақталып қалуы өткен өмірдің бірегей құбылысы, ортақ тарихымыздың алтын діңгегі екені даусыз. Сондықтан болар XIX ғасырдың басынан бастап Қорқыт жайындағы үлкенді кішілі зерттеулер қазіргі түркі халықтарында ғана емес, дүниежүзінің өркениетті елдерінде үздіксіз жазылып, жарық көруде.

Деректік сипаты бар, жекелеген зерттеулік мәні бар әйтеуір Қорқытқа тікелей қатысты еңбектердің ұзын-ырғасы қазір 800-ден асып түседі екен. Қорқыт және "Қорқыт ата кітабы" туралы айтылған пікірлердің көш басында аузы дуалы атақты түркітанушы ғалымдар мен европалық ориенталистердің түруы да көп жайды аңғартады.
Алайда Қорқыт туралы әңгіменің түйіні қазіргі жұмыр жердің тыныс-тіршілігі мен саяси-әлеуметтік өмірінде айрықша орны бар түркі халықтарының рухани ортақ мәдениетіне, оның ішінде исламға дейінгі дәуірдің болмыс- бітіміне барып тірелетін болғандықтан да зерттеушілердің бұған қарайлай беретіні анық. Қорқыт исламға дейінгі түркілік дүниетанымның ең соңғы ірі өкілі ғана емес, сонымен бірге ол өз дәуірінен есімі бізге толығырақ жеткен жалғыз идеологиялық түлға. Ол туралы зерттеулердің жалпы түркілік тарихымыздың кенжелеп келе жатқан саласы байырғы дүниетаным мен тәңірлік үғымдарға қарай ойыса беретіні де содан. Ал бүл мәселеде әлі талай беті ашылмаған құпия сыр жетерлік…
Қорқыт туралы зерттеулердің дені ауызша және жазбаша деректерді жинақтау, жарыққа шығару, текстологиялық сараптаудан өткізу түрінде болып келе жатыр. Әсіресе,"Корқыт ата кітабына" қатысты жанрлық, тілдік, тарихиізденістердің нәтижелері талай-талай іргелі еңбектерге арқау болды. Соңғы 200 жылға жуық уақыт ішінде жарық көрген ғылыми зерттеулерге шолу жасап, көтерген жүгі мен қарастырған тақырыбы бойынша жүйелеп шығудың өзі арнайы бір көлемді еңбектің үлесіне лайық. Оның мақсаты да, сипаты да басқа болмақ.
Әрине, қай мәселені алсақ та және оны қай тұрғыдан шешуге әрекеттенсек те оның тарихнамасын қазіргі ғылымның жеткен өресі тұрғысынан зерделеп отыру әрбір жаңа зерттеудің міндеті. Бұрыннан айтылған ой- тұжырымдардың озығымен өрелесіп отыру ғылым үшін басты шарт. Сондықтан да сөз болғалы отырған мәселелердің түсында біз де тиісті деректер мен ой-түжырымдарды толық ескеруді, айтар сөзімізді содан сабақтап алуды өз міндетіміз деп білеміз.

184
Әйтсе де Қорқыттың өзі және әйгілі "Қорқыт ата кітабы" жайында қандай бір мәселені ғылымның қай саласына сәйкес қарастырсақ та қозғау салып, ұйытқы боларлық бірқатар іргелі зерттеулерді алдымен атап өту парыз. Әсіресе, кез-келген ой-түжырым мен ізденістің тірегі болатын текстік материалдарды жариялауы, ғылыми түсініктеме беруі, тарихи- этнографиялық деректерді мейлінше толық ескеруі жағынан құнын жоймаған, мағлұматы мен ғылыми терендігі сайма- сай еңбектер бұл салада жетерлік. Олардың ішінде, әсіресе, В.В.Бартольд, И.В.Аничков, А. А.Диваев, А.А.Мейер, В.В.Вельяминов-Зернов, А.Н.Самойлович, K.А.Иностранцев, П.С.Спиридонов, А.Г.Туманский, В.Каллаур, Й.А.Кастанье сияқты XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басындағы қазақ даласының тарихы мен рухани мәдениетін зерттеген ғалымдар болды'.

Қорқыт жайлы зерттеулердің іргелі сипат алып, әлемге таралуына А.Ю.Якубовский, В.М.Жирмунский, А.Н.Кононов, X.Г.Короглы зерттеулері айтарлықтай ықпал етті².

¹Бартольд В.В. Еще известие О Коркуте // Соч. Т.V. М., 1968; Соныкі.

Коркуд // Соч. Т.V. М., 1968; Соныкі. Турецский эпос и Кавказ // Соч. Т.V. М.,
1968; Аничков И.В. О некоторых местностях Казалинского уезда, интересных
в археологическом отношении //ПТКЛА. III. Ташкент, 1897-1998; Диваев А.А.
Еще о могиле Хорхут-ата // ЗВОРАО. Т.ХШII. СПб., 1900; Соныкі. Несколько
слов о могиле святого Хорхут-ата // ЗВОРАО. Т.Х. СПб., 1896; Мейер А.А.
Материалы для географии и статистики России, собранные офицерами
Генерального штаба. Кир. степь Оренбурского ведомства, сост. Л.Мейер. СПб.,
1865; Вельяминов-Зернов В.В. Исследование о Касимовских царях и царевичах.
Ч. I-II. СПб., 1863-1863; Иностранцев К.А. Коркуд в истории и легенде //
ЗВОРАО. Т. ХХ. СПб., 1912; Спиридонов П.С. Один из вариантов легенды о
Хор-хуте. Записана со слов киргиза Т.Айшувакова // ПТКЛА. год. ХIII, 1906;
Самойлович А.Н. К вопросу о наречении имени у тюркских народов // Живая
старина. 1911. Вып. II; Туманский А.Г. По поводу «КитабиКоркутн //ЗВОРАО.
Т. IX. СПб., 1896; Каллаур В. Древние города в Перовском уезде, разрушенные
Чингис-ханом в 1219г. // ПИКЛА. год V. Ташкеннт, 1900; Соныкі. Мовзолей
Кек-Кесене в перовском уезде // ПТКЛА. год. VII. Ташкент, 1902; Кастанье
И.А. Древности Киргизской степи и Оренбурского края // Труды Оренбург.
Учен. Арх. Комис. Вып. 22. Оренбург, 1910.
²Якубовский А.Ю. "КитабиКоркут" и его значение для изучения
туркменского общества в эпохуь средневековья // Совет эдебиаты. Ашхабад,
1944. №6; Соныкі. Вопрасы этногенеза туркмен в VIII-X в.в. // Советская
этнография. 1947. №3; Жирмунский В.М. Огузский геройческий эпос "Книга
Коркута " //Книга моего деда Коукута. М.-Л., 1962. Кононов А.Н. Родословная
туркмен, сочинение Абу-л Гази хана Хивинского. М.-Л., 1958; Короглы Х.
Огузский героический эпос. М., 1976.

Осы шығармалардан түркі сөзінің 1815 жылы неміс ғалымы Х.Ф.Диц Дрезден кітапханасынан "Қорқыт ата кітабының" 12 жырдан тұратын нұсқасын тауып, оның сегізінші жырындағы "Басаттың Депегөзді (Төбекөзді) қалай өлгіргені туралы" бөлімін аударып басқаннан кейін-ақ, бұл жазба эпосқа дүниежүзі ғалымдары назар аудара бастады. Оның әйгілі грек эпосы "Одиссея” сюжетіндегі циклопқа (жалғыз көз) байланысты болуы бұған елеулі дәрежеде қозғау салды3.Осыдан-ақ бастап Қорқыт туралы зерттеуді талай-талай саңлақ ғалымдар қолға алды. 1857 жылы В.Гримм Төбекөз туралы оқиғаға халықаралық сюжеттер қатарынан орын берді."Қорқыт ата кітабы" немістерден Т.Нельдеке, В.Рубен, Француздардан ПалуПаллио, Е.Блоше, П.Ру сияқты ғалымдардың зерттеулерімен толықтырылды3. Әсіресе, италияндық ғалым Е.Россидің еңбегі ерекше. Ол Ватикан кітапханасынан "Қорқыт ата кітабының" тағы бір нұсқасын тауып, 1956 жылы оны италян тіліне аударып, Дрезден және Ватикан нұсқаларының факсимилесін бірге жариялады. Осы еңбекте Қорқытқа байланысты барлық деректер жинақталып, түсініктемесі, түрікше-италянша сөздік қоса берілген.

Қорқыт есіміне қатысты зерттеулерге ерекше ден қойғандардың бірі Туркия ғалымдары. 1916 жылы Килисли Рыфат Дрезден нұсқасын араб әліппесімен басып шығарғаннан кейін-ақ, осы бағытта тарихи, этнографиялық, әдеби, фольклорлық және лингвистикалық мақалалар мен көлемді зерттеулер үздіксіз жүргізіліп келеді. Осы орайда алдымен ОрханШайкГөкйайдың еңбегі ерен. Ол 1938 жылы жариялаған кітабында Қорқытқа қатысты дүниедегі деректерді топтастырған болса, 1973 жылы әлемнің түкпір- түкпірінде не бар, не жоқ, соның бәрінің басын құрап, мың беттен аса көлемді еңбегін жарыққа шығарды. Мәліметінің молдығы жағынан бұл кітаптан асып түсетін еңбек әзірге жоқ.
Сондай-ақ, М.Ф.Қырзыоғлы, ПертевНаилиБоратав,АбдулқадырИнан, ФуадКөпірүлі, Зәки ВелидиТоган,Садық Турал, Ахмет Бижан Ержуласын, Фарук Сумер, СуатХизарчы, МетинЕкичи, т.б. ғалымдардың еңбектерінде
құнды деректер аса мол."Қорқыт ата кітабының" текстологиясына арналған іргеліеңбектердің бірі - МухарремЕрегиннің көлемі екі томнантұратын кітаптары. Мұнда мәтін, факсимиле және әр сөздіңтіркеме көрсеткіші (индекс) берілген.Бұл ескерткішті бастыру, зерттеу жұмыстарына Әзербайжанғалымдары да елеулі үлес қосып келе жатыр. 1939 жылы Г.Араслы жарыққа шығарғаннан кейін "Қорқыт атакітабы" туралы М.Тахмасиб, Ә.Дәмірізаде, Ш.А.Жәмшидов,М.Сейдов, М.А.Ширәлиев, К.Н.Велиев, т.б. іргелі зерттеулерімен мақалалары жарыққа шықты. 1975 жылы Әзірбайжанмемлекеттік университетінде "Қорқыт ата кітабына" арналғанғылыми сессия өтті11.1988 жылы Бакуде өткізілген Совет-Түрік коллоквиумының жұмысы да тұтастай "Қорқыт ата кітабына" арналды.Бұл мәжіліске Түркиядан О.Ш.Гөкйай, О.Ф.Сертқайа,А.Б.Ержиласун, С.Сақаоглы, Т.Гүленсой, Ф.Түркмен,Россиядан Х.Г.Короглы, Т.Д.Меликов, Түркменстаннан А.Аширов, Қырғызстаннан С.Қайыпов, Әзірбайжаннан A. Мамедов,Ш.А.Жәмшидов,К.В.Нериманоғлы,ҚазақстаннанЕ.Қажыбеков және осы жолдардың авторыҚатысты¹². Тіл, фольклор, тарих, этнография тұрғысынан"Қорқыт ата кітабының" осы мерзімге дейін жеткен ғылыми нәтижелерінжинақтауғаарналғанбұлмәжіліс осы бағыттағы ізденістердің жаңа кезеңін белгіледі.
Атап айтқанда, сюжеттік көрсеткіштер жасау, энциклопедия даярлау, кешенді (комплексті) түрде зерттеу ісін күнтәртібіне қойды. Қорқытқа қатыстыаңыз-әңгімелерді, ауызша деректерді жинап жарыққа шығару және зерттеу жұмыстарының Қазақстанда да ұзақ тарихы ар. XIX ғасырда қазақ даласының этнографиясын, тарихын, рухани мұрасын зерттегенП.И.Лерх, Л.Герн, Л.Мейер, Н.В.Остроумов,М.Мирапиев, Н.Катанов, А.Н.Бернштам, Н.Я.Бичурин(Иакинф), И.А.Чеканинский, Г.Н.Потанин, В.В.Радлов, т.б.ғалымдардың еңбектерінде Қорқыт есімі және бақсылықтың ерекшеліктеріне арналған деректер мол ұшырасады.
Ал, Ш.Уәлиханов, Ә.Диваев, М.Әуезов, А.Жұбанов,Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, Х.Сүйіншәлиев, Р.Бердібаев,C.Қасқабасов, Е.Тұрсынов, М.Мағауин, М.Жолдасбеков,A.Сейдімбеков т.б. ғалымдардың зерттеулерінде Қорқыттыда, оның есімімен аталатын жазба эпосты да тарихи,фольклорлық және музыкалық мұра тұрғысынан қарастырған іргелі тұжырымдар жетерлік.
Қорқыт туралы аңыз-әңгіме, шежіре, өлең-жыр, еңбастысы әлемге әйгілі "Қорқыт ата кітабының" өзі әуелдеауызша шығарылып, ауызша тарағаны белгілі. Мұнысалиқалы зерттеулердің қай-қайсысы да жоққа шығармайды. Ендігі мәселе қорқыттану бағытында ауызша деректердің деүлес салмағын пайымдап, мән-маңызын ажыратуда болыпотыр.
Осылардың бәрінен анық көрінетіні - түркі тілдес халықтардың әдеби-фольклорлық мұраларының ішіндегі еңтүбегейлі сөз болғаны, дүние жүзі ғалымдарының назарына молырақ іліккені "Қорқыт ата кітабы" екендігі. Бұл жағдайдың осы эпосты бұдан былай зерттеуге ерекше талап қоятындығы, ғылыми биіктік пен тереңдікті қажет ететіндігімәлім.
Қолжазбаның алғашқы бетіндегі араб тілінде жазылғанжазуға қарағанда "Оғыз тайпаларының тіліндегі "Қорқыт ата кітабы" ("Китаби дедем Коркут ата лисанитаифаиогузан")деп аталады.
"Қорқыт ата кітабының" Дрезден нұсқасы да, Ватикан нұсқасы да шамамен алғанда XVI ғасырдың көшірмелері.Онан бұрынғы жазбалары әзірге кездескен емес. Екі нұсқаныңда арасында сюжеті, мазмұны жағынан алшақтық жоқ,айырмашылығы - жекелеген сөздер мен сөз тіркестерінде, сөйлемдерде. Осыған қарағанда екеуі де әуелде бір нұсқадантаралғанға ұқсайды. Дрезден нүсқасын көшіруші адамның аты-жөні анықталды. Қолжазба мұқабасында ою-өрнек түрінде шимайланып жазылған таңбаға қарағанда ол - АбдаллахбинФарах (немесе Фарадж - соңғы әріптің асты-үстіне, қойылатын белгісі жоқ). Қолжазба кітаптың толық аты арабша қойылғанымен("Оғыз тайпаларының тіліндегі Қорқыт ата кітабы"), оныңішінде алғашқы толғау-кіріспе, сөзден кейінгі тараулардаараб, парсы сөздері өте сирек ұшырасады. Ғалымдардың айтуынша бүл эпос ислам діні мен жазба әдебиетінің әсеріне көп ұшырамаған, тіпті одан сырт қалған. Оның себептеріне кейінірек тоқталамыз.
"Қорқыт ата кітабының" тарихи, әдеби-фольклорлыққұнды ескерткіш екендігіне дау жоқ. Ол көне заманнан жазбатүрде жеткен дүниежүзілік атақты эпостардың алтын қорынанқомақты орын алады. Дегенмен мынадай мәселені ескергенабзал. Бұл эпос өзінің кемеліне келіп, көркемдік кестесіайшықтанып, шарықтау шегіне жеткен кезде қағаз бетінетүскен емес. Керісінше, бәсендеу, ауызша жырлаушылардыңтарапынан ұмытыла бастаған кезде жазылып алынған. Жалпыэпосты қағаз бетіне түсіру сол заманда белгілі бір ғылымимақсаттан, арнайы текстологиялық дәлдікпен жазу талабынантуған жоқ, басқа қажеттіліктен пайда болды. Сондықтан дамәтіннің әуенге қосылып айтылған ерекшелігі сақталмай,қара сөз түрінде жазылды. Түпнұсқада өлең мен қара сөзбір-бірінен ажыратылмаған, әр бетте текст он үш қатардан жазылып, бәрі тұтас жүр. Бұл жағдай сөз жоқ, о баста ауызша айтылған эпостың стилін кейбір түстарда бұрмалауға,өзгертуге жол берген.
XIV-XVI ғасырларда оғыз эпосының жазбаша түргекөшуіне не себеп болды? Бұған жауапты біз ең алдымен солтұстағы оғыз тайпаларының тарихи, саяси жағдайларына іздейміз. Ауызша қария сөз, аңыз-әңгіме, эпостық жыр,шежіре түрінде бөлек-бөлек айтылып келген сюжеттердің жинақталып, қаһармандық пен ерлікті дәріптейтін бір түтасжазба эпосқа айналуы оғыздардың тарихына қатысты. Атап айтқанда XIV-XVI ғасырларда оғыздардың үлкен тарихи оқиғалардың бел ортасында болуы олардың саяси-әлеуметтікөміріне, шаруашылығына, түрмыс-тіршілігіне көптегенөзгерістер әкелді. Жаулап алған жерлердегі жүздеген ғасырлы қотырықшы мәдениеті бар Таяу және Орта Шығыс елдерімен,Шығыс Еуропаның мемлекеттерімен, тілі, діні, бөлек әртүрлі халықтармен, қала тіршілігімен тоғыса келе оғыздардың рухани өміріндегі дәстүрлі түсініктері жаңа әлеуметтік
процестің сүзгісінен өтуге тиіс болды. Бұрын ауызша айтылып келген ескі аңыздарды, хикаяларды, әпсана-аңыздарды,көлемді қаһармандық эпостарды біртіндеп жазба әдебиеттіңүлгілері немесе қолжазба түріндегі дастандар ығыстырабастады. Фольклордың бұлардан өзге кейбір жанрлары ерекше
өркен жайды (мәселен, романдық эпостар, тарихи ғашықтық өлендер т.б.). Көшпелі феодальдық-патриархалдық дәуірартта қалып, тайпалық, рулық түсініктердің ірге тасыныңшайқалуы өзімен бірге қалыптасқан фольклордың кейбіртүрлерін де көмескілендіреді. Олардың біразы ұмыт болып,ал енді бір қаншасы отырықшы феодалдық қауымның талап-тілегіне сәйкес өзгертулерге ұшырады."Қорқыт ата кітабы" дәл осы кезеңдерде қағаз бетінетүсірілген. Ғасырларбойы аңыз, жыр түрінде ауызшаайтылып, енді бәсеңдеу сатысына қадам басқан кезде өткендәуірдегі бабалардың тарихын ұмытпас үшін оның ұрпақтары ұқыптылықпен жазып алған. Сөйтіп ескі жырлардың"кітапқа" айналуы оларды ұмытпау талабынан туған.
Ресми тарихы әлі жазылмаған, бірақ XIV-XVI ғасырлардағы үлкен тарихи оқиғалардың бел ортасында жүрген оғыздарға өткенде болған шындық ретінде қабылдап жүрген ерлік жырларын енді жазбаша куәландыру қажет болды. Мұнанартық ескі дәуірді толық сипаттайтын, көшпелі тайпалардыңбүрынғы өмірін кеңінен көрсететін шығарма, қажетдесеңіз тарихи документ бұл кезде, шартты түрде айтқанда оғыз тарихшылары үшін болған жоқ. Бұл жағдай көнезаманнан келе жатқан классикалық батырлар жырының дадаму процесінің қорытындысы болды. Оның орнын ендіоғыздарың жорықтарын ізін суытпай бейнелейтін тарихижырлар мен тарихи өлеңдер, араб, иран әдебиетінің әсерімен қаһармандық-ғашықтық (героико-романтический) және ғашықтық дастандар алмастырады.
Оғыз эпосының шарықтау кезінде емес, бәсеңдеу тұсында жазылғандығына мына жағдай да куә. Қолжазбада өлеңмен қара сөздің бір-бірінен ажыратылмай, тұтас келетінінжоғарыда айттық. Кезінде В.В.Бартольд эпосты орыс тілінеаударғанда да өлең текстерін бөлмеген, бәрін қара сөзбен тәржімалаған. Бұл өзгешелік кейінірек В.М.Жирмунскийдің зерттеуінде ғылыми пікірдің объектісіне айналды. Ғалымның дәлелдеуінше прозадан өлең үзінділерін бөліп алудыңқажеті жоқ, себебі өлеңдерде буын санының үйлесімділігі(изосиллабизм) толық сақталмайды, ал қара сөздің ішінде ұйқас жүйесі жиі ұшырасады. Сөйтіп, "Қорқыт ата кітабының" ғылыми басылымдарында поэзия үзінділерінөлең түрінде орналастыруға қарсы шығады.
Бұл пікірге өзге зерттеушілердің қай-қайсысы дақосылмайды. Әзірбайжан мен Түркияда басылып шыққанмәтіндер бәрінде өлең үлгісі жеке өз тәртібімен берілген.X.Короглы "Проза ма, поэзия ма?" деген мақаласында бұлмәселеге арнайы тоқталады. Оның түпнұсқадағы қара сөз бенөлең үзінділерін текстологиялық салыстырулары соңғысының эпоста үлкен орын алатындығын көрсетеді.Зерттеукөрсеткендей өлең текстерінде поэзияға тән белгілердіңбарлығы да кездеседі (ырғақ, ұйқас, ассонанс, аллитерация,анафора, эпифора т.б.) және олардың негізін жеті, сегіз буынмен он бір буынды өлшемдер құрайды.
Бұған қоса өлең келтірілген түста қаһарман қолына қобызын алады, әрі қалыптасқан эпикалық дәстүр бойынша оның айтқан толғауы (сөзі, өлеңі) тұрақты түрдесойламыш, көрелік ханым не сойламыш" (кейде "сойламыш"
сөзінің орнына "айтты" (айтмақ) етістігі қолданылады) дегентіркеспен басталады. Қазақ эпосында да "Сонда сөйледі// Сөйлегенде бүй дейді…" деп келетіні мәлім. Демек,"сөйлемек", айтпақ" бүл жерде "қара сөз" мағынасынбермейді. Тіптен қалай болған да бұл тіркес қаһарман сөзініңэпоста қандай түрде берілетініне қатысты емес.
Ватикан қолжазбасының көшірушісі кейбір тұста өлең үзінділерін бөліп жазуға әрекет еткен (мәселен, қолжазбаның86 бетінде). Бұл өзгешеліктердің барлығы да көптеген түркітілдес халықтардың эпостарында өлең мен қара сөздіңкезектесіп келетіні сияқты "Қорқыт ата кітабының" даауызша айтылуы осындай дәстүрде болғандығын көрсетеді.Дегенмен В.М.Жирмунскийдің пікірінде көңіл аударарлықбір жайт бар. Ол - оғыз эпосының өлең жолдарында қалыптыбуын сандарының біркелкі еместігі. Расында да түпнүсқадакейде 7-8 буын мен 11 буынды тармақтар аралас келеді,кейбір жолдардың буын саны тіптен 14-15-ке дейін жетеді.
Қалкубанйерүмден турар идүм (11)
Иелиси қара қазылық атумабинеридум (15)
Бабамун ақ баневинденчықарыдүм (12)
Арқу белі ала тағы авларыдүм (12)
Ала гейік, сағын гейікқоваридүм (12)
Тартанда бір охыланейлеридүм (11)
Демренсүзохылайигитсени сынар идүм (14)
Өлдүрмегейигидүм мен сениқыйармыдүм (14)
(Дрезден нұсқасы, 200-бет).
Қалқып жерімнен (орнымнан) тұрар едім,
Желісі қара қазылық атыма мінер едім.
Бабамның ақ жабулы (төбелі) үйінен шығар едім,
Арқа белі Ала тауда аң аулар едім,
Ала киік, сағын киік куар едім,
Тартқанда бір оқпенен не істедім.
Темірсіз оқпен жігіт сені сынап едім,
Өлтіруге жігітім мен сені қияр ма едім…
Қолжазба жазылған, не өзінен бұрынғы үлгіден көшірілгенXVI ғасырда оғыз-қыпшақ тайпаларының өлең-жырлары өзінің түр жағынан әлі бір ізге түспеді деуге ешқандайнегіз жоқ. Аралас буынды өлең тармақтарының ауытқуытүпнүсқада недәуір. Бұл дәуірде пішіні жағынан келіскен,жүйелі де көркем өлеңнің үлгілері эпостық жырлар,оғыздардың ұрпақтарында (түркімен, әзірбайжан, түрік) өзгетүркітілдес халықтарда да болды.
Демек "Қорқыт ата кітабының" жағдайы бөлектеу. Бұл өзгешеліктің екі түрлі себебі бар. Біріншісі, оғыз эпосыныңстилі поэтикалық құрылымы, өлең жүйесі жазба әдебиетінің әсеріне жазып алушылар тарапынан болсын, кейінгі айтушылар тарапынан болсын көп өзгеріске ұшырамай,ежелгі белгілерін сақтап қалған. Бұл пікірді В.М.Жирмунскийде, Х.Короглы да қолдайды21.
Екіншіден, біздіңше, ауызша жырды жазып алудыңтәжірибесі қалыптаспағандықтан, музыкалық сүйемелдеуден ажыратылып, ежіктеп айтылғанда, әрі жазбаша өңдеу барысында мәтіннің біраз қасиеттері жоғалған. Бірақ жыраулық поэзияға да, байырғы эпостық жырларға да тән бір нәрсе - буын санының аралас, әртүрлі бола беретініқалыптасқан жағдай. Мәнерлеп, мақамдап айтқанда оныңжымы білінбей кетеді. Бұлай деуіміздің себебі образды,поэтикалық қасиеттері жағынан құйылып келетін жолдар да аз емес. Әсіресе, көшпелі тұрмыс-тіршілікпен біте қайнасып, бірге қалыптасқан оғыздардың көркемдік түсінігін бейнелейтін жолдар ерекше назар аударарлық. Олар өте жиіұшырасады. Мәселен:
Хеййигидүм бек йигидүм.
Қайтабанлар? торумындандөнерми олур
Каракочдаказылықатлар
Кулунчығындепер ми олур
Ағайылдаағчақойун
Козычағын сүзер ми олур
Алпйигидлер бек йигидлер
Гөркүлүсинеқыйармыолур
(Дрезден нұсқасы, 197-бет).
Ей жігітім, бек жігітім,
Қайтабандар ботасынан теріс
Қара кош қазылық аттар,
айнала ма екен?
Құлынын тебе ме екен?
Ақайылдағы (отардағы) ақшақой,
Қозысын сүзе ме екен?
Алып жігіт, бек жігіт
Көріктісіне кеии ме екен?…
Оғыз эпосының өлең жүйесіне қатысты айтылған бүлекі түрлі себептің біріне үзілді-кесілді салмақ салуға әзіршенегіз жоқ. Бұл мәселеге алдағы уақытта кең салыстырмалы текстологиялық зерттеудің нәтижесінде өз шешімін таппақ.
"Қорқыт ата кітабының" 12 жырдың оқиғасы тұтастай да,жекелеген мотивтері бойынша да түркі тілдес халықтардың фольклорында жанрлық құрамы жағынан әр түрлі болып кездеседі. Мәселен, өлімге қарсы күресу, өлімнен қашу,жалғыз көзді (Төбекөз) дәуге байланысты оқиғалар қазақарасына аңыз, әпсана хикаят түрінде айтылса III жырдың сюжеті толығымен эпос түрінде ("Алпамыс") жырланады.Бұған қарағанда "Қорқыт ата кітабындағы" сюжеттерерте заманда жанры, айтылуы өзгешеліктері бойынша фольклордың әр түрлі салаларына қатысты болған. Әсіресе,өмірде болған шындық деп қабылданатын аңыздық(несказочная) прозаның таразысы басымдау. Сондай-ақ кейбір оқиғалар көне заманнан бері қарай эпос түрінде сақталып келген (мәселен, "Алпамыс" жыры). Міне, осыған байланысты 12 жырдың да эпосқа айналып, біртұтас жүйеге келтіріп, циклдық топ құрау кезеңі анықтауды қажет ететін мәселе.Бұл процесс "Қорқыт ата кітабының" жазылып алынған уақытынан бұрын болғанға ұқсайды. Олай деуімізге еңалдымен текстің өзі жауап береді. Дрезден көшірмесінде де,Ватикан көшірмесінде де барлық жырлардың поэтикалық,тілдік, образдық және стильдік кестесі біркелкі. Бұл жағынан ала-құлалық жоқ. Әрі эпостың осы қасиеті ауызша эпикалық дәстүрдің белгілеріне толық сәйкес келеді. Атап айтқанда эпикалық клишелер, қайталаулар, ұқсас жерлер, тілдік-поэтикалық және көркемдік құралдардың (эпитет, теңеу,метафора, гипербола, параллелизм т.б.) ауызша стилдік қалыптан құйылғандығы көрініп тұрады.
Бұл мәселеге кезінде В.М.Жирмунский арнайы тоқталған және осыэпостағы жекелеген сюжеттердің қай-қайсысы болса да ауызша жырау дәстүрінің сүзгісінен өткендігін түпкілікті дәлелдеді. Сондай-ақ "Қорқыт ата кітабының" стилін американ ғалымдары М.Парри мен оның шәкірті А.Лордтың ауызша айтудың формулалығы деп аталатын теориясы тұрғысынан осы жолдардың авторы да қарастырады, сөйтіпоғыз эпосы ауызша жырланған деген қорытындыға келді.Алайда бұл эпостағы жырлардың барлығы да жеке-жекеауызша орындалып келгенімен, олардың бәрінің жинақталып,циклдану процесі аяқталмай түрғанда қағаз бетіне түсірілген.Ол өзгешелік "Қорқыт ата кітабын" тұтастай алғанда сюжеттік-композициялық қайшылықтарынан көрінеді.В.В.Бартольд алғашқы жазған зерттеулерінде эпостағыбарлық жырларды тұтас деп жазса, кейінірек композициялық құрылысындағы сәйкессіздіктерді байқап, "барлық жырларбір дәуірден, ақындардың бір мектебінен өткен, бірақ бірадам жырламаған" деген пікірге тоқтайды. Расында да ұқыпты қараған адамға эпостың композициясында елеулі қайшылық бар.
Мәселен, VIII жырдажалғыз көзді дәу Төбекөзбен ұрыста қаза болған қаһармандаркейінгі (XI, XII) жырларда тағы да оқиғаға араласады,эпостағы негізгі кейіпкер Қазанға байланысты сюжеттерде де композициялық келісімділік жоқ. II Қазанның ұлы Ораз оғызбектері аңға кеткенде елді күзету үшін жалғыз өзі қалады.Мұнда Ораз ер жеткен, есейген батыр; IV жырда Ораз әлікәмелетке жетпеген, әлі еш нәрсе көрмеген жасөспірім бала,сондықтан оны Қазан бек соғыс пен аңшылық өнерін үйрету үшін аңға алып шығады; ал XI бөлімде Қазан бек жаудыңқолына тұтқын болып түскенде, Ораз әлі бесіктегі бала, кейінер жетіп, есейгенде әкесі туралы естіп жорыққа аттанады.Демек, бұлардың орналасуы керісінше болу керек еді. Осыжағдайға байланысты Х.Короглы жырлардың орналасутәртібін мынадай ретпен беруді ұсынды:
XIII, I, III, IV, XI, II, V, VI, VII, IX, X, XII
Оғыз эпосының композициясындағы сәйкессіздіктіX.Короглы ауызша жеке-жеке жырланған оғызнамаларды"Қорқыт ата кітабын" құрастырушы адам бір жергежинақтаған деп қарайды. Біздіңше оғыз жырларыныңтұтастана бастауы бұдан сәл ертерек. Себебі, бұл эпостың циклқұрайтын белгілері терендеу, барлық жырлардың өн бойынадерлік сіңген. Мүндай өзгешелік ауызша айтылған көптегенэпостарға тән. Қалмақтың батырлық эпикалық жыр дәстүрі"Жангар" деген атпен бір ғана эпостық циклға жинақталған.
Олардың бәрін топтастыратын ортақ қасиеттер оқиғалардың аңызға айналған, халық қиялы туғызған Бумба елінде өтуі,жырдың негізгі қаһарманы Жангар болса, басқа батырлар нояны ретінде суреттелетіндігі, барлық жырларда ортақэпикалық қайталаулар, клишелер, ұқсас эпизодтар, эпикалықформулалар, жырдың басталуы мен аяқталуының бір-бірінеқарайлас болуы т.б. Атақты Мұрын Сеңгірбаев жырлаған"Қырымның қырық батыры" да циклдануы бойынша осығанұқсас. Жалпы қазақтың эпикалық дәстүріндегі ноғайлы циклы аталып жүрген жырлардың топтасу принципі осыдан алшақ кетпейді. Тек, ауқымды, мөлшері кеңдеу. Ал мұндай циклдану өмірбаяндық топтанудан (мәселен, қырғыз халқындағы "Манас","Семетей", "Сейтек") басқашалау.
"Қорқыт ата кітабының" топтануы типологиялық жағынан қазақ эпосына ұқсас. Оғыз қаһармандарының жиналатын жері Байындыр ханның ордасы, жырдың көбі осы ордаға жиналған батырлар мен бектерді суреттеуден басталады.Оғызнамалардың басым көпшілігінің қаһармандары ортақ,біріндеолардың жеке-жеке ерлік істері баяндалса (Қазан,Бейрек, Тұралы, Ораз т.б.), екінші бір жерде оқиғаға жалпы қатысушы ретінде айтылады. Әрбір оғызнама сайы қайталанып келетін эпикалық формулалар, клишелер, эпизодтар, бір тектес көркемдік бейнелеу құралдары тіптенкөп. Әсіресе, барлық жырды саналы түрде топтастырып тұрған Қорқыт баяндалады. Эпоста барлық жырды қобызбен жырлаушыозан, болашақты болжайтын көреген, оғыз арасындағы ең қасиетті адам. Бұған қоса Қорқыт эпос оқиғаларының ара-арасында да қатысып отырады. Ол еңжауапты, оғыз жұртының тағдырындағы қиын кезеңдерг еқатысады.
Жалғыз көзді Төбекөз оғыздарды жеп тауысатын болған соң онымен келіссөзге Қорқыт барады (VIII жыр).Қыз айттыруға барғандарды өлтіре беретін Делі Қарашарға да Қорқыт барып, оны өзінің кереметтігіне мойынсұндырады(III оғызнаме). Оғыз бектерінің қысылғанда ақыл сұрапотыратыны да Қорқыт.Мұнан шығатын қорытынды, оғыз жырларын жазбашақұрастырушы оларды Қорқыт атымен топтастыра салғандегенге негіз жоқ. Оның бейнесі барлық оғызнамелердің болмыс-бітімімен, эпостың сюжетімен түтасып кеткен.
Оның атын жырды жазып алу кезінде сыналап, жамап-жасқап енгізгендіктің ізі жоқ. Ендеше оғыздардың қаһармандық жырларының Қорқыт атымен жинақталып, циклдана бастауықағаз бетіне түсуден сәл бұрынырақ. Бірақ бұл процесс сол кезде әлі аяқталып болмаған. Оғыз жырларының Қорқытатымен топтануы да кездейсоқ емес. XIV-XVI ғасырлардаоғыздардың ескі заманнан беделіне дақ түсірмей, ерекше қастерлеп келгені, айрықша қадірлісі Қорқыт ата (түпнүсқада"деде" сөзімен қатар кейде "ата" сөзі де Қорқытқа байланысты айтылады). Ол ғалымдардың көпшілігінің дәлелденуіне қарағанда ислам дінін оғыз, қыпшақ арасында тарамай түрғанда өмір сүрген бірінші абыз, бақсылардың атасы Ислам діні келгеннен кейін бұрынғы шаманизмнің белдіөкілі болған бақсыларды ығыстыра бастағандығы мәлім,тіптен көп жағдайда бақсыларға қарсы күрес жүргізді.Осыған байланысты көне заманның атақты абыздары менбақсылары біртіндеп ұмыт болуға айналды, немесе исламғалайықты өзгерістерге ұшырап, екі идеологияның да белгілерін ұштастырған күрделі синкреттіктүлғаға айналады. Аңыздармен әпсаналарда ондай тарихи (кейде ойдан шығарылған)тұлғалардың ескі шаманизм дәуірімен байланысы олардың іс-әрекеті атқаратын қызметінде сақталса, исламидеологиясынақатысты жағы айтушылардың, жыршылардың берген сырттай мінездемелерінде, сол іс-әрекеттерге өздерінше жасаған түсініктемелерінде айқын көрінеді. Мәселен, оғыз эпосында, қазақ, түркімен сондай-ақ әр түрлі тарихи деректерде де (Рашид ад-Дин, Әбілғазы т.б.) Қорқыттың атқаратын іс-әрекеті, қызметі (функциясы) мұсылман әулиелерінің іс-әрекетімен жанаспайды. Соңғыларының барлық қызметі исламды нығайтуға, құдайдың кереметіне күман келтірмеуге,халықты шексіз сендіруге жүмсалады. Бұл қызметтен тысолар ешқандай іс-әрекет жасамайды. Анығырақ айтқанда діни әпсаналарда мұсылман әулиелерінің іс-әрекеті де оның мазмұн түсініктеме жағы да тұтас, бірінен бірі ажырамайды.
Екеуіде дін қағидаларын күшейтуге бағытталған.Ал, Қорқыттың аңыздардағы, эпостардағы, әпсаналардағыа тқаратын әр түрлі қызметіне ислам түрғысынан берілетін баяндау, түсініктерді алып тастасақ, оның жасайтын іс-әрекеттері ислам идеологиясына кереғар болып шығады.
Бұл әсіресе қазақтың аңыз, әпсаналары мен "Қорқыт ата кітабынан" анық байқалады. Оғыз эпосында Қорқыттың барлық қызметі оғыз тайпаларының ортақ мақсат-мүдделерімен байланысты. Оның жатса-түрса ойлайтыны құдайға құлшылық жолы емес, оғыздардың тағдыры,жырлайтыны әулие-пайғамбарлар туралы діни сюжеттер емес,оғыз батырларының ерлігі. Тұтастай алғанда Қорқыттың болмыс-бітімі рулық, тайпалық деңгейден аспаған, жалпыисламдық дәрежеге көтерілмеген. Рас, Қорқыт - көреген, қасиетті, болашақты болжайтынқарт. Ол не айтса сол болады. Міне осы түста Қорқыттыңекі жақтама тұлғасы көрінеді. Анығырақ айтқанда мұсылма әулиелеріне тән қасиеттер мен ескі шамандық көзқарастардан қалған бақсылық, абыздық белгілердің бір-бірімен кірігіп,тұтасып кеткендіг байқалады. Бір жағынан көрегендік,болашақты болжау ежелгі абыздарға, бақсыларға тиесілі;ру-тайпалардың тағдырын болжау; жол көрсету солардыңүлесіне тиген; ру-тайпа ішіндегі ең беделді адамдар да солар.Екіншіден, бұл сияқты қасиеттер - мұсылман әулиелерініңде негізгі белгілері және бұлар құдайдың құдіретімен болып отырады. Демек, ескі бақсылар мен абыздарды көрсетілген белгілері бойынша мұсылман әулиелеріне қарай икемдеу оншалықты қиынға соқпаған. Бірақ олардың қызметіне байыптап қарасақ елеулі қайшылық бар. Абыздар менбақсылардың қызметі, атқаратын бүкіл іс-әрекеті, қажетдесеңіз әулиелігі құдайға құлшындыру жолы емес, ру-тайпамақсатына, солардың арасындағы қақтығыстарды реттеугебағытталады. Мәселен, Қорқыт Бамсы-Бейрекке Бану-Шешекті айттыруға барғанда қыздың ағасы ДеліҚарашарҚорқытқа ашуланып оны өлтірмек болып куа жөнеледі.Ақырында ол қос атпен қашқан Қорқытты қуып жетіп,қылышпен шапқалы қолын көтергенде қолы сол қалпында төмен түспей қарысып қалады. Қорқыттың тегін емес тігінекөзі жеткен Делі Қарашар қарындасын бермекші болып уәдеетеді, сонан кейін ғана оның қолы орнына түседі. Алайда Қорқыттан қалың малға "келеге түспеген мың үлек, биегетүспеген мың айғыр, саулық көрмеген мың қошқар, құйрығымен құлағы жоқ мың ит һәм мың бүрге" сұрайды.
Бамсы-Бейректің әкесі Қам-Бөрі (кейде Байбөрі депаталады) барлығына келіседі, бірақ ит пен бүргені қалайтабуды білмейді. Бұл жерде де Қорқыт көмекке келеді, оның кереметтігінің арқасында құйрықсыз, құлақсыз мың иттітауып, Делі Қарашарға апарады. Мал мен итке риза болғанол бүргені сүрайды. Қорқыт бүргенің арығын тастап, семізінтаңдап алуды Қарашардың өз еркіне салады, сөйтіп қулықпеноны бір бүргесі көп қораға жалаңаш кіргізіп жіберіп, есігінжауып қояды. Сау тамтығы қалмай таланған Қарашар
Қорқыттың ақылымен суға түсіп қана бүргеден құтылады (IIIоғызнаме). Бұл айтылғандардан анық көрінетіні Қорқыттың қызметі мұсылман әулиелерінен мұлдем басқаша екендігі.Жырда Қорқыттың аузынан Қарашарға болсын, басқакейіпкерлерге болсын құдай жолына беріліп, құлшылық жасау мәселесі уағыздалмайды. Тіптен эпостың идеясына бұл жағдай мүлдем жат. Тек Қорқыттың қысылған жеріндеғана құдайдан көмек сұрауы әулиелерді еске салады, алайдамұның өзі ұзақ жалбарыну түрінде емес, үстірт қысқа ғана еске салып өтуден ары аспайды.
Демек, Қорқыттың қазақ арасында сақталған ежелгі бақсыға, абыздарға тән бейнесі "Қорқыт ата кітабында"да көп өзгеріске ұшырамаған. Бұған қоса жоғарыда айтқанымыздай эпостың өзі ислам идеологиясының терең өңдеуіне түспеген, керек десеңіз мүнда жазба әдебиетініңде ықпалы жоққа тән. Қорқытқа әулиелік қасиет беріп,мұсылмандыққа икемдеу эпостың алғашқы кіріспе бөліміндебайқалады. Ал бұл бөлім зерттеушілердің айтуынша талассызкейін қосылған, тіпті ол жазып алу, не көшіру барысындапайда болған бөлім. Ал өзге жырларда эпостың стилі де,мазмүны да таза сақталған. Тексте араб, парсы сөздерінің өте сирек кездесетіндігін жоғарыда айтқанбыз.
Мұның себептеріне үзілді-кесілді жауап беру қиын.Расында да XIV-XVI ғасырлардың аралығында оғыздардың ұрпақтарында, әсіресе Кіші Азия мен Әзірбайжанда өркендеген жазба әдебиеті болды. Оның үстіне бұдан төрт-бесғасыр бұрын-ақ отырықшылыққа айналған оғыз жүртыныңарасында мектеп, медреселер салынып, діннің ықпалы күшті. болды. Соған қарамастан "Қорқыт ата кітабының" көп өзгеріске үшырамай келуі таңқаларлық жағдай.
Алайда мына бір жайт ерекше көңіл аударарлық. Оғыздар ертеден-ақ отырықшы мәдениетке ауыса бастағанмен, мұныбәрі бірдей бір мезгілде қабылдамаған. Орта ғасырларда олардың үлкен бөлігі көшпелі болған. Тіптен қазіргі кезде деоғыздардың көптеген рулары кіші Азияда Юрюк деген атпен
( 300-500 мың адамдай) көшпелі және жартылай өмір сүріпкеле жатыр
Мұны айтып отырғанымыздың себебі "Қорқыт атакітабындағы" жырлар жазылып алынған мезгілге дейін де,сәл кейінірек те көшпелі не жартылай көшпелі оғыздардың арасында молырақ сақталып келгенге ұқсайды. Оғыз эпосында көшпелі тіршіліктің ізі сайрап жатыр, бұл мәселедау тудырмайды. Эпостың мұсылманшылдықтың әсеріне де,жазба әдебиеттің ықпалына да ұшырамауының басты себебіде осында болса керек.
Бір қызығы орта ғасырлардағы Кіші Азия, Әзірбайжан төңірегінде жазылып алынған "Қорқыт ата кітабынан"басқасы төңіректегі басқа деректерде Қорқыттың мұсылмандығы тереңдеу". Ол исламды уағыздаушы әулие ретінде жиі көрінеді. Бұл да жоғарыдағы пікірді растай түседі."Қорқыт ата кітабының" сюжеттерін, Қорқыт пенбасқа кейіпкерлердің бейнесін қосымша мәліметтерменде (ауызша, жазбаша деректер), өзге халықтардың тарихижәне фольклорлық мұраларымен де салыстыра қарастырузерттеу еңбектерде кең етек алған. Осының негізінде қазіросы эпосқа тікелей де, жанамалы түрде де қатысы барқыруар мәліметтерді жинақтап, олардың өзін белгілі бірғылыми-методикалық жүйемен ретке келтіріп, пайдаланудың мүмкіндігі туып отыр."Қорқыт ата кітабында" кездесетін сюжеттер сәйкестігәр түрлі дәрежеде түркі халықтарының фольклорында жиікездеседі. Сондай-ақ Моңғол, Сібір, Кавказ халықтарының ауыз әдебиетінде, грек эпосында да ұшырасады. Географиялық жағынан Қиыр Шығыстан бастап Шығыс Еуропаға дейінгіұлан-асыр территорияға таралған мәліметтердің сипаты дабіркелкі емес. Жанры жағынан да олар әр түрлі. Мұның үстінетарихи жазба деректер, этнографиялық топонимикалық,тілдік мәліметтер де өзінше жатқан мол дүние.
Салыстырмалы зерттеу барысында ғалымдар "Қорқыт ата кітабының" кезеңін, Қорқыт бейнесінің эволюциясын,тарихи шындық пен оның эпоста жырлануын т.б. мәселелерін анықтауға көп ат салысты. Осыған байланысты зерттеушілер түркі халықтарының фольклорын молынан пайдалануға,деректерді неғұрлым көп жинауға тырысты. Нәтижесінде қыруар мәліметтер белгілі болды. Әлі де жаңа деректердің жинала беретіні сөзсіз. Бұл құптарлық іс.Алайда осы өзгешелік бүл эпосты зерттеуді қиындатыпотыр. Себебі күні бүгінге дейін тарихи, фольклорлықмәліметтерді мазмүны мен сыртқы ұқсастықтарына қарай тізу, сол арқылы "Қорқыт ата кітабындағы" тарихи дәуірлердің іздерін анықтау басты орын алып келеді. Бұл жағдай оғыз эпосына қатысты деректерді үстін-үстінетолықтыруға мүмкіндік бергенімен ғылыми зерттеу әдісі бойынша әлі жүйелі жинақтау дәрежесіне жетпегендікті көрсетеді. Салыстырмалы-типологиялық зерттеудің қазіргі мақсатына қарай оғыз эпосын тану мәселесін жаңа сатыға көтеру қазіргі күн тәртібінен туған қажеттілік.
Рас,Қорқытқа арналған түбегейлі еңбектерде(В.В.Бартольд,В.М.Жирмунский, Х.Г.Короглы) осы эпосқа қатысты тарихи, фольклорлық мәліметтерді шығыс жәнебатыс деректері деп қарау әрекеті бар. Бұлай бөлу кездейсоқта емес. Шығыстық мәліметтерге Сібір, Моңғол, Алтай, ОртаАзия, Қазақстан фольклорының материалдары жатқызылады,әрі мұнда оғыз эпосының көне белгілері, ежелгі бастау көзімолырақ сақталған. Ал батыс деректеріне түркі халықтарыныңбатыс бөлігі, Кавказ, Кіші Азия халықтары, грек, иран,фольклорының сәйкес үлгілері қарастырылады. Соңғысында оғыздардың батысқа қарай қоныс аударғаннан кейінгі тарихымен фольклорына қатысты деректер басымдау.Осы жағдай түптің түбінде оғыз эпосының ұзақ дамутарихындағы шешуші екі кезеңін тұтас, жан-жақтыжинақтауға мүмкіндік береді.
Алайда ол үшін "Қорқыт ата кітабын" қазіргі күнге дейінсалыстыра зерттеп келген әдісті елеулі кемшіліктерден арылту қажет. Ендігі соған тоқталайық.
Қазіргі кезде ғалымдарға фольклорлық шығармадағы ұқсастықтарды генетикалықбірлікте(генетическаяобщность), қарым-қатынастық байланыстарға және жалпы типологиялық ұқсастықтарға ажыратып қарау кеңіненмәлім. Бірақ салыстырмалы-типологиялық зерттеудің нақтылыөз тәжірибесіне келетін болсақ, бұл арада белгілі бір жүйелітәсілдің жоқ екенін байқауға болады. Ең алдымен көзгетүсетіні - эпикалық шығармаларды салыстыру сюжет пенмотивтерді (сондай-ақ идеялық-тақырыптық, жекелегенсөз тіркестерін, кейіпкерлердің ұқсастығы т.б.) сыртқымағыналықжақындықтарына қарай топтастыру, сөйтіп үлкенқорытындыларға бару орын алып келеді. Ал оларды ішкіформалары жағынан, жанрлық құрамы, айтылу типі, үлкенді-кішілі айырмашылығы, оның себептері, текстің ішіндегіорны, нақтылы ажыратып тұрған қызметі т.б. толып жатқантүр ерекшеліктерін саралап анықтау жете ескерілмейді, тіптенкөп жағдайда назардан тыс қалып отырады.
Бұған қоса эпикалық шығарманың құрамында композициялық тәсілдер, поэтикалық формалар, клишелер,көркемдік бейнелеу құралдары сияқты толып жатқанпоэтикалық бөлшектердің болатындығы мәлім. Сөз жоқбұлардың ұқсастықтары мен айырмашылықтары да эпостақоғамның, тілдің тарихи жағдайдың және эпикалық дәстүрлердің даму ерекшеліктеріне қарай әр түрлі дәрежеде,әр түрлі сипатта болып келеді. Сондықтан да осы көрсетілген поэтикалық бөлшектердің типологиясын жүйелі түрде түтасзерттегенде ғана біз эпостағы күрделі байланыстардың себептерін, олардыңкейінгі даму барысындағы өзгешеліктерін дұрыс, әрі толығымен белгілей аламыз. Анығырақ айтқанда эпостың басқа фольклорлық шығармалармен ұқсайтын, не ұқсамайтын жақтарын текстің әр түрлі көркемдік деңгейінде(жанрлық, сюжеттік, мотивтік, поэтикалық-тілдік, құралдықт.б. деңгейлерде) жүйелі, тұтас қарастырмайынша діттеген мақсатқа жете алмаймыз. Онсыз белгілі бір эпостан анықтағымыз келген құбылысты өзге шығармалардағықұбылыспен мағыналық жағынан салыстырып, сыртұқсастықтарын қуаласақ, сөйтіп оны жанрдан, нақтылытекстегі қызметінен, текстің басқа компоненттерінен тыс,байланыссыз алып қарастыратын болсақ, ол ойдан-қырданжинап шебер құрастырған, зерттеушінің өз ой-қиялынантуған, бірақ өмірде шын мәнінде негізі жоқ үлгі-модельболып шығады.Фольклордағы белгілі бір ұқсас құбылыстарды салыстырақарастыру ғылымға көптен белгілі. Кезінде мифологиялық,тарихи, антропологиялық (этнографиялық) мектептер,ауысып алу теориясы, сондай-ақ қазіргі структурализмсияқты әр түрлі фольклористиканың тарихындағы бұрынғы-соңғы зерттеу ағымдары мен әдістерінің де негізгі сүйенетінісалыстыра зерттеу тәсілі. Демек, бұл теориялық мәселеге,нақтылы проблематикаға, методологиялық әдіске лайықтықолданылып, әр түрлі сипатта болады екен. Осығанбайланысты В.М.Жирмунский ғылыми салыстыру тәсілінмынадай салаға бөліп қарастырды: салыстыру, тарихи-генетикалык, тарихи-типологиялық және бір-бірінен ауысыпалуды анықтайтын салыстырулар.
Соңғы үшеуін методологиялық жағынан жинақталған,алдына айқын мақсат қойған зерттеудің арнайы әдісіекенін аңғару қиын емес. Олар фольклордағы үқсастықтармен айырмашылықтарды ажырату үшін ғана емес, оныңшығу тегіне, үқсас болу себептеріне нақтылы жауап беругебағытталған. Ал, салыстыру тәсілі дегеннің өзін жекебөліп қарауға Б.Н.Путилов қарсы болады. Себебі, оның айтуынша, бұған барлық ұқсастықтарды тізе беруге болады(варианттарды, жергілікті фольклордың өзара ұқсастықтарын т.б.). Сондықтан салыстырудың өзін методикалықтәсіл ретінде айтуға болғанымен, арнайы жүйеленген методологиялық зерттеу әдісі түрінде қарастыруға негіз жоқ.Салыстыра зерттеу тәсілі түрлі теориялық ағымдарға, ғылыми мектептерге әр кезде-ақ қызмет етіп келеді. Сондықтанда барлық-дәуірлерге, барлық теориялық ағымдар менмектептерге ортақ тарихи-салыстырмалы әдіс туралы сөзқозғау мүмкін емес.
Қазіргі типологиялық -зерттеудің барлық қыр-сырына үңілу бұл еңбектің мақсатына жатпайды. Дегенмен біз үшінаса маңызды типологиялықзерттеудің кейбір мәселелеріне тоқтала кеткен артық емес.Өзге ғылым салаларына қарағанда типологиялық фольклорға лайықты қолданылуының басты бір ерекшелігі- кез-келген қүбылысты, фольклорлық процестің үлкенді-кішілі барлық деңгейлері мен сатысын динамикалық қимыл-қозғалыста, үнемі өзгеріс үстінде қарастыру. Олай болатыны фольклор сан ғасырлар бойы әр дәуірдің көркемдік талапт ілектеріне жауап беріп, ұзақ эволюциялық процесті бастанөткеріп келе жатқан өнер. Белгілі бірұқсастықтың болусебептеріне жауап беруге әрекеттенесек сөз жоқ тарихидәуірлерге бойлап барамыз, әрі сол үқсастықтың кейінгітағдырына үңілеміз. Демек типологияның басты өзгешелігініңбірі - оның тарихилығында. Тарихи типология - біз үшінқозғалыстағы, үнемі өзгерістегі процесс. Ол фольклорды ғасырлар айнасының ұзына бойына жайып тастап,диахроникалық тұрғыдан зерттейді.
Бұл айтылғандардың біраздан бері салыстыра зерттепкеле жатқан "Қорқыт ата кітабында" де тікелей қатысы бар.Осы эпосқа байланысты қалыптасқан қыруар тәжірибені жинақтап, бұдан былай жүйелі типологиялық әдіспензерттеудің мүмкіндіктері қалыптасты деп айтуымызға әбденболады.Түрлі тарихи дәуірлерде қалыптасқан батырлық жырлармен аңыз-әңгімелер XIV-XV ғасырларда аты аңызға айналған Қорқыт ата есіміне байланыстырылып және Кіші Азия территорияларында қағаз бетіне түсірілді. Алайда "Қорқытата кітабындағы" жырлардың дені оғыз тайпаларыныңежелгі мекені Орталық Азияда (дәлірек айтқанда Сырдария мен Арал теңізінің маңында) қалыптасқанын зерттеушіғалымдардың көбі мойындайды. Бұл жағдай қазақ жәнеоғыздың эпикалық мұраларын тікелей салыстыра зерттеугемүмкіндік береді. Төменде біз "Қорқыт ата кітабы" менқазақтың "Алпамыс", "Қобыланды" жырларындағы кейбіртипологиялық ерекшеліктерін тілге тиек етіп көрейік.Әдетте, "Қорқыт жырларында" эпикалық баяндау негізіненоғыз тайпалары мен бектерінің бейбіт өмірін, олардыңбайлықтарын суреттеуден басталады. Кейбір стилистикалық айырмашылықтары мен эпитеттердің орны алмастырылып,немесе өзгертіліп келгені болмаса, мүндай мотив "Қорқыт кітабына" енген көптеген (I, II, III, IV, VII, IX) жырларғатән.
"Бір күні Қам Ганұлы Хан Байындыр орнынан тұрыпты:Шам күндігін жер үстіне тіктіріпті; ала шатырды көк жүзінеқарай көшіріпті; мың жерге жібек кілем төсетіпті. Хандарханы Хан Байындыр жылда бір рет той жасап, оғыз бектерін қонақ етеді екен. Және де той жасап аттан айғыр, түйеденбура, қойдан қошқар сойдырыпты… (ДКК, 1-жыр, ДЕ-10 б)"3Қазақың батырлар жырында да ең алдымен белгілі бір(рудың қыпшақ, қоңырат т.б.) өкіліне жататын батырдыңата-аналарын, олардың байлықтарын жырлау - кең тарағанмотивтердің бірі. Мәселен "Қобыланды батыр" жырының нұсқаларында Тоқтарбайдың дәулеті:
Байлығында есеп жоқ,
Айдалып, бағып жайылды.
Ал оғыз эпосындағы Дерсе хан ұлы Бұқашхан туралыжырда мүндаймотивтің ырыми салттық көріністері басым:
"Кімде-кімнің ұлы, қызы жоқ - қара отауға қондырыңдар,қара киізді астына төсеп, қара қойдың етін алдына тартыңдар;жесін, жемесе тұрсын да кетсін деген еді. Ұлы барды ақотауға, қызы барды қызыл отауға қондырыңдар; ұлы, қызыжоқты Тәңірі қарғапты, біз дағы қарғаймыз, мейлі білсіндеген еді" (ДКК, 1 жыр ВН - 11-б).
Баласы жоқтарға бұл секілді мәмле жасаудың тарихи әлеуметтік себептері жырда айтылмайды. Оның үстіне барлық оқиға рудың шеңберінен аспайды. Жиынға келіпқатты қайғырып қайтқан Дерсе ханның (баласы жоқ) тойиесі Байындырмен ешқандай бас араздығы жоқ. Әрі оларбір рудан. Сондықтан баласыздарды қудалау - ерте дәуірдегі ырым, салттармен тікелей байлынысты деп қарауымызғанегіз бар.
Эпостың кейінгі даму процесінде ескі мотивтер жаңа сарындармен толықтырылады; тарихи әлеуметтің өзгешеліктері басқаша түсіндіріле бастады. Ұлы жоқ әкенің байлығына көз қызарту, оны өлтіріп, байлығына ие болу үшін жалғыздығын бетіне басу секілді түсіндірмелер қазақэпостарына бергі феодалдық замандарда енгізілген.Сондай-ақ көне мифтік, тотемдік көзқарастардың деңгейінде жырланатын эпостарда көркемдік бейнелеу құралдары да түрлі ырымдармен біте қайнасып жатады жәнеолардың қызметін мотивтен бөліп алу қиын. Себебі эпоста этнографиялық суреттеулер (нақтырақ айтқанда салт, ырымт.б.) өздігінен қамтылып, өзгеге байланыссыз келтірілмейді.Олар белгілі бір оқиғаға тиесілі, сюжетті ілгері жылжытуға тікелей қатысты ғана алынады. Бұл ретте эпосты айтушылар ырым, ритуалдың іс жүзіндегі өткізілу процесін, мән-маңызын тыңдаушыларына түсіндіріп отырмайды. Мұндайбаяндау эпикалық сюжеттің маңызын тыңдаушыларынатүсіндіріп отырмайды. Мұндай баяндау эпикалық сюжеттіңжелісіне шабандық келтіреді. Сондықтан да айтушылароқиғаның ритуальдық, ырымдық (олар өз ортасынатүсінікті) жағын таңбалармен, тұспалдау тұжырымдарменберуге тырысқан. Ол міндет негізінен көркемдік бейнелеуқұралдарына жүктелген. Мысалы, оғыз эпосынан келтірілгенүзіндідегі эпитеттердің (ақ, қара, қызыл) ролі осыған дәлелбола алады.Ал бергі замандарда поэтикалық құралдар ежелгіритуальдық, салттық мағыналарынан арылып, енді сөз өнерінөрнектеуге, жырды әрлендіріп, айшықтауға бағытталады.Олардың жаңа қызметі шығармада көркемдік талап-талғамныңретіне қарай жиі ауысып, кейде өзгертіліп, қолданыла беруінежағдай жасайды. Біз талдап отырған оқиғаларға бейнелі
сөздердің үнемі сәйкес келе бермеуі де осыдан. Мәселен,"Алпамыс" жырындағы баласыздарды әшкерелейтін мотивтеде ақ, қара секілдікөркемдік айқындауыштар пайдаланылған.Бірақ олар ең алдымен жырды ажарлау үшін қолданылады.
Адамның гүлі ұл мен қыз,
Көзінің ақ пен қарасы…
Оғыз және қазақ эпостарында ежелгі арнасы бірмотивтердің қатарына, сондай-ақ болашақ қаһарманныңдүниеге келуі және оған ат қоюмен байланысты туғантүсініктер де жатады. Бұл секілді мотивтердің түп тамырышежіре (генеологиялық) аңыздармен бір болуы ықтимал.Айталық Сібір, Алтай түркілерінің шежіре аңыздарындағынәрестенің ғажайып түрде туылу оқиғасы (қоғамдықформациялық, діни т.б.) басынан өткерді; даму деңгейіжаңа сатыға көтеріледі. Бірақ осының бәрі де ескі дәстүрдіңтопырағында қалыптасты.
Ерте замандарда түркі-моңғол тайпаларының арасындакең тараған аңыздардағы алғашқы ата-бабаларымыз жарықнұрдан, өгізден т.б. пайда болыпты дейтін лақаптардыңбіразы Оғыз (Өгіз) қаған есіміне байланысты айтылады да,оның жаратылысы жартылай адам, жартылай хайуанаттартүрінде суреттеледі (аяғы өгіздікі сияқты, екі мүйізді т.б.)Оғыз руларының дүние танымынан да орын алған осышежіре-аңыз олардың эпикалық жырларына да енген. Бірақ бергі замандарда мүлдем басқаша мәнге ие болған. Себебі шамандық идеологияның негізінде қалыптасқан түсініктерескіріп, оның өкілдерінің рухани ролін қасиетті әулиелер(Хызыр, Қайберген қырық шілтен, кейде жергілікті әулиелерШашты Әзіз, Ахмет, Арыстанбаб) алмастыра бастады. Енді батырдың тегін таң қаларлықтай хайуанаттардан (жансыззаттардан) таратпай, қайта солардың өзіне үстем болу секілді қисын орын алды."Қорқыт жырларында" нәресте туғаннан кейін, оғанбірдегеннен ат қойылмайды. Ол үшін бала кезінде ерлікжасауы тиіс (I, ШI-жырлар). Мәселен, "Дерсе хан ұлыБұқаш хан" жырында жас бала бұқаны өлтіргеннен кейінрудың ақсақал ақылшысы Қорқыт келіп оның ерлігіне қарайБұқаш деп қояды.Мұнан байқалатыны көне түсінік сюжеттің желісіне қарайшындық сипат алғанын байқаймыз.Қазақтың батырлар жырындағы болашақ нәрестеніңанасы қабыланның, арыстанның т.б. өкпесін, жүрегін жепжерігін басу секілді сенімдер де осындай өзгерген шежіреаңыздардың бір көрінісі іспеттес. Мүнда қаһармандардыңесімі хайуанаттардың атауына (мысалы, оғыз эпосындағыдайбұқа - Бұқаш) тікелей байланысты болып келе бермейді,бірақ олардың мінездемелері "арыстан туған", "қабылан","арыстандай ақырып", т.с.с. бейнелеу құралдарымен үнемітолықтырылып отырады. Оғыз эпосында да Қазан ханныңтұрақты эпитеті "Амыт суының арыстаны, Қарашықтыңқабыланы" сияқты болып келеді.Кейде эпоста, қаһарманның тууына байланыстымотивтерде, шежіре-аңыздардың сілемдері ғанасақталған.
Асыл нұрдан жаралған,
Қыдырбай шалдың еркесі.
Қарақыпшақ Қобыланды,
Балаңыздың аты бар.
Жоғарыда біз эпикалық шығармаларда бір-біріне жүйелітүрде ұласып отыратын бірнеше мотивтерге ғана тоқталыпөттік. Мұндай байқауларды жалғастыра беруге болады(айталық, қалыңдық үшін батырдың өзге елге аттануы,әр түрлі ауыр жағдайларға тап болуы, түс көруі т.б.).Әсіресе, "Алпамыс" жырының жалпы сюжеттік желісі оғызэпосындағы Бамсы-Бейрек (III-жыр) есіміне байланысты,айтылатын оқиғалармен бүтіндей сәйкес келетіні мәлім.Және де бір байқалатыны, қазақтың батырлық жырына
"Қорқыт ата кітабында" неғүрлым жақын тұрған жырлар Орталық Азияда туып, сонда қалыптасқан. Белгілі тюркологX.Г.Короглының пікірі бойынша олар негізінен I, II, III, VIIIжырлар40. Бұл бір.Екіншіден, біздің байқауымызша, көбінесе осы көрсетілгенжырларға үндес келетін қазақ эпосының үлгілері де ежелгіоғыз руларының қоныстанған жерлері Сыр бойынан, Арал теңізінің маңынан, сондай-ақ Батыс Қазақстаннан жазылып алынды. Бұған Қобыланды, Алпамысты т.б. атауға болады.Әрине, бұл ретте түркі тайпаларының бөлініп, түбі біржыршы-жараулық дәстүрдің дараланып дамуына лайықөзгерістер де эпоста өз ізін қалдырды. Оның нәтижесін тұрақты деген мотивтердің ішкі ерекшеліктерінен декөруге болады. Бірақ біз айырмашылықтарды сөз еткенде шығармадағы көркемдік формалардың түрлену процесін айқындауды мақсат еттік. Себебі, эпостың өсу, өзгеружолдарын белгілегенде барып, оның көмескі тартқан көнедәстүрінің көзі ашылып, анықтала түспек. Сондай ескідәстүрдің негізі қазақ және оғыздың батырлық жырларыныңарғы тегінде де жатыр.Қорқыт туралы ауызша деректер мен фольклорлықшығармалардың әу баста мол болғандығын және олардыңдені жазба мұрадан бұрын пайда болғандығын қаперге аларболсақ, Қорқыттың шыққан ортасын оғыздардың қазіргі
үрпақтары мекендеп жатқан Кіші Азия мен Кавказдан іздеуден ғөрі Қазақстан мен Орта Азия жеріне қарай ойысатыны, әрі тәңірлік дүниетаныммен байланысты сипатының артатыны сөзсіз. Бұл орайда ауызша деректердің молдығы және территориялық ауқымының кеңдігі ғана емес,ең алдымен олардың көнелігі еріксіз ден қойдырады.
Әрине, Қорқыт жайындағы ауызша деректердің бәрінде байырғы деуден аулақпыз. Аңыз-әңгімелер мен өлең-жырлардың шыққан мезгілі қаншалықты көне болғанымен,оларда кейінгі заманның қоспалары болатыны даусыз.Алайда Қорқыт туралы фольклорлық мұрамыздың сюжетімен мотивтерінің түрақтылығы, мың жыл өтсе де қайталаныпотыратыны таңқаларлық жағдай. Осының бір айқын дәлелінүстіміздегі ғасырда Шығыс Түркістан қазақтарының халықақыны Мәжит Әнуарүлының "Қорқыт жыры" дейтінэпикалық шығармасынан көреміз. Бұл іс жүзіне Қорқыттыңөлімнен қашуы жайлы әйгілі сюжеттің жырға айналуы еді".
Сонымен, Қорқыт ата мен оның кітабы жайлы жазылыпкеле жатқан ғылыми зерттеулердің ұзын-ырғысына шолужасап, көктей өткеніміздің өзінде олардың сан-салалыбағытта жүргізілгендігіне көзіңіз жетеді. Атап айтқандатарихи, әдеби-фольклорлық, этнографиялық, тілдік,философиялық, құқықтық, өнер салалары бойынша талай-талай ізденістерге арқау болды. Бұлардың әрқайсысындақол жеткен жетістіктер, тамаша ізденулер жетерлік. Бірақсонымен бірге кемшіліктерден де құралақан емес. Солардыңкейбірінетоқтала кетуді жөн көріп отырмыз.
1. Әйгілі "Қорқыт ата кітабы" араб алфавитіменжазылғандығы белгілі. Оны қазіргі жазу үлгісіне (латын,кириллица) түсіру жүмысы көптен қолға алынып келе жатыр.Алайда таранскрипциялау мәселесінде ғалымдар байырғыоғыз тілін қазіргі түркі тілдеріне жақындатып оқитыны орыналып жүр. Мәселен, Ш.А.Жамшидовтың пікірінше "Қорқытата кітабы" тілдік ерекшелігі жағынан тек қана әзірбайжанхалқының мұрасы болып табылады.
2. "Қорқыт ата кітабының" орыс тіліне аудырылып,жан-жақты зерттелуіне орасан зор үлес қосқан ғалымB.ВБартольд. Алайда бұл аудармада кейбір еркіндікке жолберілген. Мәселен, қолжазбадағы Қазылық тауы аудармадаКавказ тауы деп беріледі. Бұл жер-су атауларына дегенқиянат қана емес, ескерткіштің о баста қайда пайда болғанытуралы пікірге ықпал ететін жағдай. Оның үстіне түпнұсқадаөлең жолдары бөлініп жазылмағандықтан ғалым оның бәрінқара сөз түрінде аударған.
3. Қорқыт ата тұлғасын да, "Қорқыт ата кітабын"да зерттеу барысында ғалымдар көбінесе тарихи жазба деректерге арқа сүйейді. Бұл - дұрыс та шығар. Алайдатәңірлік дінге қатысты Қорқыттың бақсылық бейнесінашатын мәліметтердің ауызша таралғанына және олардыңкөнелігіне жеткілікті мән берілмейді.
4. Батыс Европа ғалымдарының зерттеулерінде Қорқытқақатысты Шығыс деректері, яғни Орталық Азия, Қазақстан,Сібір аймақтарының мағлұматтарытам-тұмдап қанақолданылады.
5. Шығыс деректерінің көбі түрлі себептермен күні кешегедейінгі ғылыми айналымға түскен емес. Оған идеологиялықшектеушілік, деректердің жарыққа шықпауы, Қорқыттұлғасына үрке қарау сияқты жағдайлар тұсау болды.Сондықтан да Қорқытты хан сарайындағы ақылшы, уәзір,эпосты қағазға түсіруші ретінде тану орын алып келеді.Біздіңше, түркілік тұтастық әр халықтың рухани өзмұрасына айналып кеткен тарихи ортақ жәдігерліктеріміздіқайта түгелдеуден басталмақ. Қорқыт пен "Қорқыт атакітабы" дәл сол түгелдеудің басында түрған мәңгілік мұра.

Дүниені эстетикалық көзқарас түрғысынан таныппайымдау, әдебиет пен өнердің көркемдік-танымдықүлгілерінің, поэтикалық өзектерінің тарихи кезеңдердегітабиғатын ашып, көркемдік құпияларының заңдылықтарынтүзу - туған әдебиетімізде жете түжырымдалып үлгермегентарихи да теориялық мәселе. Бүл жерде біз ежелгі түркі әдебимұралары мен классикалық қазақ әдебиетіне жалғасатындаму үрдісін, әсіресе, өте-мөте, қарахандар әулетінің дәуіріндетуған ірі ақындық, ғылыми, теологиялық әдебиеттерденбайқалып, бүгінгі иісі түркі мәдениетіне ұласатын сипаттардымеңзейміз.Әдебиет - қоғам тарихы, адамзат тарихы. Қазақмәдениетінің, әдебистінің топырағы бір бастау арнасы-ежелгі түркі дәуіріндегі өркениет мұралары. Ол дәуірді қаншаалыстатып, перделегенмен дүние жүзіне әйгілі түркітанушығалымдар, мамандар, қазақ зиялылары әркез тиісті дәрежедекөңіл қойып, зерттеп, түтас бір рухани даму өзегін үзбейжалғастырып отырды. Көптеген зерттеу еңбектер жарықкөрді. Бір кезде, "пантүркілік бағыт" деген желеумен тежеліпқалған бұл ғылыми сала соңғы жиырма-отыз жылда қайтажаңғырып соны өріске шықты. Заманында, сол бір саясиастармен жүргізілген "пантүркілікке" қарсылық күллі әдеби,мәдени, ғылыми даму жолына көлеңкесін түсірді. Исі түркігеқатыстының бәріне тыйым салу деген көрсоқырлыққаұласты.

Қалай дегенмен, қазақ ұлттық әдебиеті жалпытүркі тектесұлыстардың бәрінің әдебиеті мен тілінің төркіні, өсіп-өнгеналтын бесік, қара шаңырағы түркі мәдениетінің топырағыдеген қорытынды ғылыми тұжырым ретінде шәксіз еді. Ол- әлдеқашанғы ақиқат. Осы мақсатта тілтану саласында да,археология мен этнография аумағында да, әдебиет пен өнер,жалпы этнология түрғысында да бұлтартпас қорытындыларжасалды. Әрине, белгілі бір ғылыми болжамдар, талдаулар,тұжырымдар төңірегінде кереғар пікірлер, қилы-қилыкисынды ой-толғамдар, қарама-қайшы көзқарастар кездеседі.Ол - ғылым табиғаты, ғылым тіршілігінің тынысы. Біз ежелгітүркі ескерткіштерін зерттеп, саралау кезінде қазақ әдебиетімен мәдениетінің құнарлы топырағының қымбат қасиеттерінеқаныға түсеміз. Кейінгі ғасырларда біршама дараланабой түзеп, оқшау биіктерін түзген қазақ көркемсөзінің,қазақ өлеңі мен өнерінің бай рухы мен тынысты жігерініңтегін түйсінеміз. Қазақ елінің тарихи санасының төркінінтанимыз. Біртуар Күлтегін, Тоныкөк, Өнгүн ескерткіштерініңбірегей бітімі мен шығыс өркениетінің ғылыми таным, ілімдүниесінің үздік өкілі Әл-Фараби мектебінің, одан кейінгіғылыми зерделеу өлкесінде іргелерін биік көтерген Жүсіп ХасҚажыбБаласағүн, Махмүт Қашқари мен классикалық қазақәдебиетінің, яғни тарих сахнасындағы тау-тау құбылыстардыңрух бірлігінің бедерлі белгілерін аңғарамыз.
Бір-біріне әсте ұқсамайтын құбылыстар, ғасырдан ғасырғаұласса да бірінен-біріне адаспай, жаңылмай жалғасқанпоэтика тектестігі - поэтиканың тарихи құбылыстары.Бұл, әсіресе, ежелгі дәуірдің бір белесі Х-XII ғасырлартұсындағы, қарахандар әулеті дәуірлеп тұрған заманындағыЖүсіп Баласағұнның "Құтадғу білік", Махмұт Қашқаридың"Диуани лүғат-ит-түрік"сынды шығармаларында, т.б. әйгіліеңбектерде айқын сезіледі деп ойлаймыз.
Қазір еліміз тәуелсіздік алып, дербес даму жолынатүскен кезеңде ежелгі дәуірлердегі үлттық мәдениетіміз бенрухани жан-дүниеміздің күретамырлары саналатын жазбаескерткіштерге халықтық мүдде тұрғысынан жаңаша қарайбастадық. Тарих қойнауларында жатқан алтын көмбелердіаршып, танып, талдап ұлттық тарихымыздың нақты тарихидеректері, құжаттары ретінде ұсыну енді-енді байсалдығылыми бағыт ала түсті. Ал, қазақ сахарасына етенежақын ондай қымбат қазыналар баршылық. Ежелгі түркідәуірлерінің өзінде қазіргі қазақ халқының парасат-пайымынқалыптастырып, рухани түп-тегін саралайтын талантты даөлмес мұралар жасалған. "XI ғасырда өмір сүрген Баласағұнсол дәуірдің аса маңызды әдеби ескерткіштерінің бірі әрібірегейі -"Құтадғу білік" ("ҚҚүтты білік", "Құт дарытатынбілім") еңбегін жазды. Ол Орталық Азиядағы түркі тілдес
халықтар әдебиетінің бізге дейін жеткен тұңғыш туындысыболса, Махмүт Қашқаридың "Диуани лұғат-ит-түрк"(Түркі сөздерінің жинағы) атты еңбегінің де құндылығы өтежоғары. Бұл еңбек тіл білімі тарихына орасан зор үлес қосыпқана қойған жоқ, сонымен қатар түркі тілдес халықтардыңтұрмысының, мінез-құлқының тарихынан мол мағлүматберетін баға жетпес ескерткішке айналды.
Ол сондай-ақ, орта ғасырдағы табиғи жаратылыс жөніндегіғылыми көзқарастан да хабардар етеді"Осынау екі үлкен еңбек сол кездегі поэтика айшықтарын,ғылым мен білім тәжірибесін бойына кемел сіңірген ұлыескерткіштер.
Тарихта Қарахандар деген атпен белгілі бұл кезең / 840-1212ж.ж./ түркі даласындағы өркениеттің белес биігі іспетті. Дәлосы кезеңде Түркі қағанаты гүлденіп, өркениет өте дамыған.Екінші жағынан ислам діні Тұран жүртына біртіндеп енебастаған, тарала түскен тұс. Қарахандар мәдениетінде елдіктүзу, мемлекеттік, қоғамдық ойды идеология деңгейіндеөрістету секілді айқын бағыттар таланттылықпенкөрінеді.Қарахандар әулеті, мемлекеті жөнінде В.В.Григорьев,В.В.Бартольд, С.Г.Кляшторный, О.Притсак, С.Е.Малов,А.А.Валитова, т.б. шығыстанушылардың ғалымдардыңбайсалды еңбектері мәлім. Қарахандар дәуірінде мәдениет,білім, өнер белгілі дәрежеде гүлдене түсті. Түркілікмемлекеттік жүйенің нығаюы, елдік көзқарастың берікқалыптасып, айқындық сипат танытқандығы әдебиет пенрухани мәдениеттің де бітімін нақтылап берді. Қарахандарәулетінің елдік көзқарасының түйінді тұжырымы түріктікрухты ұстану, ашық түрде түріктік мемлекет екендігінекендігін жария етіп отыруы еді. Жүргізген ішкі-сыртқысаясатының бағыты, мақсаты осы көзқарасқа бағындырылыпотырды.
Сол замандағы, өзіне дейінгі кезеңдердегіелбасқарушылары мен әрқилы елдік түзілімдердің ішіндеөздерін "түріктерміз" жариялаған осы Қарахан әулетініңақсүйектері, игі-жақсылары. Әрине, Қарахандар тұсындағыелдік құрылымының, оған кірген ұлыстардың түрлісипаттылығы, бәрі де бір ниетке үйыстырылғандығы туралытарихи мағлұматтар жақсы мәлім. М.Қашқари, В.В.Бартольдеңбектерінде де бұл орайда құнды деректер мен тұжырымдаркездеседі. Ең бастысы, осы Қарахандар тұсында түрікұлыстарының мәдениеті мен әдебиеті ерекше өркендеді.Кейін адамзат тарихының асыл қазыналарына қосылғанмәдени мұралар дүниеге келді. Бұл орайда қолөнердің, сәулетөнерінің әскери өмір мен қару-жараққа қатысты, т.б. қымбатескерткіштерді тізбелеп атап шығу артық. Сол тұстағы жан-жақты даму сипаты сөз өнеріне де, әдебиет пен білімнің бойтүзеуіне де елеулі ықпал етті.Қарахандар кезеңітүркі өркениетінде елеулі қызметатқарған дәуір, Ж.Баласағүн, М.Қашқари - сол заманда өмірсүріп, өлмес ескерткіштер қалдырған хәкімдер.Ежелгі түркі ескерткіштерінің әдеби мұраларының ішкікөркемдік сымбаты, поэтикасының тарихилығы ұлттықкөркемдік дүниетанымның тұтас бір кезеңінің жаратылысынкөзге тосады. Бұл екі ұлы еңбекті бөле-жара даралап айтуымыздыңбірнеше дәлелді себебі бар. Осы екі шығармадан сол дәуірдегіжазу өнері бар кемелді келбетімен көрінеді. Олардыңпоэтикалық бітімі мен ғылыми жаратылысы барыншасалмақты, көркемдік таным мен ғылыми зерделілік сипатыда осыларда айқын. Әрі, эстетикалық таным, дүниетанымерекшеліктері хақында да тұжырымдар түюге болады. Оныңүстіне, екі шығарма да күллі түрк дүниесіндегі бізге жеткенескерткіштердің ішіндегі аса білікті де бітімді, көлем жағынанда ауқымды дүниелері. Көркемдік таным дәстүріне келсек,бергі Сүлеймен Бақырғани, Ахмет Иүгінеки, Қожа АхметИассауи, Захриддин Бабыр, арғы Орхон-Енесай, Әл-Фарабитараптарымен, ғұндар заманындағы тарихи дастандарменжалғасатын рухани тамырластығы берік.Осындай әдеби-мәдени ескерткіштердің көркемдікерекшеліктерін, поэтикасының тарихилық арналарын,эстетикалық таным жүйесіндегі бірегей дәстүрін парықтауұлттық көркемдік танымды да байыта түседі.Тарихи сана, ұлттық таным сынды ұғымдардың мәніқазір артты. Тарихи сананың деңгейі - ұлттың танымқуатының кернеуі десе де сиып тұр. Ал, тарихи сана тарихсабақтарын жете біліп, ұлттық болмысты сол тарихи күрделікезеңдер үстінде тану арқылы қалыптасса керек. Тарихисана - тарихшылдық емес. Тарихи сана ұлттық сананың ұлытәжірибесі. Сөз өнерін, ғылым білімді, көркемөнердің қайтүрін де, қоғамдық құрылысты, саясат пен әлеуметтануды,жалпы ұлт, қоғам тірлігіне қатысты ілім мен тәжірибеатаулыны сараптай отырып сүзілген таным құнары.
Поэтиканың тарихилығы- әдеби-эстетикалықдүниетаным мектебінің дәстүр белгісі. Бір жағынан, тұтасбір халықтың дүниеге, болмысқа эстетикалық қарым-қатынасының ғасырлар бойы жинақталып, сұрыпталғанкүрделі заңдылықтары. Тарихи поэтика арқылы қазақәдебиетінің тарихи мәртебесі айқындалады. Қазақ елініңрухани дүниесінің әлемдік даму үрдісіндегі көкжиектерікөрінеді.
Әдебиетті халықтың этногенетикалық даму желісіненбөліп қарау толымды болмас еді. Әдебиет тарихы ментеориясын тек қана әдебиталдаулар мен әдеби материалдараясында қарастыру мәселесі ендігі жерде біртіндеп өріскеңейтіп, ұлттың мәдени, лингвистикалық, антропологиялықгенезисіне орай терендете зерттеліп, этногенетикалықбарлау, болжамдарға іш тарта бастады. Қазақ даласында,түркі жерінің қара шаңырағында заманалар белесіндеғұмыр кешіп, өркениет түзген үлыстар мен әулеттердіңтарихы, генезисі әдебиеттің де түп-тұғырын ғылымиТұрғыдан бекіте түседі. Қарахандар мемлекетінің тарихымен дәуірі, қарахандықтардың шығу тегі хақындағыжеті бірдей ғылыми болжам, оларға қарлұқтар арқылыжеткен көне түрк мемлекеттілігінің түзілімі мен дәстүрі(С.Г.Кляшторный), ақырында Қарахан әулетінің қаңқасынқұраған түркі аталарының шынжырлы шоғыры (шігіл,иағма, т.б.) сынды нақты деректер мен тарихи дәйектемелерәдеби жазба мағлүматтарына да нақтылық қосады. Сөйтіп,әдеби жазба мүра поэтикасы, тіл түзілімінің өзіндік тарихисипататы көркемдеу құралының сол тұсқа тән ерекшеліктері,көркемдік таным болмысы әдебиеттанудың да ғылыми өзегінтереңдетіп, буынын бекітеді.
Мұндай үрдіс үлтты тектілігіне тікелей қатысы бар ғылымсалаларының бірін-бірі байытуына, сонымен бірге әр саланыңөзінше даралана терендей түсуіне игілікті ықпал жасайды.Сондай-ақ, ендігі кезеңде ежелгі түркі әдеби мұраларыныңқазіргі түрк тілдес әдебиеттерге ұласуы үрдісін, руханимәдениеттің генезисі мен трансформациясы мәселелерінзерттеп зерделеуге құлшыныс артқан тұста әдебиетті этногенезөрісінде пайымдау қажеттігі туады. Оған бір жағынан ежелгітүркі жазба мұраларының ғылыми түрғыдағы көп қырлылықсипаты себеп болса, екінші жағынан қазақ әдебиетініңөзінің күрделі қалыптасу, даму кезеңдері, түп-тамырыныңәмбебап сипаты да соған мегзейді. Бұл жерде әдебиеттің, сөзөнерінің қазақ үлтының рухани дүниесіндегі өнералдылыққасиетін еске сала кеткен орынды. Әдеби мұралардың қазақтарихына, ұлттық философияға, этникалық мәдениеттіңбасқа да сан түріне қатысты арқа сүйер бірден-бір мол әріқұнарлы қазына болып қалғандығын да естен шығармаймыз.Профессор Кемел Ақышев "Қазақтардың дәстүрлімәдениетінің шығу тегі жөнінде" деген зерттеу мақаласындақазақ халқы, қазақ этномәдениетінің түп тамыры туралыой толғай отырып: "оның үстіне антропологиялық түр, тіл,дәстүрлі материалдық және рухани мәдениет халықтың(қазақ халқының - А.Е.) атауының езі пайда болған кезденкөп бұрын қалыптасты. Тұтас бір этногенетикалық үрдістітүзген көптеген құрамдас бөліктердің ішінен этностыанықтап, белгілеп беретін белгілердің кесек-кесек, күрделіқұрылымдарын бөліп алып көрсетуге болады"дептұжырымдайды. Сол құрылымдардың кешенді түрі, күрделібөлігі - әдебиет, әдеби материалдар.
Осы тұрғыда да үлттық әдебиетіміздің түп-төркінінебарлау жасау, ежелгі әдебиет поэтикасының кейінгі тектесәдебиеттердің даму үрдісінде түрленіп ұласуы, тамыр байлауы(трансформациялануы) ғылыми сипаты өзгеше көркемдіктаным заңдылығы.
Ол бір жағынан әдебиеттің даму заңдылықтарынсаралауға бастаса, екінші жағынан жаңа дәуірлерде түрленіп,түлеп барып шыққан ұлттық әдебиеттердің пайда болу,қалыптасып, ежелгі рухани дәстүрлерді жалғастыру үрдісінжүйелеуге мүмкіндік береді. Қазақ әдебиеті үшін ондайалтын бесік, асыл тұғыр ежелгі түркі мәдениеті, ежелгі түркіәдебиеті екендігі мәлім.Сондай-ақ, әдеби мұралардың поэтикалық сымбаты,олардың жаңа үлттық әдебиеттерде түлеп-түрленуі өзгешекүрделі шығармашылық жол. Поэтиканың тарихилығыжалпы рухани, мәдени даму құбылыстарының көптегенғылыми дәйегі мол, жүмбақ қалтарыстарын ашып береді.
Тәуелсіздікке қол жеткізіп, егемен ел болғалы әлеуметбасынан өтіп жатқан жаңғыру үрдісі әдебиет пенмәдениетіміздің де сипат, бітіміне өзгеріс әкелді. Қайсыбіркезеңдік ұғымдар, нанымдар көмескі тартты. Даму, өрісіжаңғыру заңдылығы түпкі табиғи арнасына іштартты. Тарихиөзегін, өркенді күретамырын іздеді. Тарих пен әдебиет,қоғамдық-элеуметтік даму мен рухани қазына қайнарларықайта қауышты. Әсіресе, қазақ қауымының ғылымы менмәдениеті үшін бұл ерекше құбылыс. Тарих пен әдебиетбірін-бірі іздеді, бірін-бірі толықтырды, бірін-бірі тазартты,бірін-бірі байытты. Қазақ елінің тарихы мен мәдениетіөзінің ғана емес, қазақтың түп-тегінбарлауға ден қойды.Ежелгі мәдени, әдеби ескерткіштердің мәні артты, ұлттықэтнологияға қатысты деректерді сол әдеби, мәдени мұрабеттерінен таптық.
Мемлекеттілік құрудың, елдік түзудің рухани, тарихисабақтарын барлау барынша тереңдеді. Ендігі жерде "ҚҚазақ"өзінің этимологиясы арқылы ғана қазақ халқының тарихынанықтау "тәсілінің" тарөрістілігі анық байқалып отыр.Осыншама байтақтағыүлттыңүлы дәстүр, үлкен өркендіөркениеттен өгейсіп өтуі мүмкін емес еді. Сүргінге түскенұлттық рух оянды. Өткенді іздей отырып, келешекке деқұлшынды. Тарихи сананың көмескі көлеңкелеріне сәулетаратты. Жаңа оянған тарихи сананың үйқылы-ояу таңданусәтінен де арылғандаймыз. Енді көп дүниені көзбен көріп,қолмен үстап байқау қажеттігі туды.
Қазіргі кезендегі ұлттық қоғамдық ой-сананың қайтаөрлеу, жаңғыру заңдылықтары. Еліміздің ежелгі мұрасымен жаңа әдебиетінің өзекті байланыстары, жұлын өзегініңтұтастығы сан қырлы, ғылыми мәні терең мәселелергежаңаша барлау жасалуда. Қазақ ғылымы бұл орайда соңғы жылдардың ішінде ғана көптеген зерттеулер менболжамдардың, талдаулар мен сипаттаулардың, қаншамаоқырмандар қолына тиген еңбектердің куәсі болды. Жалпы,қазақ халқының тарихи болмыс-бітімі ғылымитаным,тарихи сана сараптауларынан өтіп жатқаны анық. Сондықтанда, қадау-қадау жеке салалар сорабын танытқанымен, руханидүниенің саналуан сипаты, сан қырлы құбылыстары түптіңтүбінде бір желіге тартылып, бір тектілікті түзеді.
Тәуелсіздік қазақ жүртының тарихи санасы мен танымынада еркіндік әкелді. Тарихи даму үрдісі де өрелі өрісін тауып,көш-керуенін түзей түсті. Жібек жолын тарихи деректен гөрі,тарихи жүлын-жүйке өзегі деуге сияды. Ежелгі өркениетжәдігерлеріне зер салу ғылыми-танымдық көкжиектен әрішығандап шығып, қоғамдық, мемлекеттік мәнге ие болды.Әдебиеттің өткенін болжап, тарихты талдау елдік, ұлттыққасиеттерімізді парықтаудың ең бір өзекті жолына айналды.
Соңғы бес-он жылдың аясында қазақтың таным дүниесікөне ғасырлар қойнауына тереңдеп бойлап кетті. Бұл дамуәр түрлі ғылыми бағытта тарамдала жүргізілуде. Арғы-бергітарихи әдебиеттер, евроцентристік сипаттағы мұралар, Батыс,Шығыс, Таяу Шығыс, Азия табалдырығы орайындағы түп-тегімізге қатысты дүниелердің бәрі шама-шарқымызшаойелегінен өткізілуде.
Қазақ ру таңбалары мен сонау жапон жазуларының,көне түркі таңба жазуларының, сына жазулардың алыстаншарпысатын елестерін пайымдау да түбі бір нақты жемісінберетін ізденістер. Осындай дүниетанымдық құбылыстардыңзаңдылықтарын парықтау да халықтың генеологиялық түп-тамырын тереңнен тартатын керекті іс.
Қазақ зиялылары бұрын да қазір де негізгі тарихитанымдық тұғыр ретінде әдеби-мәдени ескерткіштердіқарастырып келеді. Ол тек қазақ қоғамдық ойына ғана емес,жалпы дүние өркениетіне тән заңдылық. Оған батыс, шығысмәдениетінен мысалдарды көптеп келтіруге әбден болады. Ал,түркі дүниесінің ежелгі мәдени ескерткіштерін күллі Европаориенталистерінің ғасырлар бойы сұқтана зерттеуі құр әуестікемес. Тек қана ғылыми көкейтесті жанкештілік деп те үзілді-кесілді айта алмаймыз. Көне түркінің түтас дүниесінің әлемдіаузына қаратқан тастағы жазуларының жұмбағын талдағанТомсенның бүйрегінің бір қалтарысында туған мәденистініңежелгі бір дерегі шығып қалмас па екен деген азаматтық таһәм шығармашылық әуестік үміттің жылтыңдап тұрғаныанық. Ол жөнінде кезінде ғалымның замандастары білдірді де. Табанды ғалым "Тәңір" сөзінің бетін ашып, тас жазудыңтілін шешті. Ұшқыр мәдениет адамзаттық мәнге ие болды.Орхон-Енисей таңбаларының әлемдік маңызы әлдеқайда зореді. Сөйтіп, бір ғана Орхон жазуының бедері мен сыры дүниетарихына талай-талай деректер сыйлады. Оны тарихшы да,философ та, саясаткер де, мемлекет қайраткері де куәгерліккетартты, ұлы мұра құдіретіне жүгініске түсті.
Қазақ мәдениеті мен әдебиетінде, рухани дүниетанымындасоңғы он-он бес жыл беделінде бұрыннан бартүркітанушылық, түркішілдік сипат әлдеқайда анық айқынкөрініс берді. Бұл ешқандай таңданарлығы жоқ, керісіншедаму заңдылығының ақиқат шындығы. Дамудың тарихижолы тудырған сипат-белгілер. Осынау рухани дүниешындығына жүгінсек, ана тіліміздің де, туған әдебиетімізбен тарихымыздың да түп-тамыры айқындалып, тұғырыежелгі дүниелерге бойлап, беки түседі. Бәрін былай қойғандатексіздіктің теперішінен құтыламыз. Көзіміз ашылады,санамыз жаңғырады. Әйтпегенде, рухани тексіздіктіңкәдімгі үлттыңтексіздігімен түп-төркіні бір. Текті тәркілеутарих шындығынан қашу. Өзіңнен өзің безіну. Бұрынғытүркі деген өркениет болмағандай, түркі деген рухани-мәдени өріс, дәстүр жоқтай қараған кез кейін қалды.Адамзат қазынасына басқа халықтармен қатар өлмесқазыналар қосқан түркі дүниесі бар. Зия Гөкалып (МехметЗия) өзінің әйгілі, "Түрікшілдік тарихы" атты еңбегіндеекі жайды айрықша атап айтады. Заманында Ататүріктің ұлттық-тарихи көзқарастарына ерекше ықпал жасаған ЗияГөкалып: "Түріктерде жасалған жібек және жүн маталар,кілем, алаша, ағаштан жасалған бұйымдар, кітап түптеп әріоны безендірушілердің еңбектері, маңғалдар, шамдалдарсекілді түркі өнерінің өнімдері Еуропадағы өнерсүйгіштердіңназарын ежелден-ақ өзіне аударған еді. Олар (европалықтар)"бұл әсем өнер туындыларын, дүниелерді мыңдаған долларғасатып алып, үйлерінде түрк залын немесе түрк бөлмелерінжасандыратын. Ал, кейбіреулері тіпті бұл бұйымдардыбасқа өркенді халықтардың көркемөнер туындыларынжарыстыра көрмелерге қоятын", - деп жазады ол еңбегінде.Ғалым бұл қызығушылықты түрікшілдіктің бір ерекшелігіретінде дәлелдеген. "Европада пайда болған екінші ағым"Түркология" - деп, Ресейдегі, Германиядағы, Венгриядағы,Дания, Франция мен Англиядағы көптеген ғалымдардың,зиялы қауым зерделілерінің ежелгі түркі тарихы менэтнологиясы туралы іргелі зерттеулер жасап қалдырғанынауызға алады. Ғалым мүндай дәлелдерді түрк мәдениетініңежелден дамығандығын, түркі өркениетінің терең тамырлытарихы бар екендігін санаға сіңіре түсу үшін алға тартқандай.
Сонымен бірге түркі мәдениеті мен әдебиетінің, өнерініңтомағаланып, түйықта қалып қоймай дүние өркениетіаясында бағаланып, рухани қарым-қатынасты өрістетіп, өзіде байып, өзгені де жан-дүние парасатына кенелтіпкелгенінайғақтайды.
Қазақ мәдениетінің табиғатын талдап-сараптай түсу үшін,қазақ халқының болмыс-бітімін бүрынғыдан да байыптызерделеу үшін оның арғы төркіні түркі дүниесіне тереңдепбарлау жасау қажеттігі туды. Түркі дүниесінің социологиясын,психологиясы мен этнологиясын зерттеу осы мақсаттағынақты да іргелі ізденістерге айналмақ. Ондай ғылымибайсалды зерделеулер ұлтымыздың әлемдік өркениетке жеделде өз мінезімен қосылуына себепкер болмақ. Бұл орайда тағыда Зия Гөкалптың түрік халқына қарата айтқан мынадайойларын назарға сала кеткенді жөн көрдік. "Бүрын Түркиядатүрік халқының ешқандай маңызды орны жоқ еді. Бүгінбар құқық - түріктікі. Түрік жеріндегі билік - түріктерде.Саясатта, мәдениетте, экономикада билік - түріктерде.Осындай нақты да үлкен түрікшілдікті жүзеге асырған адамтүрікшілдіктің ең үлы қайраткері. Өйткені қиялдау мен құрнасихат, уағыз оңайдың оңайы. Ал, ойдағыны қиялдағаныіске асыру, жемісін көру қиынның қиыны", - дейді ғалым.Өркениеттің заңдылықты шарттарының бірі де адам, қоғамдамуының нақты көріністері екені аян. Ақыл-ойдың мәуесі,заңды жемісі. Былайша айтқанда қоғамның, өндірістің, ақыл-ой, білім-парасаттың үйлесімді дамуы, белгілі бір кезеңдегісамғау биігі. Түркі өркениетінің көпқырлы сипаттары дакөбінесе, тарихи жағдайларға орай ежелгі әдеби-мәденижәдігерлерінен, материалдық мәдениетінен, айналып келгенде адамзат мәдениетіне қосқан үлесінен танылмақ. Бұлорайда ежелгі түркі әдебиеті, мәдениеті - түркі өркениетініңкүретамыры іспетті. Қырық тармақты ұлт-ұлыстардың рухынкөтеріп, тілі мен ділінің өзегі болған түрк өркениетініңасыл мұраларының алдағы күнге ашар жұмбақтары әлі де
әлдеқайда көп.
Қазақ әдебиеттану, әдебиет тарихы саласындағы ғылымиізденістер де өзгеше сипатты қасиеттерді тауып, табиғи түрдесіңіре бастары анық. Бұған дейінгі зерделеу талдауларғақарағанда әдеби, мәдени мұраларды тарих, философия,этнология, эстетикалық таным тұрғысынан сабақтастырып,негізгі ғылыми дәйектеме-дерек ретінде қолдану, пайдалануайқын аңғарылады. Әсіресе, тарихшылдық, тарихи таным,дәйектеме ретінде зерттеу ерекше басым. Оның бәрі де заңдығылыми үрдіс.
Осы кезеңнің әдебиетану ғылымындағы басым сипаты-ежелгі түркі әдеби-мәдени мұраларының даму ерекшеліктерімен тарихи үрдісіне қазіргі түркі тектес әдебиеттердіңежелгі қалыптасу, даму бастаулары деген методологиялықкөзқарастың барынша айқын белеске шығуы.
Ежелгі түрк әдебиеті өзінің әр дәуірдегі дамузаңдылықтарымен кейінгі барша түркі текті әдебиеттердіңөркендеуіне алғышарттар жасады. Болашақ эстетикалықмектептердің дәстүрін қалыптастырды. Ортақ қасиеттердарытты, рухани тұтастығын көрсетті. Бір географиялықауқымда пайда болып, сол аяда қалыптасып, дамыған алуансипатты сан алуан түркі ұлыстарының әдебиеттеріндегі ортақсипаттар, ортақ заңдылықтар, берік әрі өзгеше бір санқырлыруханитүтастықты алға тартады.Көне түркі әдебиетінің тарихи үрдісінде Карахандарбилігіндегі кезеңнің шоқтығы биік. Бұл кезең туралы белгіліғалым Э.Р.Тенишев былай деп жазды: "ШI. Қарахан-ұйғыр(хақан, бұғрахан) әдеби тілі. (Зерттеушінің өз болжамы.-А.Е.) Ұйғыр әдеби тілінен кейін XI-XII ғасырлардакарахандар мемлекетінің аумағында басқа тарихи жағдайлардаөзінің әдеби тілі қалыптасты. Қарахандар мемлекеті – ОртаАзия тарихындағы мұсылман мәдениетін ұстанған алғашқымемлекет. Орталығы - Қашқар қаласы. Батыс шекарасыСамарқанд пен Бұхараға дейін жеткен. … Қарахандар әулетібилеген дәуірден Жүсіп Баласағұнның "Құтадғубіліг", АхметИүгнекидің "Хибат-ул-хақайық", Махмұт Қашқаридың"Диуани лүғат ит-түрки" кітаптары мен Құранның тәпсірісақталып жетті".
Қазір де негізінен Қарахандар дәуірінен сақталып қалғаносы санаулы мұра ғана жақсы мәлім. Басқа да ірілі-ұсақтыталай шығармалардың бар екендігін жетемен сезінгенмен,қолға ұстар дерек жоқ. Дегенмен, осы аз мұралардан да,сонымен бірге Қарахандар дәуіріндегі елдік түзілім, салт-дәстүрінен де сол заман жайлы барынша мол мағлүмат түюгеболады. Ал, бізге аман жеткен осы төрт-бес әдеби-мәдениескерткіштің барлығы да бірегей бітімімен, шеберлігімен,көркемдік-танымдық сипатының кемелділігімен дараланады.Қарахандар дәуіріндегі әдеби тілді Жүсіп Баласағүн"бұғрахан тілі" десе, Махмұт Қашқари "хақан тілі" депатаған. Ахмет Иүгнеки болса "қашғар тілі" деп өзгешеатапты. Қалай дегенде де, осы еңбектерге қарағанның өзіндеде Қарахандар заманындағы тіл ерекшелігі де, әдеби-мәденидаму заңдылықтары да өзгеше, ерекшелеу оқшауланғанғаұқсайды. Осы ескерткіштердің қозғаған тақырыптары менәлеуметтік проблемаларының өзі-ақ сан қырлы тарихишындықты жайып салды. Олардың қай-қайсысында да тіл,білім, ақыл, кісілік секілді адамзат мәдениетінің мәңгіліккатегориялары туралы ой-толғам кеңінен кездеседі, әрі тереңпәлсапа, ғылыми толғамдар жетерлік.танымал еді, кейінгі кезеңдердегі рухани-мәдени дамуға даҚарахандар әдебиеті өз тұсында кеңінен мәлім әбденәлеуетті ықпалы қауқарлы болды. Оның бірнеше себебі бардеп білеміз.
Біріншіден, ең бастысы, мүсылман мәдениетінің тегеуріндірухы қоғамдық-әлеуметтік тіршілікті тастүйін бір арнағабағыттады. Мұсылман дінінің шарттары, мұсылманшылықидеясы жеке адамдардан басталып елдік, мемлекеттікдәрежеде тыныс ашып, құлаш жайды. Ықпалы күшейді.Саяси-әлеуметтік танымға айналды.
Екіншіден, араб-парсы әдебиетінің, Орта Азия әдебиетініңдаму жолы, ғылым мен мәдениеттің, философиялық ойдыңдаму үрдісі өзінің межелі бір биігіне көтерілді. Бұғандейін араб әдебиетіндегі эстетикалық сынның, талдаудыңпоэтиканы сараптай зерделеудің теориялық тарамдары ОртаАзия, түркі сахарасындағы зайырлы қауымға жақсы мәлімболатын.
Үшіншіден, нақ сол төрт-бес ғасыр шегінде түркімемлекеттігінің дәуірлеу тұсына сай келді.
"VI ғасырдың орта шенінде-ақ Түркі қағанаты тек Орталыққана емес, Орта Азияда да саяси өмірдің көшбасшысыбола бастаған. Маңғұл тілді қидандар мен түркі-қырғыздарбағындырылған, Орта Азиядағы эфталиттер талқандалғанболатын және КимерилікБоспор жаулап алынған еді. Ал, VIғасырдың соңында Түркі қағанаты Византиямен, Иранмен,Қытай империяларымен саяси әрі экономикалық қатынастаықпалды болды"Қарахандар билігінің алдындағыдәл осы кезеңдер түрк ақсүйектерінің, хәкімдерініңықпалының күшейіп, ырысының артуына қолайлы болды.Қарахандар тұсындағы рухани-мәдени дәуірлеу, арада өткеналауыздықтан батыс, шығыс түріктерінің қағанаттары депқақ айырылғандығына қарамастан алдыңғы дәуірлі дамудыңжалғасы еді. Нақ осы Қарахандар дәуіріндегі, одан берінедәуір кейінгі шағатай әдеби тілді әдебиеттің кемеліне жетукезеңі, сол арадағы оғыз-қыпшақ руларының әдеби-мәдениүрдісі қазақ әдебиетінің бертінгі, кейінгі орта ғасырдағыжаңғыру, қайта өрлеу дәуренінің алғышарттары сынды.
Төртіншіден "Құтадғу білік" дастанынан, "Диуани лүғатит-түрки" (Түрк сөздігі) атты сегіз кітапты энциклопедиялықсөздіктен, Құран тәпсірінен, "Ақиқат сыйынан" байқалыптұрғандай, рухани-мәдени даму тынысы, ғылым мен әдебиет,ілім мемлекеттік, елдік дәрежеге көтерілді. Бұл еңбектерде асамол этнологиялық, әдеби-мәдени деректер көзі шоғырланды.
Қарахандар дәуіріндегі әдеби-мәдени мұралардың баршаерекшеліктері, бітімді белгілері түтас түркі мәдениетініңүлкен асулы кезеңінің сипаттары ретінде мағлұм. Тарихи-әлеуметтік жағдайларды атамағанның өзінде, түркі дүниесінемұсылман дінінің ілім ретінде дендеп енуі, өзгеше жаңа бітімдіәдеби-мәдени туындылардың тууына себепкер болып, туына
айналуы осы түс. Бұл аса елеулі құбылыс, түркі дүниесіндегіжаңа тарихтың бастауындай заман болғандығына күмән жоқ.Қарахандар дәуіріндегі әдебиеттің кейбір поэтикалықмәселелері, тарихилығы ақиқаттық-эстетикалық танымзаңдылықтары өз тұсындағы қоғамның да, қауымның да,рухани-әдеби тіршіліктің де көптеген тұжырымды, күрделітұстарын көзге тосады. Әрі сол әдеби-танымдық ақиқаттарбарынша кемел, ілім турасында барынша байсалды,парасатты үлгі танытады. Сондықтан да, ежелгі түркі әдебимұраларының ішіндегі ең көлемді, жанрлық түзілім сипатыайқын, талантты да білікті қолдан шыққан "Құтадғу білік"/1069 ж./, "Диуани лүғат ит-түрки" /1072 ж./, "Хибат-ул-хақайық" /XI ғ./ сынды шығармаларда көне дәуір әдебиетініңкүллі болмысы көрінеді. Олардың ерте замандардағыфольклор үлгілерімен, халық эстетикасымен қатыстылығы,жалпы көркемдік-шеберлік бітімдері, поэтикасы тұтас бірөркениет заңдылықтарын айқындай түседі. Академик ӘлкейМарғүлан жазған "атам замандарда туған /VI-XII ғ.ғ./*эпостардың өзі де осы ұлы шығармалардың тал бойынанелес беріп өтетіндей. Тіл ерекшеліктері, поэтикалық сымбат-бітімдері, ой, мазмұн, танымдық қасиеттері қазіргі қазақкөркемдік таным дүниесінің тынысына үштасыпжатыр.Осынау ұлы шығармалардың өзекті сипаттарын саралау қазақәдебиетінің жалпы түркі дүниесі әдеби мұраларының ішкітүйіндізаңдылықтарын таратып, тануға мүмкіндік береді.
Қарахандар дәуіріндегі белгілі әдеби-тарихи мұралардыңкөркемдік-эстетикалық қасиеттері, олардың авторларыныңталғамы мен білімі, таланты жайлы, жалпы қарахандаркезеңіндегі тілдің, философиялық ойдың, руханият әлемініңерекшеліктері туралы түжырымды түйіндер баршылық.Олардың бәрі де аталмыш ескерткіштерді әр қырларынан -тілдік-стилистикалық, тарихи-лингвистикалык, поэтикалық,жалпы танымдық талдауға күш салған.
Қарахандар әулеті билік құрған дәуір әдебиеті дегенатаудың өзі басқа да бұрын-соңды кездесіп жүрген"кезеңдерге бөлу" секілді шартты ұғым деп қабылдаған жөн.Әрине, ғылымда, тарихта "қарахандар дәуірі, қарахандарәулеті" деген түсінік әлдеқашан қалыптасқан. Бірақ, мұндайкезеңдеулер белгілі дәрежеде теориялық сипатта болыпкелетіні әлемге аян. Йә, Жүсіп Баласағұнның "Құтадғубілік" дастаны, Махмұт Қашқаридың "Диуани лұғат ит-түрк" сөздігі, Ахмет Иүгнекидің "Хибат-ул-хақайық" жыры,Құранның ежелгі түркі тіліндегі тәпсірі жазылғанға дейінтаяу шығыс, Орта Азия ауқымында Әл-Фараби даналығы,Фирдоусидің"Шахнамасы", даналық тәлімін Бұхараданбастаған Ибн-Синаның философиялық лирикасы, атақты"Мың бір түн" секілді адамзаттың мәңгілік мұраларыкеңінен мағлүм болатын. Декартқа дейін 6 ғасыр бұрын"Ишаратында": "Мен ойлайды екенмін, яғни тірі екендігім",- деген Ибн-Синаның тұлғасы дүниеге аян. Сол тұста арабдүниесінде басқару өнерін паш еткен "Саясатнама" және"Сандыбаднама","Қабуснама"сияқты асыл туындылармәлім бола түсті. Отыз томдық "Тарихи-әл-Нәсір" (оның"Тарихи-Масуди" атты кейбір тараулары ғана сақталып,біздің заманға жеткен) шежіресі жазылды. Жүсіп Баласағүн"Құтты біліктің" кіріспесіндегі 73-бәйітте:
Кітаптар көп арабша да, тәжікше,
Біздің тілде бұл жалғыз-ақ әзірше

Тек білікті білер мүның құрметін,

Ақылды ұғар ақыл-ойдың қымбатын -
деп толғағанда да осыны мегзесе керек.
"Құтадғу білік" сынды жаратылысынан шымыр да ұшқыр,даналыққа суарылған ақылман дастанның жанрлық түзіліміжайлы толғамдардың бастауында осындай эстетикалық-танымдық, әдеби дәстүр өзектері түрғаны күмәнсіз.Қарахандар дәуірінде туған бітімі бөлек, тілі мен тініерен жоғары мәдениетті шығармаларға келгенде "Шахнама"дастанының тағдырына қатысты қайсыбір деректердіжаңғырта ауызға алуға тура келеді. "Шахнама" дастанынақатысты кейбір деректерді еске сала кеткеніміз жөн.Фирдоуси шығармасынан көп бұрын мифологияға, тарихибатырлық дастан аңыздарға, үлы патшалардың қаһармандықөмір оқиғаларына негізделген Шахнама, яғни падишахтаржайлы кітаптар болғаны мәлім. Ол әртүрлі аңыз, хикаялардантүзіліп, ерлікті, елдікті паш етіп отырған. Сондай бірнешекітаптардың ішінде, бізге жетпеген әйгілі төрт "Шахнама"бар. Ол, қарасөзбен жазылған Әбу-л-МуайдаБалқының /963ж./ "Шахнамасы", Әбу-Әли-Мұхамед ибн Ахмет Балқының"Шахнамасы", 966 жылға дейін түзілген Мәсуди-Мәрвәзидің"Шахнамасы" мен 957 жылы Мансұрға арналып жазылған"Мансұрдың Шахнамасы". Осы соңғы туындыны Фирдоуси өздастанында пайдаланған. Бізге сақталып жеткен "МансұрдыңШахнамасына" арналған кіріспеден парсы тіліндегі айшықты көркем қарасөздің түрлі-түсті бояуы, кестелі мәнері қанықкөрінеді. Бұл эпикалық баламаны жазғандар ауыз әдебиетіүлгілері мен дәстүрін, аңыз-хикаяларды еркін пайдаланғансекілді. Соңғы "Шахнаманың" авторларының бірі Дакики 977жылы дүниеден қайтқаны белгілі. Дакики бірталай әзірліктенкейін өзінің "Шахнамасын" жаза бастағанда, оқыстантой үстінде құлдың қолынан опат болады. Дакикидің мыңбәйіттей мұрасын Фирдоуси өзінің "Шахнамасына" қосқан.Ақыры Әбілқасым Фирдоусидің "Шахнамасы"әлемдікәдебиеттің асыл маржанына айналды. Фирдоусидің өмірі,ақындық, ойшылдық тағдыры туралы аңыз, болжам, хикаяларкөп. "Шахнама" дастанына қатысты мынадай ғылыми дәйекбар: "Фирдоуси өзінің эпопеясын бастаған кезде, 994 жылыоның алғашқы нұсқасын аяқтар-аяқтамастан саманидтермемлекеті көшпелілердің соққысынан күйреді. 999 жылытүркі-қарахандар әулеті елдің астанасы Бұхараны алдыда, саманидтерді төңкеріп тастады.
Селжүк-түркілерденжасақтарынан шыққан МахмүдҒазнауидың Әмударияныңоңтүстік-шығысындағы ұлан-асыр аумақтағы билігі шамаменсол тұста орнықты.
Фирдоуси 1010 жылы "Шахнаманың" екінші редакциясынжасағаннан кейін, дастанды жаңа билеушіге арналған кіріспеқосып жазып, Сұлтан Махмұтқа тарту етеді"50. Бұл орайда,тарихи анықтық ретінде Жүсіп Баласағүнның 1069 жылы"Құтадғу білік" дастанын Бұғраханға арнап жазып, тартуеткенін айта кеткен орынды, яғни шығыста, түркі дүниесіндеондай өркенді дәстүрдің ықылымнан бар екендігі күдіксізшындық.Фирдоусидің кейінгі тағдырдан көрген теперішінеқарағанда, түркі сұлтаны Махмүт ақынның бұл тартуынамән беріп, елемеген секілді. Бір айта кетерлік дерек, осыСұлтан МахмүтҒазнауи "Ақындардың падишасы" дегенатақ пен лауазымды алғаш рет тағайындап, оны лирикалық,дидактикалық поэзияның сол кездегі үздіктерінің біріУнсуриге лайықтапты. Ал, Фирдоусидың сыйын қабылдамауыда түсінікті, айтқанымыздай, Әмударияның оңтүстік шығысытүгелдей Қарахан түрктерінің қолына көшуіне орай парсымәдениеті мен тіліне көзқарас та саяси сипат алған-ды. Ендіжалпы шығыс поэзиясының дәстүріндегі түркі ақылмандықпоэзиясының өзіндік дербес үні анық естіле түсті. Бұлбөлек әңгіме. Біз "Шахнамаға" қатысты екі түйінді мәселенібөліп қараймыз. Біріншіден, сол заманда елдік деңгейдегішынайы шығарманы арнайы жазып, елбасына тарту дәстүріболғандығы. Шығыс мәдениетіндегі бұл дәстүрдің көркемдік,танымдық, этикалық мәні де ерекше байқалады. Екіншіден,"Шахнама" жоғарыда аталған өзіне дейінгі табиғаты жақынтуындылардың бәрінің өзекті сипаттарын сіңірген, өзіненкейінгі тұтас заманауи дәуірлердің рухани әлеміне тікелейәсер еткен. Оның тек қазақ әдебиетіндегі көріністерінатасақ та жеткілікті. Қазақтың классикалық дастандарынаәсерін, аудармаларын былай қойғанда, "Шахнаманың"қазақ әдебиетімен сабақтастығы туралы ой-пікірлер ғылымитуындылар, ғылыми зерттеулер мәлім. Тек Афрасиаб - Алп ЕрТоңға тұлғасына қатысты шығармалар, зерттеулер қаншама.Низамидің "Ескендір-нама", Абайдың "Ескендір" поэмаларыда сахарадағы "Шахнама"өрнектеріндейкөрінеді.
Сұлтан Махмұт тұсында-ақ, ақылмандық, ақлиқаттық(этикалық) түркі поэзиясы қанатын кең жайды. Бұл, Хғасырдың соңғы кезеңі болатын. Келесі, XI ғасырдыңтабалдырығында, яғни 1069 жылы жазылған "Құтадғу білік"дастаны нақ осы этико-дидактикалық, философиялық-ақлиқаттық, саяси-әлеуметтік трактатқа тән мазмүн-мәніменмәшһүр болды, кең тарады. Дастанды сол заманның өзіндеақ ирандықтардың "Тұран Шахнамасы"51 деп, шын-машынжұрты"Шахтардың әдеп-қағидалары","Мемлекеттіңдәстүрі" деп атағаны тегін емес еді.
Ал, Махмүд Қашқаридың "Диуани лүғат ит-түрк" кітабығылыми сөздік болудың үстіне "Құтты білікте" көтерілгенидеяларды ғылыми деректілік жағынан толықтырып,дәйектей түседі.
Сол X ғасырдың орта тұсында шығыс әдебиетіндесуфизм ағымы аралас көрініс берді. Суфизмді насихаттағандидактикалық ақылгөй кітаптар жазылды. Суфизмніңәдебиеттегі алғашқы жырлаушыларының қатарындағыӘбу Сейіт Әбілқайыр ( 957-1049 ж.ж.), Баба Тахир (XI ғ.алғашқы жартысы), Аттар (т.ж. 1141 ж.) шығармаларындағыфилософиялық-этикалық дүниетаным ағыстары Руми,Науаи, Рудаки, Фирдоуси секілді ұлы тұлғалар көзқарасынаұласты. Діндәр энциклопедияшы ғалым Әбу Хамид Ғазалидіңсуфизмді түбегейлі жаңғыртқан, мұсылманшылдық танымғабейімдеген жаңашылдығы әдебиетте де одан әрі қолдаутапты.
НәсірХосраудың /1004-1080ж.ж./ ақындық, саяси қызметімен шығармалары ерекше ықпал етті.
Қара жердің көк кілемі Хорасанның бағынан,
Шығады өніп жауқазындар патшалардың қанынан.
Шығады өніп қоғажай гүл топырағынан арудың,
Қастарының арасында арбаған мең, қалынан!
(Аударған - А.Е.)
Жалғыз түйір дәмің болса, болса баста баспанаң,
Күн кешемін қанағатта, дәметпей-ақ басқадан!
Билемей-ақ дүниені, құл болмасам ешкімге,
Шүкіршілік бір Тәңірге! Қонғаны сол басқа - бақ!
(Аударған - А.Е.)
деп тебіренетін Омар Хайам /1048-1131 ж.ж./ "Тұрмыс-тіршілік пен лауазым туралы" трактатын да сол заманағымында толғаған. Кейінгі замандастарымыз сұлулықпен сезімнің серісі ретінде жаттап оқитын Омар Хайамныңөз заманының ұлы ғұламасы, Хорасанның имамы, грекғылымының зерек білгірі, Шығыс пен батыс философтарыныңпадишасы атанғандығын ауызға ала бермейді.Өзін Ибн Синаның шәкіртімін деп санаған ОмарХайамның 1079 жылы жасаған астрономиялық күн күнтізбесібүгінгі заманға дейін аса дәл уақыт өлшемі ретінде мәлім"Наурызнама" кітабы да астрономиялық ілім саласындағыбірегей туынды. Зайырлылық пен суфизмді білімділікпентерең үштастырған Омар Хайам ғылыми-философиялық,этикалық, эстетикалық тұтастыққа көтерілді.Философиялық-дидактикалық сарындағы әдебиет солдәуірдегі философиялық сыршылдық ағыммен жарысадамыған өзгеше дәстүрлі мектеп болды. Бүл орайда басқа даойшылдар мен ақындар шығармаларын атауға мүмкіндік мол.Осының бәріде Қарахандар тұсындағы шығыс мәдениетініңөзіндік терең тынысын, мектебін аңғартатын жәйттер.
Жалпы, жоғарыда там-тұмдап сөз қозғаған көркемдік-эстетикалық кеңістіктің тарихи-әлеуметтік берік кезеңі бар.X-XI ғасырға қарай Жерорта теңізі мен Солтүстік үнді жерімен Қытайдың бір өңірін қамти гүлдене кеңейген селжүктермемлекеті қуатты тегеурінді мемлекет екендігі тарихтантаныс. Селжүктердіңәуелінде Каспий, Аралдан шеру тартқаноғыздар құрамындағы қынықтардың бастаушылары екендігінде тарихшылар жазып жүр. Ал, қынықтар жайлы МахмүтҚашқари сол рудың таңбаларының бедерін сызып көрсетеотырып: "Оғыз түркі тайпаларының бірі. Олар жиырма екі ата.
… Ең біріншісі, жетекшісі: Селжүк-қынықтар. Заманымыздыңхақандары солардан шыққан"- деп жазады. "Селжүкимпериясының шекарасы Сырдариядан Ніл дариясына дейін,Каспийден Жерорта теңізіне дейін созылып, құрамында ОртаАзияның оңтүстік бөлігін, Иранды, Сирияны, Палестинаны,Кавказ сыртын және Кіші Азияның шығыс аймақтарынқамтыды. Астанасы Исфахан шахары болды". Міне, осыаумақтағы, әрі батыс пен шығысты терендете қамтыған,бір жағы араб-парсы, бір шеті Орталық Азия, бір шалғайыүнді аумағына ұштасқан рухани-мәдени кеңістік, әдебитынысы есік-терезесі тұмшаланған аузы-мүрны жоқ отауболмағандығы бесенеден белгілі. Жаңа дүниетаным ағымдарыда, сарай ақындарының толғаныстары да, философиялық-ақылнама да, суфизм де аралас бой көрсетті. XII ғасырбасына қарай кең өрістеген сыршылдық көңіл-күй саздары,рубайлар мен ғазалдар сол көркемдік-эстетикалық дамудыңбірмәуесі. Дидактикалық, риторикалық толғау мәнерінақ сол заманның төл жаңалығы болатын. Бертінгі, қазіргізаманғы әдебиет білімпаздары философиялық-дидактикалықдеп таныған ойшылдық, ақылмандық әдеби шығармалар дасол түста шарықтау шегін бастан кешіп жатты.Ал осы ретте ежелгі үнді әдебиетінің классикалық мұрасы"Панчатантра" ("Бес өсиет") даңқы да дүниеге әйгілі. Тәлім-тәрбие, ақылмандық кітабы. Бұл бес кітапта достық, жаулық,соғыс айла-әрекеттері, тіршілік-тұрмыс заңдылықтары,ең соңында қаперсіздік, қанағатсыздық, алаңғасарлық,даңғойлықтуындататынбақытсыздықжағдайларыәңгімеленеді. Дидактикалық сарынмен жарыстыра нақтыақыл-кеңестерін де айта отырады. Аңыз, хикая, нақылсөздер, мифология мен фольклорлық сипаттар кеңіненқолданылады.
Қарахандар тұсындағы "Құтадғу білік" сынды түркіклассикалық әдебиетіндегі ұлы шығармалардың ақылмандықсипат белгілерінің көркемдік дәстүрінің бір арнасы ретіндеосындай жалпы шығыс аумағының Азияның өркениетіндегідамудың бел-белестерімен желі жалғастырғандығын атаредік. Өзінің төл топырағындағы V-VIII ғасырлардағы жазбаескерткіштерден жеткен дәстүр желісі бәрінен де айқын.Оның да өзіндік даму жаратылысы бар. "Түркі әдебиетітарихындағы руна жазуларының дәуірі тек өзінің дамуөрісі тұрғысынан емес, көне түріктердің Шығыс, оныңішінде Ирак сасанидтері мен Қытай халықтарымен мәденибайланыстары түрғысынан да қызғылықты, маңызды".
Ал, осы этико-философиялық дидактикалық жанр сипаты,кейін бес ғасырдан аса уақыттан кейін Европа тарапында дашықты. Неміс, француз, ағылшын және орыс әдебиетіндеосы тақылеттес шығармалар пайда болды.Ежелгі түркі әлеміндегі дидактикалық сарын, ақылмандық,философиялық нәш осындай кезеңдерде туындады. Солшығармалардың қатарында "Құтадғу білік" те, "Хибатулхақайық" та тұр. Сол желіні бұлардан кейін ортағасырлықтүркі әдеби мұралары мен түркі тілдес ұлыстардыңклассикалық әдебиеті тереңдете жалғады. Жалпы ақылмандықсарын түркі әдебиетінің де табиғатынан ертеден мәлім десекте, ол жөніндегі қолға ұстап, көзбен көрерлік нақты жазбамұралар Қарахандар тұсынан сақталып жетті.
Ежелгі түркі әдеби мүраларының көршілес елдердің әдебиескерткіштерімен байланысы, тарихы тереңге тартқан руханидаму дәстүрі кейінгі түркі тілдес әдебиеттер табиғатында,оның ішінде классикалық қазақ әдебиетінде, қазіргі заманғықазақ әдебиетінде жалғасын тапты. Мұның өзі сонау ежелгіықылым замандардан бері үздіксіз жаңғырып, түлеп,толысыпкеле жатқан үрдіс. Ұлттық тарихи сананың әркезеңдердегікөріністері. Қарахандар дәуіріндегі әдебиеттің, мәдениеттіңдамуы алдыңғы кезеңдер алғышарттары қалыптастырғанбелесті іргелі құбылыс. Осынау этико-дидактикалықмәнердегі барынша ширақ, ойы ұтымды, сөзі зерек дастанда, ғылыми-энциклопедиялық сипаты түрғысынан тазабітімді, үздік ғылыми анықтамалық деңгейін танытқанежелгі түркі сөздерінің жинағы да, сол қоғамдағы ғылыми,көркемдік-эстетикалықтанымның жеке-дарағұламатұлғалардың (авторлардың) талант, білім қүдіретімен тарихи ұштасқандығының белгісі. Жүсіп Хас ҚажыбБаласағүн да,Махмүт Қашқари да, Ахмет Йүгнәки де өзіне дейінгі руханитәжірибені кеңінен қолданады. Жалпы ежелгі түркі әдеби-мәдени мүраларында мифтік, фольклорлық сипат ұшқындарымол кездесетіні заңдылық. Орхон-Енисей жазуларыныңбастауындағы аспан мен жердің ортасында адамның жаралуыжайлы әлқиссаның басқа да бірқатар ескерткіштердеқайталануын да бір көркемдік шарттылық десек те, негізіненмифологиялық наным-сенімнің айшығы. Түрлі түркі тілдесәдебиеттердегі "көк бөрі" хикаялары хақында да осыныайтар едік. Осының барлығы ықылым замандардан ғасырларбойы түзілген, ұрпақтар санасына сіңген эстетикалық танымтұғырлары.
Қарахандар заманындағы әдеби жәдігерлерде өзіненбұрынғы әдеби дәстүр іздері айқын танылады. Соның бірпарасы мифологиялық дерек, сарындар, фольклорлық"дайын" үғымдар мен кең таралған аңыз, хикая,қалыптасқан аллегориялар жиі кездеседі. Бірақ, өзіншеөрнекпен, туындылардың өзіндік мақсат, ерекшеліктерінетән сипатта саралап қолданылып отырған. "Хатқа ХIIIғасырда түскенімен, одан көп замандар бұрынғы ежелгітүркілер тудырған аңыз әңгіме, мифтік сюжеттегі шығарма"(проф. Алма Қыраубаева), "Оғызнама", "Қорқыт ата" сындыжәдігерлерде де осындай сарындар мол кездеседі. Оғызқағанның үйлену баяны. Ай, Күн, Жұлдыз, Тау, Көк, Теңіздеген перзенттерінің тууы хикаясы "Оғызнамаға" ерекшебір көркемдік ішкі қуат, сол заманғы тыңдаған жанныңжүрегін қозғап, сезімін шамырқандырарлық рух беріп түр.Кейіптеулердің өзі мифтік шығармалардағы арынды асқақмәнерге /гротеск/ үласып, ірі үғымдармен шарпысып қалады."Осы қыз сондай көрікті еді: күлсе Көк Тәңірі /нің өзі/күлетіндей, жыласа Көк Тәңірінің /өзі/ жылайтындай еді",- Одан Оғыз қаған үш ұл көріп, есімдерін Күн, Ай, Жұлдыздеп қояды. Келесі бір аңға шыққанда көрген қызды "… көзікөктен де көгірек екен, оның шашы теңіз толқынындай екен,тісі інжудей екен" - деп сымбаттайды (Мысалдар марқұмҚұлматӨмірәлиев аудармасы бойынша алынды)". Сондайкөрікті еді: жер басқан ел-жүрт оны көрсе: "Ай, ай! Ах, ах!Өлерміз!" - деп сүттен қымыз болатындай еді"- дейді.Одан да үш ер бала сүйді. Аттарын: Көк, Тау, Теңіз депқояды.
Еділден сал жасап өткізгені үшін осы жерге еге бол,"Қыпшақ деген бек бол" - деп, Оғыз қағанның ұлығОрда бегін жарылқауы да топонимикалық астарлы аңыз ұшқыны. Оғыз қағанның әскерінің алдында арлан Көкбөрінің жол көрсетіп бастап жүруі, Мүзтауына жетуі түркімифтерінде ежелден кездесетін сарындар. Қаңғырлапдыбыс беретіндіктен "Қаңға" ("Қаңлы" сөзінің түп-төркіні-А.Е.) атанып кеткен көліктің жасалуы, қолданылуы датарихи деректілік мәнді мегзейтін нәш. Әдеби-фольклорлықмұралардың ішіндегі бірегейі "Қорқыт ата" дастаны да біржағынан түркі аңыздарының, мақал-мәтелдерінің, даналықсөздерінің асыл сандығындай келісті мүра. Оғыздардыңортасында IX-Х ғасырлар шамасында туып, ел ішіне кеңтарап, хатқа кейіндеу түскен. Соған орай XIV-XV ғасыртуындысы деп аталып келеді. Енді бір деректерде жыр ХУғасырда Кавказда хатқа түскен деген болжам бар. Қалайдегенде де біз "Қорқыт жырының" арғы тегі IX-X ғасырлардаСыр бойындағы Жанкент маңында туған" (Ә.Қоңыратбаев)деген деген тұжырымға іштартамыз. Бұл орайда, біз МахмүтҚашқари еңбектерін аударып, зерттеу үстінде кездестірген,ой жүгірткен мынадай деректер бағзыдан келе жатқанғылыми пікірталасын бір бағытты арнаға бүра алады депсенеміз. "Қорқыт ата" кітабындағы Баяндүр бір жағыаңызға айналған кейіпкер, бір жағы нақты тарихи тұлға.Махмұт Қашқари "Диуани-лүғат-ит-түрк" кітабында оғызтүрк аталарын жиырма екі руға таратып талдағанда, бастыаталардың қатарында "қынық"."қайық" пен үшінші ретте"баяндүрді" көрсетіп жазады36. Байындүр (Баяндүр) руыныңтаңбасын келтіреді.
Тоғызыншы қатарда "Баят" руы аталады, ал Қорқыт атабаят екендігі белгілі. Баяндүр хан бір бүйрығында "Жиырматөрт тайпаның ту ұстаған бектері тегіс менің алдымакелсін!"- дейді. Ал, Махмүт Қашқари оғыздар жиырма екіұрық екенін және соған сырттан жаугершілікте (ЕскендірЗұлқарнайын жорығы кезінде) қосылған тағы екі ру ел барекендігін түсіндірген. Осы деректерге ден қойсақ Қорқыт,Баяндүр тегі оғыз-қыпшақтар деген дүрыс. "Дәдем Қорқытжырларына" келгенде, ондағы мифология, аңыз, шежіре-тарих элементін жіктеу зиян емес", - дей келе профессорӘуелбек Қоңыратбаев жырда таза көшпелі өмір суреті,тотемизм, шаманизм сарындары бар екендігін айтыпты.Сонымен, Қорқыт жырының алғашқы сюжеттері фольклорстилінде ерте замандарда Сыр бойында тараған. ШамаменIX-X ғасырларда Сыр, Түркстан тарабында туып, таралып,кейіннен барып Кавказ, Анадолы жерлерінде жүйеленіп,қарасөзбенхатқа түссе керек. Қорқыттың нақыл сөздеріде халық даналығынан, даналық сөздерден нәр жинағаныда күмәнсіз. "Күлді қанша үйгенмен төбе болмас", "Қарқаншама қалың жауғанмен - жазға бармас. Гүлденіп өскен
бәйшешек - күзге бармас",
«Тозған мақта бөз болмас,
ежелгі жау ел болмас" сынды небір нақыл, аталы сөздерхалық даналығына, әріден келе жатқан өсиет-ниетке тәнтіетеді. Осында айтылатын "Темір қақпа", "Қаңлы", "Оғыз"секілді атаулар Махмүт Қашқари сөздігінде кездеседі.Ежелгі түркі жазбаларының біразында бар тарихи мәні бар
атаулар. Сүлеймен Бақырғанидың "Бақырғани кітабы"деген атпен белгілі "Ақырзаман кітабындағы" діни мифтікұғым, сюжеттердің кейбір желісі де он-он екінші ғасыраралығындағы бірқатар әдеби-мәдени туындыларға өте-мөтетән сипаттар.Ежелгі космогониялық мифтердің нышандарын "Құтадғубілік" дастанынан да кезіктіреміз. Оғызнамадағы секілдікейіпкерлерге аспан денелеріне мезгеп ат беру, сол арқылыкейіптеу "Құтты білікте" де бар. Басты кейіпкер әділдіктіңКүнтуды, оның уәзірі құт-дәулеттің Айтолды аталуы тегіннентегін емес. Ал, аспан денелеріне келгенде, Жүсіп Баласағұн("Жеті жұлдыз, он екі бұржы туралы" атты тарау тұтастайкосмогониялық тақырыпты қозғайды) мифологиялық, аңызсипатынан гөрі астрономиялық ілім дәлдігіне іш тартады.Аспан денелерінің атаулары, орналасуы мен қозғалысыжайлы ғылыми дәйектілікпен жырлайды.Аңыздар, тарихи жырлар мен хикаялар, мифологиялықсарындар ерте орта ғасырлардағы түрк әдеби ескерткіштерініңәрқайсысында әртүрлі дәрежеде көрініп, көркемдік-эстетикалық дүниетаным көкжиегін кеңейтіп отырған. Ғылыммен оқу-білім саласындағы жаңа бағыт, зерделі көзқарастар,діни уағыздық әуен бірқатар шығармаларда басымдықпенкөрінсе, енді бірқатар шығармалар аңыз, тарихи жыр-аңыздар, тарихи әпсана сипатына жақын болып келеді.Осы аталған сипаттар аралас жарыса түсіп отырғантуындылар да баршылық. "Құтадғу білік" дастаны негізіненілім-білімнің сол кездегі мақсатына сай, дидактикалық ағымдажазылған философиялық трактат тінін берік сақтағанымен,ойшыл ақын жоғарыда айтқандай мифологиялық,космогониялық желілерді де батыл кірістірген. Тарихидеректілік, тарихи тұлғалар сөзі мен мақал-мәтелдерді дешет көрмейді. Және "бәлен айтты", "түген айтты" деп атап-түстеп мақалдап-мәтелдеп қосып қояды. Жүсіп Баласағұнбірқатар діни мифологиялық тұлғаларды қасиеттеріне қарайсипаттап білдіреді. Оны сол қасиеттері бойынша таратып,атап-түстесек Шаддат, Намрұд, Перғауын, Қарүн, Мұсапайғамбар, Сүлеймен пайғамбар, Иса пайғамбар, Мүхаммедпайғамбар, Қайсар, Нұшырбан, Ескендір Зұлқарнайын,т.б. болып шығады. Осылардың біразы "Құран Кәримде"аталады. Мәселен, Перғауын - 28 - Қасас сүресінде" /38,40/,"40-Ғафыр сүресінде" /36, 45, 46/, Қарүн "29-Ғанкабүтсүресінде" /39/, Мұса пайғамбар -«7- Ағраф сүресіндепайғамбар - "2-Бақара сүресінде" /129, 142/, т.с.с.Дастанда бұл тұлғалар белгілі бір ойды, мақсатты,жақсылы-жаманды қасиеттерді талдап-түсіндіру үшінқолданылады.Мифологиялық ұғымдар әдеби символдарға айналып,мифтік кейіпкерлердің есімдері поэтикалық баламаларғаұласып семиотикалық таңба сынды белгілі бір идеялық мәндібілдіріп тұрады. "Шахнамада" адам билігі жайлы ұлы желіліоқиғамен көрінген Заххақ, Фаридун есімдері "Құтадғубілік"дастанында тұтас ойды ойып қотарып әкелгендей әсер етеді.Ж.Баласағүн:
Байқа, Заххақ сорлы неге сорлады,
Фаридун жолын қалай қолдап, оңдады? -
деп меңзеумен-ақ өз идеясын ашқан. Мифтік тұлғалардыңсимволдық мағыналары танымда қалыптасқан қордалыүлкенойды ойып жеткізген."Шахнаманың" басым бөлігі Тұранға арналғандығыаян. Түріктердің жері, батырлары жайлы, арадағы өзарақақтығыстарды жырлайды. Мифологиялық ұғымдар менатаулар да ұқсас түсіп жатады. Фирдоуси түркі империясыныңқағанат атанып, қуаты артқан V-VII ғасырлардың тарихиоқиғаларын барынша шынайы толғайды. "Шахнамада"айтылатын Тұран жерінің сипаттамасы да шындыққаүйлесімді.Сиабұштың қазасы туралытарихи аңыз, әсіресе, "Шахнама"дастаны арқылы әлемге тараған. Сол СиабүштыМахмүтҚашқари "Қаз" деген сөзді талдай отырып сипаттайды. "Қаз- Афрасиабтың қызының аты, - дейді Махмүт Қашқари,- Қазбын қаласын сол салдырған… Қыздың атасы Тоңа АлпЕр осы Афрасиабтың өзі… Кейбіреулер бүкіл Мауреннахрдытүркі елі деп санаған. Ол Иенкендтен басталады. Бұхарағажақын. Осы жерде Афрасиабтың қызы Қаздың ері Сиабүшөлтірілген. Отқа табынушылар жыл сайын бір күн осы жергекеліп, Сиабүш өлген жерде жылап-сықтайды, жоқтасады.Құрбандық шалады. Құрбандыққа шалынған малдың қанынқабірінің басына төгеді" Махмүт Қашқари Алп Ер Тоңға(Афрасиаб) туралы көптеген фольклорлық деректер қосқан.Оның ішінде жоқтау да, Алп Ер Тоңғаға мадақ сөз де, оныңерлігі мен игілікті ісін жария еткен деректер де бар. Мервқаласын, Мыс қаланы Афрасиаб салдырғанын келтіреді.Жүсіп Баласағүн:
Түркі бектері ішінде атын асырған,
Алып Тоңға Ер еді, құты тасыған.
Білімі ұлы, артық қадір бағасы,
Білікті, ойлы әрі халық сарасы.
Зерек, дана, көңілі сара, сері еді,
Жұтты жалған елге тұтқа ер еді!
Тәжіктер оны Афрасиаб атапты,
Ол елдерді талап, тұтып тапапты.
Қажет шексіз білім, ақыл, даналық,
Қолға алуға дүниені қаратыпб0, -
деп толғайды.
"Шахнамада" Афрасиаб күллі түркі дүниесінің үлықағаны. Атақты Қарахан "Шахнама" бойынша Афрасиабтыңтөртінші ұлы. "Шахнамада" Афрасиабтың Қараханға біржорықта отыз мың шігілтүрктерінің сайлы сарбаздарын,Тараз, Оғыз, Халлахтардан отыз мың ысылған атты сарбаздарбергені жырланадыб1. "Авестада" да Афасиаб (ФранграсийанТурский) туралы баяндалған. Ал, Афасиабтың ажалданқашып, атақты аты аңызға айналған "Афасиаб қорғанын".салуы, сонда жасырынса да ажалдың алмай қоймағаныекінші бір түркі даналығы "Қорқыттың" ажалдан қашуынеске түсіреді.Тағы бір әйгілі аңыз Ескендір хикаясы да "ҚүранКәримде "Шахнама", "Диуани лүғат ит-түрк",сюжеттікжелі тартып өтеді. Ескендір кейін де Низами, Абай бастағанжаңашыл ақындар шығармашылығынан елеулі орын алды."Шахнамада" жырланатын түркі батырларына қатыстыаңыздар мен фольклорлық белгі-бедерлер оз ретіндеМахмүт Қашқари сөздігінен, Жүсіп Баласағұн дастанынан,"Қорқыт атадан", Рашид-ад-дин, тағы басқа бұрынғы-соңғыжазбалардан үн шарпысып қалады. Бұл әрине көркемдік-таным, тарихи тамырластық сілемдері.Мифологиялық,аңыздықсарындарға ұластыратопонимикалық сипаттамалар мен топонимикалық аңыз-хикаялар, тарихи шежірелер жайлы ой түйе кетпескеболмайды. Осы орайда ежелгі ескерткіштердегі антропонимдерсол заманғы түркі лексикасынан едәуір мәлімет берері анық.Махмұт Қашқари сөздігіндеел,жер аттарына,антропонимдерге қатысты талдаулар, түсіндірмелер, аңыздармен тарихи мағлүматтар көп үшырасады. ӘсіресеҚарахандардәуіріндегі жәдігерлердің беттерінде сақталған топонимика,антропонимдердің ғылыми мәні аса зор. Олар жалпы Тұранжүртына тән ономастикалық ерекшеліктерді нақты жүйелеугемүмкіндік береді. Негізінен тіл ерекшеліктері, поэтикаайшықтары басқа да ежелгі түрк дүниесінің жәдігерлері менсөздіктердің өзекті сипаттарын даралай түседі.Түркі тарихында лауазымды, асылтекті адамдардыңаттарына белгілі бір анықтаманы, әлеуметтік мәртебесінбілдіретін сөздерді тіркеп айту қалыптасқан. Олар негізінен,"бек", "хан, хақан", "тегін","қаған" деген атаулар болып,келеді. "Хан-хақан" сөзіне В.В.Бартольд тәңірдің әмірімен,тәңірдің жазуымен болған билеуші деген анықтама берсе, бексөзін ірілі-ұсақты үш сатылы мәртебеге жіктейдіб. Жалпы, "Диуани лұғат ит-түрк""Құтадғу білік","Қорқыт ата" секілді тағы бірқатар ежелгі түркі мүраларындааңғартса, бірде өзінің жеке басының сипаттарын білдіріптұрады, кей-кейде туған уақытын, әлеуметтік жай-күйінсездіріп қалады. Қайсыбір ру, тайпа, ел-жер аттары үлкентарихи оқиғаларды еске салады. Мәселен, Махмүт Қашқари"шігіл"сөзінің шығу себептеріне қатысты ЕскендірЗүлқарнайынныңтүрк сахарасына жорығынан қалған тарихиәңгімені дәлелге тартады. Шігіл атауы қалай шыққанын,үлкен бір түрік аталарының қалайша "шігіл" аталып кеткенінхикаялайды. Шігіл, йағма, қарлық сияқты ру, тайпалықтоп атаулары Қарахандар дәуірінде де жиі кездеседі.В.В.Бартольдтыңшігілдерден қарахандар әулетінің шығуыжайлы болжамы оларды Ыстық көл мен Іле өзенін бойлайорналастыруға сәйкес туған секілді53. Заманында оғыздардыңөздерінен басқа түрктердің бәрін түгел "шігіл" деп атауындақисын бар. Яғни, шігілдер көп ата, Қарахандар сарбаздарышігілдерден құрылған. Қанша батыр болса да, жауға салмажалғызды деген бар емес пе?!.Әскери атақтар мен шен-шекпендер, қару-жарақ аттары,өсімдік, жан-жануарлар мен түрлі дәрі-дәрмек, тағаматтарына орай түрлі-түрлі мағыналы терминдерді алғатартады. Уәзірдің тамғасы, Хас Қажыб, көкшіл сақал, сүбасы, ерат, қылыш, қалам, балта, оқ, қалқан секілді толыпжатқан терминдер мен атаулар әрі ежелгі, әрі күні бүгінгедейін азбаған-тозбаған ұғымдар.Бешенек, қыпшақ, оғыз, иемек, башғырт, басмыл,қай, йабақу, татар, қырғыз, шігіл, тохсы, иағма, үғрақ,жарұқ, жомыл, үйғүр, таңғұт, тағы басқа толып жатқан ру,ата, рулық топтардың ел, жер, тіл жағдаяттары көне түркескерткіштерінде молынан суреттелген64. Махмүт Қашқариболса, өзі атап отырған осы аталардың барлығына жаппай,соңынан жеке-жеке талдау жасаған. Тіл ерекшеліктеріндаралап көрсеткен. Жер жағдайын түсіндірген. Осы ежелгіатаулар Орхон-Енисей жырларында да, Жүсіп Баласағұнда дааталып отырады. Осы атаулар Еуропа, Ресей, Қытай, парсыәдебиеттерінде де аталып қалатынын ескерсек, олардыңэтимологиясын салыстыра талдаудың өзі үлкен бір тарихи-этникалық кеңістік сырларын ашар еді.Түркі жұрты табиғаттың жаратылысты, тіршілікзаңдылықтарын терең танып білген. Оған бір дәлелдіқарахандар заманында жазылған еңбектерден көреміз.М.Қашқари бөрінің айына бір рет міндетті түрде ашығатынын,айына бір рет, бір жүма бойына ауамен ғана қоректеніп, ашжүретінін баяндайды. Бұл табиғат құпиясы. Әрі бағалыда дерек.Тибеттіктердің, түбіт жұртының Иеменнен ауып келу, түркдаласына орнығу хикаясы да, тарихи түрғыдан біле жүретінсөз.Жүсіп Баласағұн, Махмүт Қашқари мұраларындағы ежелгітүрк жазбаларының мәнін аша түсетін бірқатар сипаттаросындай. Бұл бір жағынан исі түркі тарихына етене белгілерболса, скінші жағынан Қарахандар тұсындағы жазылыпжеткен әдеби жазба жәдігерлердің өзекті тақырыбы, тілдеректері.Түркі тілдесәдебиеттіңгноселогиялық бастауқайнарларында түркі мифологиясының антейдей алып қуатысезіледі. Ежелгі дәуір әдеби мұраларында басым көрінсе,бертін келе заманалар өте келе соншалық сирексіп, қазіргізаманғы әдеби шығармаларда қайта бір түрде құбылып,өзгеріп оралған сыңай танытады.Мифтік заман, мифтік таным мифологиялық ойлаужүйесін қалыптастырды. Мифологиялық ойлау, көркемдіктаным аясында белгілі бір танымдық үғымдар, белгілер меннышандар, тотемдер мен есім сөздер, заттар, тұтас ұғымдарпайда болып, санада қалып қойды. Сөйтіп, біртіндеп Мифтіккезең оқшауланып шықты. Мифтік категориялар сарапталды.Біз бұл ретте түркі тілдес әдебиеттердің түрлі кезеңдеріндегімифологиялық өрнекіздерін мегзеп, олардың кейінгі танымдиалектикасытұрғысынантрансформациялануерекшеліктерінсөз етеміз. Түркі тектес әдебиеттердің барлығында дерлікжақсы таныс, бәрінде дерлік жырланған "Жүсіп-Зылиха"дастанының жетпіс нүсқасы бар. Дүрбек жазған "Жүсіп-Зылиха" дастанында бөрінің адалдығы туралы оқиғаға біртарау арналған. Тоғызыншы тарауында бөріге тіл бітіп,Жүсіпті өлтірмегені, жемегені туралы ант береді. Қазақтыңбатырлар жырында, эпостарында жылқылар "астыңғы ерніжыбырлап, үстіңгі ерні күбірлеп" сөйлей беретін. Ол мысалқазаққа таңсық емес. Жан-жануарларға, хайуанаттарғатіл бітіру, адамша әрекеттер жасатып қою, кәдімгі қиял-ғажайып ертегілердің алуан түрлі кереметтері кімге болсынтаныс. Бөріге қатысты ұғым басқашарақ болса керек. Жалпыбөрі ұғымы түркі баласы үшін өзгеше киелі, өзгеше әсерлі.Мифологиялық танымның тарихи санада қалдырған ізісондай. Оның бәрі сонау ықылым замандағы түркі әулетініңшығу тегі жайындағы көкбөрі мифінен тараған. Бөрі,қасқыр деген ұғымдарға қазақ баласы күні бүгінге дейінерекше қарайды. "Аттила (Еділ батыр) дастанындағы бөріэпизодтары да соған сүйеніп туған желі. Көкбөрінің киесінқазақ әлі күнге дейін арқаланады, көкбөрінің киесінен әлікүнге дейін сескеніп жүреді. Ерекше құдірет тұтады. Солнанымның өзі сөзге ғажайып киелілік қасиет дарытқан.Сондықтан түркі баласы көкбөрі аты аталған шығармаларғаерекше қарайды. Көкбөрі туралы сөз қазақ баласының жан-жүйесін шымырлатады. Өйткені, онда тарих қойнауларынанғасырлар бой қордаланған рухани күш бар. Сондықтан даМахмүт Қашқари бөрі екеш бөрінің көкжалдығы, көрші-қоңсысына шаппайтын қасиеті, бөлтірігі үшін жан алыпжан берісетін кекшілдігі жайлы құлшына жазады. Байырғызамандардың "Көкбөрі" дастаны да осындай рухты толғайды.Бұл жерде антикалық грек мәдениетіндегі бөріге қатыстысимволдық арқауды еске сала кеткеннің артығы жоқ. Біржағы тотемдік мифке жататын осы бір желі түркі, қазақәдебиетінде өзгеше өркештеніп көрінеді әрі сол желі бертінгедейін айқын жалғасып отырған. Махмұт Қашқари сөздігіндеқыран құстың соңғы екі жұмыртқасының бірінен құмайтазы, екіншісінен алғыр қыран шығатыны, олар оның соңғыжұмыртқасы екендігі туралы аңыздың да мифологиялықсипаты басым. Бір жағынан қазақтың ауыз әдебиетінен танысхикаят.Аспан денелеріне қатысты астральдық мифтер, күн мен айарқылы шендестіріп келетін мифтер қазақ әдебиетінің, түркіәдеби мәдени мұраларының айқын айшықтары. "Қорқытата", "Құдатғубіліг" шығармаларында, Махмұт Қашқарисөздігіндегі бай әдеби мысалдарда әр қырынан көрінетінбұл сипаттар да өзгеше желі құрайды. Күнтуды ханныңәділдігі, қуаттылығы, мейірім-қайырымға әзір тұратындығыжағынан Күнге баланады. Күндей сәулесін тең шашатын,күндей мейірімді, күндей әділ деп сипатталады. ЖүсіпБаласағұн дастанындағы Айтолды бейнесі, аспан денелерінеқатысты толғамдар соны мегзейді. Қазақ әдебиетіндегітолған ай қасиеттерінің адамдарға қарата айтылатыны әдемі,келісті, ажарлы адамның сұлулығын толған ай арқылысуреттеу, айды ақ сүтке балау, күннің тууы, айдың толуысекілді жалпыға мәлім танымдық баламалар ежелгі мифтікұғымдарды, астральдық мифтерді еске түсіреді. "Қорқыт ата"мүрасындағыастральдық мифтік нәштерді де осы дәстүрліжеліден көреміз.Текті бектер елді аларда алмас қылыш жарқылдады, елбасқарса алтын ғалам жалтылдады, сол қолымен жасқаса,оң қолымен сый беріп, жебеді. лкен мұрағатқа бет бұрғанкезеңде, тәңірінен тілек тілеп, елдікке ден қойған түста солмемлекеттің, халықтың қаймағы - ерлері, анасы, баласы,ақсақалы қандай болмақ? Елдіктің таяныш, тіректерібектері мен игі-жақсылары қандай болып, қайтпек керек?Осы сауалдарға жауап іздей отырып, Жүсіп Баласағұн сантүрлі әдеуметтік топ өкілдерінің, сан алуан адамдардыңпортреттерін жасайды. Ел ішінде алуан қырлы адам бар."Есті-ессіз, ұлық-кішік бар", "Ақылды бар, ақымақ бар,ғалым бар, бай-кедей бар, надан, аңқау, залым бар",«Соныңбәрін бөлектеп алаламай, басқаратын бек қандай болукерек?!".Елдің құты - білімді, мейірімді бек. Ұшқалақтық,жеңілтектік, ызақорлық, қызбалық, тыраштанушылық, ашкөзсұғанақтық, өтірік, опасыздық - осының бәрі ортағасырғұламасының сөзімен айтқанда "надандықтың белгісі"!
Сүғанақтық - дауасыз дерт, арылмас,
Күллі жаһан емі қонбас, жазылмас!
Барлық аштар, жесе ақыры тояды,
Сүғанақ көз көрде ғана қояды.
Сүққұтаймас, қанша мүлік жиса да,
Кедеймін дер, әлемді оған қиса да!66
Түркі данасы Алладан бектерге үят, ар намыс тілейді.Моральдық-әдеп тұрғысынан да бірқатар ой таратады. Бегіойнап, шарапқа шомылса, ел ісіне ақылы қалай жетсін депширықтыра түседі.
Қара ішсе, мал мен мүлкін салады,
Бегі ішсе, елдің шырқын алады!
Тоқсан толғамның түйіні - әділ заң, ақылда. Елдің құтын. тасытып, ырысын арттырсаң, елден де береке көресің, елденде аласың. Елді саясатпен түзе. "Ел былығы саясатпенарылар!" Егер, ер елге әділ заң түзбесе, ел обырлардыңжеміне айналады, ел қырқысып, бұзылады, тұғыр құлап,бектік жығылады".
Бек бұзылса - ел бұзылар
Қара мінін бек тексерер, түзетер,
Бектің мінін кім түзетер, кім өтер?!
Кір мен ласты кісі сумен жуады,
Су былғанса, кірін немен жуады?!
Орта ғасырға дейін де түркі жүрты елдік құрып, талайкүйреп, талай еңсесін түзеді. Күлтегін жырлары солтарихтың тасқа қашалған қысқаша шежіресі. Ал, Баласағұнбәйіттерінде түркі елінің тағы бір серпіліп, тізесін жазыпөркениетке ден қойған түсы толғанады.Орта, ерте орта ғасырлардағы хәкімдердің жан-жақтыбілімдарлығы әдеби мұралардан айқын көрінеді. Арабтармен парсы мәдениетін, ғылым білімін жете түсіну, жалпыОрталық Азия мен Шығыс елдерінің, нді, Қытай атырабыныңой-қыры мен рухани дүниесін жете білу, бесаспап танымбиігі білікті шығармаларды дүниеге әкелген тәрізді. Әлі күнгеорыс тіліне аударылмаған, әйтсе де әлемге, әсіресе, шығысдүниесіне стене таныс "Диуани лұғат ит-түрк" стилистикалық
жағынан да, ғылыми байыбы мен жазу мәдениеті жағынан дааса үздік мұра. "Құтадғу" дастанында ғүлама ойшыл ақынқұтты қоғамның өзі қиялдағантолымды, кемел үлгісін хатқатүсіруге үмтылады. Астрономия, математика, медицина,тарих, теология саласындағы ғажайып білімдарлығынтанытады. Мемлекетті, әскери күшті басқарудың, елдікдипломатияның теориясын қалыптастырмаққа күш салады.Халықты рухани тұрғыдан байытуды мақсат етеді. Сонымеқатар поэтикасы үздік түзілген іргелі, біртуар асыл мұрақалдырған. "Ақиқат сыйы" мен "Даналық кітабында" елдіңрухын түзе, сахара жүртының жан-дүниесін құнарландырумақсаты күшті. Осынау көне дәуірдегі руна жазуларындағыежелгі түркі мұраларында түркі халықтарының этнологиясынақатысты деректер, мағлұматтар, көзқарастар өте мол.Этнографиялық , этнонимикалық, этологиялық сипаттағыдеректер түркі халқының жаратылыс болмысын, дамусатысындағы деңгейін, тегі, табиғатын, түрмыс-тіршілігіндаралап береді. Сонымен бірге, түркі жерінің табиғаты ментарихын, өзгешеліктерін анықтарлық құнарлы, ғылымимәні зор мағлүматтарды кездестіреміз. Ономасиологиялықтопонимика, этноботаника, этология, этнология, этика менэтногенез сынды қазіргі заманғы танымал ғылым салаларыбойынша сан-саналы деректер мен әлі назарға ілінбей келгенжаңалықтар аңғарылды."Құтадғу білік","Хибатул-хақайық", "Хикметтер","Ақырзаман кітабы" секілді мүраларда салт-дәстүр,имандылық, кісілік секілді халықтың рухани келбетінайқындайтын түстар мол. Ұлттық этнографияның, ұлттықэтиканың небір құнарлы топырағына байланған мәуелі өркенділік іздері. Әдептің атасы - кіші пейіл, кісілік көңіл."Ұлық болсаң кішік бол!" дегенді Жүсіп Баласағұн да, АхметИүгнеки де, Сүлеймен Бақырғани мен Қожа Ахмет Иасауеңбектерінде кездесетін имандылық шарт, кісілік әдеп-қисынды сөзбе-сөз дерлік тізбелеп отырады.Достық пен жаулық, кісілік қарым-қатынас хақында ЖүсіпБаласағұнның мынадай айқын ойлары өзінен бұрынғы-соңғы, бергі замандағы Абайға дейінгі түркі даналарыныңконцептуальды тұғырлы өзегі болып табылады.
Жарасып бақ, жауларыңмен жақындас,
Саламатта жүрер аман асыл бас.
Жаулықтан жоқ пайда, есте жаттағын,
Пайдасы жоқ іске қолды артпағын.
Бұдан өзге де жан-жүйедегі, түрмыс тіршіліктегі сындарлсипаттар, әдет-дәстүрлер жөнінде жақсы айтылады.Этнографиялық танымдық мәні бар деректердің ішіндеұлттық ойындар, тұрмыстық дәстүрлер жайлы жазбаларынатар едік. Шөген ойыны, қонақ күту дәстүрі, ас-мәзірі,ұлтық тағамдар мен дәрі-дәрмектер жайлы соны деректеркөп. "Тұтмаш" дәмі, күріштен жасалатын "түркі балмүздағы"хақында қазіргі ағайындар біле бермейді.Ақлиқаттық-әлеуметтік сымбатты этилоия, этноботоникасаласындағы деректер толықтыра түседі. Әсіресе, МахмүтҚашқари сөздігінде этноботаникаға қатысты түркі жүртыныңұланғайыр танымын білдіретін сөздер, талдаулар көп-ақ.Мысалы, "Барак"69 сөзінеқатысты "түркілердің аңыз,нанымдарына бүркіт қартайғанда екі жұмыртқа тауып,соларды басады; сол жұмыртқаның бірінен барақ шығадыекен. Иттің ең ұшқыр, алғыры, аңшы итінің ең мықтысыосы барақ иттер болады екен. Екінші жұмыртқадан бүркіттіңбалапаны шығады екен, бұл оның ақырғы балапаны болады-мыс" - деп жазады. Бөрі жөнінде, қүстар, мал жөнінде түрлібеймәлім жәтттер де айтылады. Түркі жүртыныңтабиғатынажақындығы, жаратылысты жете тілетіндігі, дала тіршілігінежеткілікті сондай деректерден-ақ аңғарылып қалады. Оныңөзі халықтың таным дүниесінің ерекшелігі. Этиологиялықтаным негіздері. Мақал-мәтелдерден де соның әсері анықсезіледі. "Балықтың өзі суда, көзі -тыста" дегенді кез-келгенадам айта алмайтыны хақ. Сондай-ақ "Қарғаныңкәрісінкім білер, адамның аласын кім табар"- деген мақалды"Қарға" сөзіне байланысты мысалға келтіреді. Түркі жерініңфлора мен фаунасының бар байлығын көзге тосатын өзгеше қызғылықты да мәнді атлас дерлік.Дастанда да, сөздікте де түрік дәрі-дәрмегінің неше түріаталып, қандай кеселге қалай қолданылатыны айтылыпты.Гуәріш (ас қорытуға қолданылатын), мәжүн (ішті тиятын)чүрны (іш жүргізетін), жүләңбін, жүлеб, тағы басқа түнба,әртүрлі шырын-жемістер қосып жасалған дәрілер жайлыЖүсіп Баласағүн да, Махмүт Қашқари да жазады. Бүктәл,арқұн, тазы, тай секілді жылқы тұқымының түрлерісипатталады.Ежелгі түркі тіліндегі жұлдыз, аспан денелерінің атаулары,жыл қайыру, әскери терминдер мен билік, бектікке қатыстылауазым аттары түтастай өркениет бергілерінен хабардар етеді.Әдеби шығарманың өзінде осылайша халықтық этнологияыңсанқырлы қалтарыстарын білімділікпен хатқа түсіріп өткен.Ежелгі әдеби мұралардың тағы бір ерекшелігі көркемдіктаным дүниесімен әдеби тіл құнарын, шығарманыңпоэтикалық жаратылысын табиғи үштастыруы. Барлықшығармаларда дерлік дүниетаным көкжиегін кеңейтугеұмтылу сезіледі. Оны дүниенің жаралуы, Тәңірдің әміріжайлы түсініктермен басталып, әдетте міндетті түрдетолғанбай қалмайтын аспан денелері, білімнің пайдасы, тілдіңқұдіреті, адамшылық мейірім-қайырымның қасиеті, өнердіңөресі туралы ойлардан байқаймыз. Бұлар бірде көлемдітүрде, арнайы тарау ретінде, кейде шағын емеурінмен-ақ бір-ер түйінді орамдармен осы тақырыпты қозғап, насихаттапөтеді. Дүниетаным сатылары сынды ондай толғамдар
жалпы көркемдік таным өзегіне айналған. Адам танымын
тұрақтандырып, тынысын ашпақ. Шығарма жазған хәкімдеросы жағын да ойластырған.Ахмет Иүгнекидің шағын көлемді "Ақиқат сыйында" дабілім тіл, әдеп-тәрбиелік тараулары бар. Әдеттегідей ондайтақырыптағытараулар ежелгі шығармалардың алғашқыбөлімдерінде жырланады. "Ақиқат сыйы" да сондай туынды.Бұл көркемдік табиғаты басым түсіп отыратын, әдебқұнарлы бай шығармалардың жаратылысындағы ерекшелікөз заманындағы философияық, ғылыми-танымдық ойларменіштей етене бауырласып жатады. Шығарманың бітімінен де(архитектоникасы) ниет-мүддесінен де (идея), құнарынан дасол ұлы ойшылдардың ұлағаты танылады. Үлкен таным өресібиік туындыларды жазған хәкімдерді де біз шартты түрде екітопқа жіктеуге бармыз. Бірі сонау Аристотель, Әл-Фарабиденбастап шығыс ғұламаларын зерделей сіңірген оқымыстыларда , екіншісі осылардың кейінгі шығармаларының әсеріменой түйген, естіген-білген толғамдарды өз бетімен өрбітіпхатқа түсіргендер. Жүсіп Баласағүн, Махмұт Қашқари, ҚожаАхмет Йасауи сынды Түркістан топырағының бәйтеректерінеАристотель, Әль-Фараби да ежелгі грек ойшылдарыныңтаным-білігі де таңсық болмаған секілді. "Құтадғу білік"сынды поэтикалық шығармалардың өзінде ойшыл-ғұламаларілімінің тармақтары қапысыз дәл түскен. Әль-Фарабидің"Ғылымның пайда болуы", "Адам ағзасы", "Жануарлардыңжаратылысы", "Даналық негіздері", "Саз әуені туралы","Философиялық сауалдарына жауаптар" секілді еңбектеріндегітұжырымдардың желісі Жүсіп Баласағұн жазбаларындаөріс тапқан. Фарабидің Аристотель ілімі арқылы талдайтынжылу, суық, құрғақтық пен дымқылдық секілді заттың төртфизикалық күйі, олардың жанды, жансызға әсері туралы70тұжырымдарын Жүсіп Хас Хажыб та жақсы біледі. Фарабифизиологиялық тіршілік тұрғысында "Жүрек жылуы" дегенүғымды қолданады. Абайдағы "Ыстық жүрек…" те сол. ЖүсіпБаласағұнның "Ыстық ішіп емделу", "салқын ішіп сергу"жалпы ағзадағы төрт күй туралы айтатыны да осы. "Құтадғубілік" дастанының 5866 бәйітіндегі7 адам тәнінің төрт негізгітіршілік негіздері де осы нақты ғылыми танымнан өрбіген.Бұлар Гиппократтың дененің "төрт сөлі" туралы іліміменүндеседі."Бақыт жолы білікпен білінеді" дейді "Ақиқат сыйында"ақын "Білікті мен біліксіз қашан тең болып еді", "Біліксізмайсыз сүйек тәрізді", "Білікті ер өлді, аты өлмеді, Біліксізөлген сәтте аты да өшті" деген білік туралы түйіндітұжырымды ойлары Жүсіп Баласағұн, Қожа Ахмет Йасауитебіреністеріне іш тартады. Тіл өнері жайында да АхметЙүгнеки: "Тілінді берік ұста, тісің сынар", "Саралап сөйлегенсөз сөздің сарасы", "Бұл тілдің бос, бейпіл сөздері талайбасты жеді" дейді. Әдептің басы тіліңді баққан дейді. Яғни
әдептіліктің алды тіліңе ие болғындейді.Білікті бол, тілді біл. Сол білік пен тілді ұтымды қолданған. Сонда елден ерек білімді боласың, басың да амандықта,құтты, баянды ғұмыр кешесің. Махмұт Қашқари: ментүріктердің ең бір қызыл тілге жүйрік шешенімін73 дейді.Жүсіп Баласағүн ақыл, білім тілмәші - тіл, сөз кісіні ұлықылар, бек қылар? дейді. Қожа Ахмет Йасауи "сөзіңдінадандарға айтпағын" дейді.Түркі сөз өнерінің ерекше бір дамып жетілгентұсында жазылғандықтан болар Қарахандар дәуіріндегіескерткіштерден шығарманың бітіміне сәйкес тілдікерекшеліктері де айқын дараланады. "Құтадғу білік" қалайдегенде де поэзиялық туынды, соған орай тілі көркем,бейнелі, әсерлі болып келеді. Өлең сөздің өлшемі менталаптары айқын. "Диуани-лүғат-ит-түрк" болса, ғылымитуынды, энциклопедиялық сөздік, соған әсемдік құпиялары, көркемдік шарттары танылады.Осындай толыққанды шығармалар арқылы ежелгі түркісөзінің құнарын бағамдауға әбден болады. Ғылыми һәмпоэзиялық трактат сынды туындылардың мазмүны мен тілөрнегінің табиғи шебер түзілімі сол заманда кеңінен мәлімғылыми тіл зері болса керек.
Поэзиялық туындылардан байқалатын көркем шығармамәнері өзіне тән арқалы жігерлі рухымен, бояулы, бейнелітілімен оқшау.Қай-қайсысында да түркітілінің таза табиғатыадастырмайды. Кірме сөздер сирек, жоққа тән. Бола қалғандада дәстүрлі түрде жарасып, кірігіп сіңісті болған сөздерүшырасады.Араб-парсы әдебиетінің әсері бар деп жүрген"Құтадғу білік" дастанының өзінде небәрі 400-ге тарта иран-парсы сөздері кездеседі. Оның да дені кісі, жер аттары.Есім сөздерінің бейнелілігі, мәнерлі-мағыналы келетіндігітүркі сөзінің табиғатындағы бар өрнектілік. "Құлабыз","Ертіс", "гүр","алып", "шабақ" секілді кез-келген сөздідәлелге келтіруге болар еді. Осы сөздің әрқайсысыныңмағыналық астары бар.Тұрақты, бейнелі тіркестер Орхон-Енисей жазбаларынанбертінгі дәуірге дейін жалғасып отырады. Белгілі біртанымдық тұжырымды, ой түйінін, тіршілік тәжірибесінбілдіретін ондай тіркестердің ұзақ дәуірлерге сақталуы танымтереңдігінен болса керек. Ондай тіркестердің бірқатарыкейін мақал-мәтел, қанатты сөздерге айналып кеткен. Ондайтіркестерден өмір шындығы, әлеуметтік тыныс-тіршілік,түркілердің рухани әлемі көрініп тұрады. Өлең, жырларыныңбейнелі, суретті деген сөздерінің өзінде метологиялық сипатбасым. Бейнелеп әсірелеп айтты дегенде де нақтылық,салмақтылық пен шынайылық үстем шығып отырады.Қисындылық мәні күштірек түседі. "Қылыш қынға әзерсиды" деген жыр жолындағы мән-мағына қырғын соғыстақан қатталып қатып қалғандықтан қылыш қынға әрең сидыдемекші. Жалпы, ерте ортағасырдағы түркі поэзиясындағыерекшеліктердің қатарында дәстүрлі, қалыптасқан, әршығармаларда әруақытта қайталанып келіп тұратын теңеулермен тіркестерді атар едік. "Кедей халықты бай еттім" – дегентәрізді. Немесе, батырлық, ерлік жайлы, сүлулық жайлы¹⁷бейнелі теңеулер. Адамның "тал" бойы, "ай жүзі", "күндей"әділдігі, "аюдай" айбаттылығы тәрізді. Нәтижесінде осыкөркемдік дәстүрлі заңдылық кейінгі түркі тілдес халықтарәдебиетінде де сақталған. Сөздің өз мағынасынан туындайтынпоэтикалық қуат. Бұл да ежелгі түркі поэзиясына өте-мөтетән қасиет.Түркіпоэзиясындағығарыштық,этнологиялықұғымдардан туындап, көркемдік нәш танытатын поэтикалықәстүрлі орамдарды, синтаксистік қатардағы атап-түстемеседе белгілі. Тумысынан, тұрмыс-салтынан жаратылысқажақын түркі халқының әдебиетіндегі, рухани жан-дүниесімен көркемдік танымындағы табиғат саздары мен сәулелерінбайқамау мүмкін емес. Табиғат құдіреті мен бояулары сөзөнерінде де аса қанық көрінеді.Әдеби мұралардың көркемдік ерекшеліктері мәселесінде бірнеше шығармалардың композициялық шарттылықтарынақатысты дәстүрлі сипаттары бар екендігі байқалады. Ол, еңәуелі, Қарахандар түсында ислам діні тарай бастаған кезеңненкейінгі әдеби мүраларда байқалатын мұсылманшылықсарындары. Құран хадистерінің қасиетті сөздерініңшығарманың басталуында, басқа да ұтымды түстарындакелтіріліп отыратындығы.Осыған қарағанда тарихи кезеңдерде желісін үзбейжалғасып, өз ретінде дамып отырған ақындық-ағартушылықдәстүр ағыны байқалады. Оларда негізінен жалпы нәсілге,жұртқа тән, жақсы таныс ағартушылық, өсиетнама сарындарсақталып, келесі ойшылдың талант, қабілет қарымыменбайып отырғандай. Ол ой өрісі жалпы таным, дүниетанымкөзқарасы ретінде желіленсе, екінші жағынан поэтикалықүшқыр түрақты тіркестер, түйінді ойлар, әйгілі бәйіт, рубаиүлгісінде көшіп отырған. Білім, тілдің пайда-зияны, кісілік,адалдық, т.б. секілді мәселелер жайлы ұғым да, айтыларсөз де, сипаттама да ортақ толғаммен тоғысып отырады.Адам ғұмырына, елдің тағдыр-талайына қатысты сөзжелісі де сабақтасып, тінін жоғалтпайды. Орхон-Енисей,Талас жазуларынан бастап бертінгі заманғы түркі тектесхалықтардың классикалық әдебиет үлгілерінде тарамдалыпкететін үлкен бір әдебиет әлемінің жұлын-жотасы сындыэстетикалық-танымдық дәстүр. Осы көркемдік заңдылықжекелеген эпитеттік қатардан, поэтикалық аллегория,теңеу, кейіптеулерден бастап кесек суреттерге, бәйіттерге,сюжеттерге, концептуальды тұжырымдарға дейін үласыпкетеді.Ұлағаттық, ойшылдық үлгідегі танымдық-тағылымдықшығармаларда көркемдік таным дүниесінің осындайсипаттары басым шығып, өзінше бір заңдылық түзсе,сыршыл, көркем мәнерлі жырларда, бәйттердепоэзияныңнебір мөлдір де шебер құйылған асыл моншақтарыкөз жауын алады. Мысалы, имандылық сарыны күшті,діндәрлыққа шақыру ниеті қанық "Ақырзаман кітабының"өзінде Сүлеймен Бақырғани таңсәрінің тамаша көріністі,әдеттен", "Таңсәріден оян"… деген сынды риторикалық-речитативті рефреннің өзі уағыз, ақылнама ретіндегішығармаға өзгеше әсемдік шұғыласын төккен. Қарапайым дақүдіретті поэзия рухы. Сол поэзия рухы "Бақырғани кітабын"сымбаттандырып, тәлімділік әсерін еселеген.А.Н.Веселовскийдің76 "көшпелі сюжеттер" хақындағытеориясы түркі дүниесінің әдебиетінде аса ежелгі дәуірлерденбергі қаһармандық, ерлік, даналық жайлы туындылардыңбәрінде дерлік байқалады. Көшпелі сюжеттердің негізіндемифологиялық аңыздар, ертегілер жатыр. Сол арқылы барып"көшпелі сюжеттер" берік заңдылық сипат алады. Бұл да көнетүркі әдебиеттің рухани-көркемдік дәстүр-заңдылықтарынқалыптастырған шығармашылық арна."Көшпелі сюжеттер" шарты әсіресе ежелгі түркі дүниесініңшығармаларында өзгеше ерен заңдылығымен көрінеді. Олауыз әдебиеті шығармаларына, халық әдебиетіне, тарихижырлар мен аңыздарға дейін қанат жайған. Бір жағыОрта Азия халықтарының әдебиетінде берік қалыптасқаннәзирашылдық дәстүрі де соның бір заңды себепкеріболғандай. Сюжеттік желілердің әртүрлі дәрежеде қайталаныптүрленіп отыруы жалпы әдебиетке тән заңдылық десек, оныңтүркі мәдениетіндегі көрінісі өзінше бір көркемдік әлем.Ал символдық бейнелер мен танымдар сөз өнерімен біргебейнелеу өнерлеріне де үласып кетіп отырған. Мәселен, көкбөрі, бөрілі байрақ, күн секілді қазіргі заманда да кеңіненмәлім айшықтарды алайық.Сюжеттерден басқа да этнологиялық, этнографиялықсипаттарды білдіретін көріністер, тарихи кезең белгілері, салтдәстүр сипаттары ежелгі түркі әдебиеті туындыларының ортаққасиеттері. Ерлік рухы, құмай тазы, жүйрік ат, батырлық,мәрттік сынды серілік-ерлік сипаттар асқақтата жырланады.Түс көру, түс жору, жаратылыс қүбылыстарына мән бересөйлеу де сондай дәстүрлі нышандар. Академик ӘлкейМарғұлан дүниежүзіне мағлұм, әйгілі "үлкен Эдда" жырынақатысты, оны "Манаспен" салыстыра отырып, "Бұл екіжырдың этнография ұқсастығымен қатар, олардағы ақындықбейнелер де көп жерінде біріне-бірі жақын келіп отырады",олар - ерте заманннан қалыптасып, белгілі дәстүрге айналғанкөркемдік бейнелер. Еуропа ғалымдары (Паве де Куртеиль,Чэдвиктер) бұл бейнелерді бір ғана көшпелі елдерге тәнақындық бейнелер деп түсіндірген"-деп жазады."ҮлкенЭдда" түркі дүниесінің ықпалынан туған дүниежүзіәдебиетінің әйгілі мүрасы. Түркі дүниесінің тамаша тарихижырларының, аңыз, хикаяларының, түрлі рухани мәденимұраларының Еуропаға мол таралуына заманында ғұндар
басты себепкер болды. Сол іздердің торабында да талай-талаймәдени, әдеби өркендеуарналары жатыр."Манас" жырының оқиғаларын бірқатар ғалымдар
Қарахандар дәуірімен ұштастырады.78 Шынында да "Манас"дастанында XI-XII ғасырлар арасындағы тарихи кезеңніңіздері көрініс тапқан. Шоқан "Манасты" ноғайлы заманынабылай зерттейді.79 Аса көлемді дастанның жырлаушыларарқылы өрбіп, байып отырғанын ескерсек көшпенді жұрттыңтағдырының біраз іздерін кездестіргеніміз өзінен-өзі түсінікті.Соның бәрінде де ең алдымен түркі әдеби мұраларыныңдәстүрлі көркемдік, тарихи заңдылықтары, эстетикалықшарттары айқын танылып тұрады. Олар - ірілі-үсақтытарихи сюжеттер, этнографиялық деректілік, ел-жер аттары,көркемдік бейнелер, шығармалардың рухани жірегі, мәнерімен құрылымындағы дәстүрлі белгілер. Осыған жалғастырахалықтың салт-дәстүр көріністерін мақал-мәтелдер менхалық даналығының өрнектерін, әртүрлі жыр саздары мен сөзөнерінің түрлі сипаттарын қосар едік. Жаратылыс, табиғатқұбылыстарына қатысты да түркі дүниесі әдебиетіндегікөркемдік танымның өз ерекшелігі басым көрініп отырады.Осыдан он ғасыр бұрын, яғни екінші мыңжылдықтыңтабалдырығында атамекенімізде, Баласағүн, Барсған, Бағдад,Қашқар секілді астаналық шаһарларда жазылып, күнібүгінге дейін рухани жәдігер ретінде сақталып бізге жеткенәдеби, ғылыми ұлы мұралар да осындай түйінді, имандытұжырымдармен зерленген.Сөз орайында айта кететін бір ой, қазіргі әдеби үрдіскекөңіл жүгіртіп, саралай зерделесеңіз, өмір бойы үйір-үйірөлең жазып, өмір бойы том-том роман, хикая жазып жүріпәдебиеттің тінін зерделеп білмейтін, ол жөнінде әсте айланада бермейтін жазушылар көп. Әдебиеттің эстетикалықтанымдық ағымы, көркемдік-эстетикалық әлемі, оныңзаңдылықтары мен мақсаты ескеріле бермейді. Көркемсөздің дүниетанымдық жаратылысы мүлдем бөлек категория.Бір кездегі насихатшылдық, тәлімдік әдебиет қасиеттері ендідүниетанымдық, эстетикалық күрделі үрдіске ауысты. Ежелгіәдеби мұралар мен қазіргі әдебиет бітіміндегі поэтикалықжалғастық пен жаңғырудың бір бедерін осыдан да көрередік. Яғни, әдебиет тегеурінді, өз тынысы, өз заңдылығыбар тұтас бір тұғырлы таным ғаламы. Тұғырсыз нәрсе тұлқалмақ. Кейін діндар дәуір әдебиеті атанған арғы түбірліислам дүниесінің түркі сахарасына таралуынан басталғанөзгеше көркемдік-әдеп танымы әсіресе әдебиет әлемінеүзақ ғасырлар бойынша қалыптасқан ағым екендігіне ешкімкүмәнданбайды.Қарахандар дәуіріндегі сақталып қалған әдеби-мәденимұралардың қатарында "Құран түсіндірмесінің" де орны
ерекше зор.Тарихи-мәдени ескерткіштер табиғатына үңілгендеолардың жеке-дара жаратылмай түтас бір имандылық,танымдық ілімнің аясында туғандығын аңғарамыз.Қазақ сахарасына етене мәлім Ахмет Иүгінеки де, ҚожаАхмет Иасауи да сол өркениеттің жарқын тұлғалары. Ал,Қарахандар мәдениеті гүлденген X-XI ғасыр түрік аумағынаислам дінінің деңдеп тарай бастаған кезі. Ж.Баласағүнның"Құтты білік" дастанында Құран сүрелерінде түсіндірілетінимандылық, адамгершілік насихаттың барлығы да кездеседі.Қүдіретті кітапта заңдастырылған кісілік, адамгершілік,ақлиқаттық қағидаларын, шарттарын өлең, философиялықтрактат жанрында қалың халыққа кең тартуға, түсіндіругеүмтылған тәрізді. Ол ойларын ақын еркін, халық әдебі мендәстүріне лайық, санасына шақ ақиқаттық, кісілік ғүрыптытүсіндіріп отырғандай жарасты, жеңіл жеткізеді. Соныңбәрін, жеке адамның құлқынан бастап, халықтық, елдікдәрежедегі тарихи сана өресіне жеткізуге үмтылаотырыпжазады. Сол кездегі қарахандар ханы Бүғраханның ЖүсіпкеХас Қажыб деген атақ беріп, сарайынан жоғары мәртебеліқызмет ұсынуы тегіннен тегін болмаса керек. Жүсіп ХасҚажыбБаласағүн өзінің дастанында мемлекеттік саясаттыңшарттарын түзіп, елдіктің іргесін бекіткен адам."Құтты білік" түркі елінің ел болу жолындағы қоғамдану,елтану дастаны десе де болады. Көркемдігі кемел, ойы зерек,тұғыры берік ақылмен трактаттың қазақ жерінде жазылуыныңөзі, осы өңірді мекендеген жұрттың құпия да қастерлі жазуыболғандығының өзі көп жайды мегзесе керек."Құтты білік" жазылған тұста "Игор жасағы жайлы жыр"да, "Монғолдың құпия шежіресі" де дүниеге келмеген-тін.Бұл Орта Азия түркі тарихының аласапыранға килігіп,түркі дарабоздарының шашасына да, санасына да шаңтимеген тұнық тұста туған туынды. Қазіргі қазақ елінебайырғы елдік, мемлекеттік дәстүрін, суреткерлік салтынсездіруімен қымбатЕжелгі қазақ әдеби мұраларындағы жанрлық сипат,поэтикалық түзілім, нышандар осындай әдебиеттіңәлеуметтік-эстетикалық жаратылысынан туындап жатады.Осы тараптардан қарағанда, "Құтадғу білік" дастаны әрікөркем сөзге, әрі ғылыми ұғым сөзіне, діни үгіт-насихатсөзіне үштастыра бағаласақ та, ақылмандық дастанныңақындық рухы, поэзиясы мен философиялық тіні берік. Соларқылы дараланып тұрады. Қалған жанрлық, тектік сипаттарсодан кейін барып, әртүрлі дәрежеде, бірде басым, бірдепәстеу көрініс беріп отырады. Бұған қарағанда, "Диуанилүғат-ит-түрк" кітабын ұғым сөзіне, ғылым мен ғалам сөзінебірыңғай жатқызуға болады. М.Қашқари еңбектері негізіненғылым туындысы. "Пән яки ғылым деп жүйеленген білімдіайтамыз. Жүйеленген білім жайын сөйлейтін байымдаманыда пән яки ғылым дейміз"Қожа Ахмет Иасауи диуаны сол кезеңдегі әдеби дәстүрзаңдылығында жазылып, аралас сипаттарды танытатынжинақ болса да, табиғаты біршама сараланған, көркемдік-эстетикалық бағыты ашық шығарма. Діни сарынды руханиқажеттілік рухына ұластырған сопылық поэзия жәдігері.Қожа Ахмет Иасауидың дүниетанымы, мақсаты, мүддесіайқын. Шығарма, жалпы ақындық рухы мен менталитетісол айқын сопылық ағым мүддесіне бағындырылған. ОртаАзия, Қазақстан жұртына сопылық ағымды барыншажүйелі жеткізіп, насихаттады. Бұл ретте "Диуани хикметтің"әлеуметтік, саяси мақсаттылығы әрі айқын, әрі жергіліктіхалықтың рухани өзегіне өзгеше ағын болып қосылған.Сопылық поэзияның көрнекті, ірі тұлғасы, өзінен кейіндәстүр қалдырған ақын. Ахмет Йүгінеки, СүлейменБақырғани осы дәстүрдің жалғастырушылары. Қожа АхметИасауидың рухани мұраттастары. Ахмет Иүгінекидің "Ақиқатсыйын" C.E. Малов шамамен XII (немесе X) ғасырғажатады" - дейді. Қазақ әдебиетшілері бірде XII ғасыр дептүйіндесе, бірде XII-XIII ғасырларға теліп, болжам жасайды.Тілдік түзіліміне, поэтикалық бітіміне қарағанда XI ғасыршығармасы деуге келеді. Яғни, Ж.Баласағүн, М.Қашқаризаманына жақын. Қожа Ахмет өз тарапында алдыңғы әдеби,діни-рухани дәстүр желісін жеткізеді. Танымның түтас түзілімдерін, түтасүғымдарын, әдеби-көркемдік тәсілдерінқолданады.Орта Азия аумағындағы әдеби-эстетикалық ойдыңжүйелі де қарымды көрінген тұсы осы кезеңдер. Ықылымзамандардан бергі поэтикалық тәлім-тәжірибе, күллі түркідүниесінің әдеби, рухани даму жолы өзінше бір теориялық тұжырымға жақындай түсті. Поэтикалық тәжіриберухани бағытқа айналды. Әдебиеттің тәлімдік, баяндыбақыт жолындағы адам әдебін байыптаушылық, өнегелікқызметі рухани дүниенің шығармашылық тебіреністерінеауыса бастады. Оны ең алдымен хикметтердегі ақындыққұлшыныс пен өлеңдік сазынан байқаймыз. Поэтикалықоралымдылық, шабыттылық, ішкі түйсіну үрдісі айқындалатүскен. Әдеби-эстетикалық ойдың тиянақты бір желіге түсебастағандығы білінеді. Әуелгіде әдебиеттің, кестелі сөздіңбар мақсаты қоғамдық-этикалық санатта бағаланды. Олуақытта әдебиеттің қауым алдындағы әнегелілік қызметіерекшеленді. Белгілі деңгейде әдебиет, шынында да, әлдебіррухани құрал ретінде танылды. Біртіндеп, эстетикалық ойдыңқанат жазуы әдебиеттің де рухын көтереді. Әдебиет әлдебірқоғамдық міндетті қызмет, парыздар шегінен шығып, әдеби-эстетикалық, философиялық кеңістікке ұласты, руханиқуат көзіне айналды. Осы екі үрдістің тоғысып "Құтадғубілік", "Диуани хикмет" дастандарынан да көріп байқауғаболады. Әдеби-әдеп, ақлиқаттық насихат, өнегелік сөзіде, әдеби-эстетикалық ой-таным өзегі де бірдей көрінеді.Схоластикалық, материалистік қағидалардың, тәрбиелікдіни уағыздардың жер табанындағы ақиқаты ой-сезімнің,көркемдік танымның шындығына ұласқан. Әбунәсір Әл-Фарабидың, Захир-ад дин Мұхаммед Бабырдың өлеңсөз, поэтика туралы шығармалары әдебиет пен өнердің
ежелгі "уағыздық" қалып құрсауынан арылып, көркемдік-эстетикалық ағымғаауыса бастағанын білдіреді. Бұлталдаулар мен пайымдаулар әдеби, көркем сөздің дамуынілгерілетті, әдеби туындылардың жаратылыс бітімін жетілдіретүсті."Диуани хикмет"беттерінде әдеби-эстетикалық,ақлиқаттық-этикалық ой-толғау, рухани сопылық, сопылықсарын қуатты арналы ағынға түскен. Өзінен бұрынғы,ежелден дәстүрлі мемлекеттік, ақлиқаттық-мемлекеттік ағымдардан таза. V-VI ғасырлардағы әдеби, ғылымимұралардағы мемлекеттілік, саясат туралы толғамдар ҚожаАхмет Иасауи мектебінде кездеспейді. Қожа Ахмет Иасауи,Ахмет Иүгінеки, Сүлеймен Бақырғани әдеби-эстетикалық,ағартушылық, рухани тебіреністердің тәлімгерлері.Ахмет Иүгінеки болса,"Ақиқат сыйында" ЖүсіпБаласағүнның әдеби-эстетикалық, этикалық толғамдарынсүрыптап жеткізуші сияқты да көрініп кетеді. Білімді, біліктіадам жайлы, тіл туралы, ("Тілінді тарт, тісің сынбасын"),"Тіл жарасы жазылмайды, Оқ жарасы жазылады"), кісілік,жомарттық пен сараңдық хақындағы ойлары қалыптасқанәдеби үстын (канон), өзекті желіні ұстанғанын, әдеби үлгініқуғанын танытады. Бұл дәстүр үлгісі Абайда да жалғасынтапқан.
Сүлеймен Бақырғани өзінің "Ақыр заман кітабында" адамнәпсісі мен рухын жарыстыра толғап, рухани қасиеттердіңартықшылығын ашық басымдықпен жырлайды. Қытай,қырғыз, үндістан, қыпшақ, күллі дүниені жаулап алсам,қала салып, алтын-күміс жиып, алсам, жеңсем, ләззаттансамдейтін нәпсіні руханипарасатпен тежеуді, рухыңдыбиіктетуді, рухани тазалық, ақлиқаттық адалдық жолын ұсынады: Сүлеймен Бақырғанидың бұл этико-эстетикалықойлары антикалық дүниедегі, ежелгі грек өркениетіндегікирендік философиялық мектепті еске түсіреді. Гедонизм- тіршіліктің рахаты, қүт-дәулеттің мәні, дүниенің қасиеті- ләззатшылдық, адам құмарының тояты деп пайымдайды.Адамды рахат, ләззатқа бөлейтіннің барлығы да құт, дәулет,байлық дейді. Рим империясының күйреп, құруының ең бастыүш себебінің бірі де осы мәдени гедонизм еді. Мәдениетімешеу елдің бәрі де тарихта дамудың алғы легінде үзақ уақытшыдап тұра алмаған. Әлдебір тарихи себееп-салдармен жарқМәдениет, әдебиет тарихының дана тәлімі солай. СүлейменБақырғанидың толғамдарына әрі қарай жалғасқан әдеп-қлиқаттық таным парасаты әлем әдебиетінің тарихындағымәдениет философиясының қағидаларына үн қосады. ҚожаАхмет Иасауи тұлғасы арқылы талантты поэтикалық үйлесімтапқан бұл эстетикалық көзқарас, бір жағынан, бірыңғаймұсылманшылық ілімді, исламдық этиканы насихаттаудыңүздік үлгісін танытты деп қана шектелсек, әдебиеттік
үрдісінің тынысын тарылтып аламыз. қазақ әдебиетініңтарихында "сопылық" деген атпен қалыптасқан осынауәдеби-эстетикалық бағамдаулар адамзаттық мұраттарға ұштасып, елдіктің, халықтың рухани жан өзегін, руханиқайратын жаңа бағытқа бүрды. Елдіктің, мемлекеттіктіңпарасатты қасиеттерін саралады. Сол замандағы осындайеңбектер поэтикалық жаратылысы жағынан да діннің,философияның және құқықтанудың терең де аса күрделі әріүйлесімді түзілімі болды. Бір жағы көркемдік, эстетикалықсипаты басым әдеби шығарма, бір жағы философия, құқықнегіздеріне сүйенген ғылыми байымдама.Бұл орайда Құранды тану, оның көптеген түсіндірмелерінзерделеу діни-этикалық тәрбиенің қазығына ғана айналыпбайланып қалған жоқ, бірегей этикалық-эстетикалықтанымды қалыптастырды."Құранды талдап, түсіндіру кең мағынада алып қарағанда,орта ғасырдағы мұсылман ғылымы мен жазуының бірқатарсалаларының: дінтанудың, тіл білімінің (тілтанудың),стилистика мен риториканың, мұсылмандық философияның,социологияның, тағы басқа салалардың берік негізін салыпберді"
Жүсіп Баласағұн мен Махмүт Қашқари, Ахмет ИүгінекиX ғасыр мен XI ғасыр арасындағы құлабыз сынды белестібиігінен ешқашан аумай тұрып қалды. Олардың әйгіліекі шығармасы сол замандағы түркі дүниесіндегі ең ұлыескеркіштер. Одан әрі Әл-Фараби жүлдызы жарқырайды.Берірек Қожа Ахмет Иасауи, Сүлеймен Бақырғани секілдіақылгөй бабаларымыздың әйгілі шығармалары тіл ұшынаоралады. Бұрын осы тұлғалар жеке-дара қарастырылыпкелді. Жеке-дара түлғалар ретінде талданды, таныстырылды.Тарихи қызметтері, мәдени-ағартушылық еңбектері, халықтағдырындағы орны мен үлестері барынша сараланғанда секілді. Әйтсе де, осындай үлан-ғайыр таным әлемі,көркемдік-таным заңдылықтары бір өркениет топырағындағыжаратылған тіні мен ділі бір рухани қазына ретінде жеткіліктіқарастырылмады. Өркениет деген ұғымның өзі түркіөркениет ұғымы негізінен жиырмасыншы ғасырда жұлдызыжарқырай жанған, жақсылы-жаманды реңде өктемдік сипатыбасым болған елдер мәдениетіне телінді де отырды.Көркемдік кеңістік, эстетикалық таныс кеңдігі дегенұғымға байланысты Қожа Ахмет Иасауи бастаған сопылықпоэзияны, Жүсіп Баласағүнның "Құтты білігі" менМахмұт Қашқаридың "Түрік сөздігін" салыстырмалы түрдеқарастыруға әбден болады. Ғылыми-танымдық, эстетикалықкеңістігінің күллі түркі тарихын қамтитын тыныстылығы,кеңдігі жағынан "Түрік сөздігі"кезеңдік дәуірдіңфилософиясын толғаған сопылық мектеп тынысынанәлдеқайда алымды. Демек, поэтиканың тарихилығытұрғысынан да "Құтты білік"пен "Түрік сөздігі" сындышығармалар үлы үрдістің құбылыстарын барынша кеңқамтыған.Қазақ елінің тарихи жырлары, эпостары мен жырауларпоэзиясы үлттық көркем сөз өнерінің үш байтақ өлкесі.Поэтикасы кемел, бітімі келісті бұл шығармалар елтарихының жанды суреттеріндей. Ал осы шығармаларғаежелгі мәдениеттің, көне әдебиеттің барша құлаққажетіп, Әл-Фараби, Баласағүн танымы мен талғамы жетеніжайлағандай. Оның үстіне қазақ сахарасындағы тарихиахуалдардың өз көріністері, өз ақиқаты өрнектерін жүргізіп,таңбаларын басқан. Қазақ әдебиетінің аталмыш кезеңі еңежелгі дәуірлермен қазіргі өркениетті ұштастырып тұрғаналтын көпірлер болса да, өз алдына оқшау көрінеді, шоқтығыбиік түр. Дара да шоқтықты биік ғасырларды ғасырларғажалғастырған ұлан асу, рухани бел, поэтикалық белестер.Ежелгі түркі дүниесіндегі проторенессанс үрдісін айқынаңғартып, өзгеше заңдылықтарын тарамдай санаға сіңіретінкезеңнің бірі - IX-XII ғасырлар.Ежелгі орта ғасыр,орта ғасыр әдебиетіндегіэнциклопедиялық біртектілікке, әмбебаптыққа үмтылусипаты - тек сол ежелгі түркі дәуірінің өзіне ғана тән белгі.Проторенессанстың Орта Азия мен Қазақстан аумағындағыкөрінісін Түркістан мәдениеті арқылы ғана дәйектеуге болареді. Қарахандар дәуіріндегі материалдық та, рухани мәдениеткөріністері осыны айғақтайды. Мәселен, сәулет өнерініңосынау үздік Орта Азиялық үлгілері бүл кездері күллі түрікәлемінің рухани байлығындай.Өз кезінде. Г.Чайлд,К.Фланнер, К.Клах, кейін В.М.Массонежелгі отырықшы өркениеттің маңызды белгілерінің ішіндежазу-сызудың пайда болуын атайды, қалалық үлгідегі елдімекендер мен жолдың, монументальды сәулетшіліктіңболуын, сыртқы сауда мен қарым-қатынас жүйесініңқалыптасуын атайды.Сахарадағы мал шаруасымен айналысатындардыңөркениеті айқындалып белгіленген, оған да қала үлгісіндегіелді мекендердің, жерлеу құрылыстарының монументальдісәулетшілігі, жазу, өнер, тұрақты сауда қарым-қатынасыжүйесі тән болып келеді.Мемлекеттің болуы өркениетке тән қасиет деп болжаймыз."Монументальды сәулетшілік қалалар мен жазу-сызуөркениеттің негізгі нышандары осы үшеуінен құралады"- дей келе Қазақстан ғалымдары орта ғасырдағы өркениетбелгілерінің қатарында Айша бибі, БабаджаХатун, Сырлытам,Борана, Көк Кесене, Қожа Ахмет Иасауи кесенелерінатайды
Екінші жағынан, тас балбалдар мен тастағы жазулар, ою-өрнектер де проторенессанс үрдісінің нысаналы нышандары.Ал, Сахараға ислам діні бойлап ене бастаған ортағасырдыңбел ортасындағы мешіттердегі Құран сүрелері менаяттарының жазылуы, әртүрлі сәулет өнерінің үлгілеріндегі
құрылыстардың іргелеріндегі өрнектер мен суретті оқиғалар
түркі мәдениеті проторенессансының бел алған түсындағыкөріністер. Қобыз күйі, бақсы сарыны, жыраулардүниесі деосы кемел де келісті самғау сәттің олжалары.Ежелгі түркі әдебиетінің,әринеежелгі түркіпроторенессансының өз ерекшелігі басым. Біз әдеби-танымдық шығармалар мен ғылымның, сәулет жәнесаз өнерінің, бабалардағы шежірелердің рухани үдемеліжарастығын атар едік. Балбалдар дегенде, белгілі қымбатқазына мұраларымызбен бірге Ұлытаудағы Жанғабылөзенінің бойынан табылған "Бақсы тасты" да ауызға алғымызкеледі. Мамандар VI-VIII ғасыр мұрасына жатқызған осыБақсы тастың бүйірінде қобыздың бедері, арқасында бақсықоңырауының суреті салыныпты. Әрине, христиан дінінетән діни бейнелеу өнері түркі ислам дүниесіне табиғатынанжат. Ал, Зия Гөкалыптың өркениет жайлы сипаттамасынаиек артсақ, ежелгі түркі мәдени мүраларындағы /әдебиет,сәулет, ою-өрнек, т.б./ Азия, Шығыс, Таяу Шығыс, Византияруханиятының шығармашылық тоғысын ауызға алуға тиіспіз.Түркі дүниесінің проторенессансы құбылыс ретіндеөз дәстүрін айқындаған соң, жаңа түркі тектес ұлттықәдебиеттерде тамыр жайды. Соның бір тармағы қазақхалқының әдебиеті мен мәдениетінің тамыр бойлап,қалыптасуы, қанат жайып өркендеп өсіуі. Қазақ әдебиетініңмәуесі.Сол түркі өркениетінің мәуелі тармағы қазақ елініңрухани жаңғыру, өрлеу /возрождние/, қайта өрлеу кезеңдерітіні мен жаратылысы бөлекше құбылыс. Қазақ ұлысыныңтүзілуі - сол түстағы ойшылдар мен жырау, жыршылардың,ақындардың туындыларынан кемел көрінді. Тарихқатаңсық ел, жаңа мемлекеттік құрылым келді. Қазақ жұрты. шаңырағын күнге ашып, елдік салтанатын аңсады. Ұлттықрух оянды, мінез-құлық көрінді, тұрмыс-тіршілік түзелді.Шындығында да Орхон-Енисей сарындарында, ЖүсіпБаласағұн заманында түтас, біртекті көрініс танытқантүркі ұлыстары қырық шақты ұлтқа даралана тарамдалыпкеткеннен кейінгі тамырластық нышандарын әдебиеткеаңғартқан сәт те сол орта ғасырлардың соңы. Оның бірдәйекті дәлелі алуан қиырдағы жамырай үн қосып үштасыпжатуы. Бертінгі әдебиет тарихы мен теориясы мәселесіндетуындаған "Манасқа", "Алпамысқа", тағы басқа іріқұбылысты туындыларға қатысты туған айтыс-таластар/егер "талас-тартыс" десек/ соның айнадағы астарлы көрінісі.Ұлы эпостарды түркінің әр үлты өзімдікі деп санады. Себебі,идеологиялық көлеңкенің күңгірт күндерінде өздерінің түбібір түркі елі екендігі еске алына бермеді. Мүндай жаңсақтықпен сыңаржақтық қазір де кездеседі. Түркі әлемінің ұлытұлғаларына өзбек, қазақ, ұйғыр, татар болып жақ-жаққатартып, біздікі-біздікі деушілік ХХ ғасыр ішінде көп кездесті.Ортақ тарихымыз бен әдебиетімізді тануға, дамытуға көпкедергі келтірді. Одан арылудың сенімді жолы ортақ түркіәдебиетін терең тану. Түркітанушы АлаеттинҚорқмаз мырза:
"Әдеби шығармалардың маңыздылығы сонша, кейде олардыңбіреуінің өзі қолда басқа ешқандай мәдениет элементіболмаса да, қауымдастықты ұлтқа айналдыра алады. Мысалы,біздің ұлтымыз үшін Орхон ескерткіштері сондай, "Құтадғубілік" сондай, "Диуани-лұғат-ит-түрк" сондай!Яғни, қазіргі барлық түркі жұрттарыныңбір ұлт болыптабылатынын дәлелдеу үшін тек қана Махмүт Қашқаридыңсоздігі жеткілікті" - деп санайды.Ақиқатында, бұл рухани дамудың, халықтың эстетикалықдүниетаным үрдісінің заңды құбылыстары еді. Түбі бір, тегібір, тарихы мен тағдыры бір түркі ұлттарының зердесіндегірухани кен, тарихи сана қайта серпіліп, қайта жаңғырғандасол тұтастық табиғи түрде үндесе кетті.Ондай көркемдік заңдылықтарды "Шаһнама", "Манас"дастандарының табиғатына қатысты айтуға болар еді.Сонымен бірге "Қырымның қырық батыры", "Едіге" Түркиятарапында кеңінен мәлім "Алып Ер Тоңға", "Ер Еділ", "Шубатыр" секілді жыр, дастандардың тарихи негіздерін еске салакеткеннің де артығы жоқ.Тұтастай түркі өркениеті дегенде, қазақ халқыныңмәдениетінің жаңғыра даму, қайта өрлеу кезеңдері дегендеәдебиет әлеміндегі осындай күрделі де терең тамырлықұбылыстар рухани дамудың ерекше тегеурінді ағындыарналары мен заңдылықтарын алға тартады.Ұлттық әдебиеттің шығу тегін, пайда болып, қалыптасқантұғырын аңғарта түсу үшін жасалған бұл талдаулардан X-XIIғасырлардағы ежелгі мұралар мен XI-XIII ғасырлардағы қазақәдебиеті туындыларының ешқандай айырмашылықтары жоқдеген үзілді-кесілді тұжырым тумауға тиіс. Тегі бір әдебиеттер,тамыры тұтас мәдениеттер десек те, әр кезеңнің өз сипатыда болатыны сөзсіз. Мақал-мәтелдер, тұрақты тіркестер менидиомдар, метафора теңеулердің өзінен байқалатын екі-үштүрлі ерекшелікті атап айтар едік. Олардың ішінде ежелгізамандарда да қолданылған, қазіргі жаңа ұлттық әдебиеттеде орнын, қолданылу аясын жоғалтпағандары бар. Шығармаавторының жеке шығармашылық қабілетінен туындағандарыбар. Ұтқыр, тұрақты метафора, теңеулердің ғасырлар бойынақолданыла-қолданыла семиотикалық таңбаға айналыпкеткендері де кездеседі. Жанрлық жаратылысы, жалпыпоэтикасы дегенге келсек, "Қүтадғу білік", "Диуани лүғат-ит-түрк", "Диуани хикмет", "Хибатул-хақайық", "Бабырнамабелгілі бір әдеби канондардыүстанады.Қарахандар дәуірінде сақталып, бізге жеткен мұралардыңқаншама жоғары жазу мәдениетін білдірсе де, солзамандағы өркениет мәуесі ретінде өзгеше үздік бітімдіболса да кітабилықтын, дәстүрліктің жоғары деңгейінтанытады. Орхон-Енисей жазуларындағы, XI-XIII ғасырларжырауларындағы, фольклордағы тегеуірінді тебіреністерденде осы сипаттары даралап түр. Бұл жерде, әдеби жаратылысымен поэтикасындағы ішкі тектестікті де мансұқ ету мүмкінемес.Ежелгі түркі әдеби мұралары мен жаңа үлттықәдебиеттердегі поэтикалық ортақ заңдылықтары, поэтиканыңтарихилығы жаратылысының біртектілігінен туындайтыныкүмән туғызбаса керек. Поэтиканың тарихилығы, генезисімен трансформация мәселелері оны барынша айқын білдірді.Ежелгі дәуір мұраларының поэтикасындағы шарттылықтар,ерекшеліктер ұлттық әдебиетте көрініс тауып, белгілі бірдәрежеде өрбіп, дамып жатса ол да бірді-екілі шығармаларарасындағы байланыстылық емес, тұтас бір әдебиеттің әркезеңдердегі шығармашылық ерекшеліктері.Сонымен қорыта келгенде айтарымыз, ежелгі көне түркіәдеби мұралары кейінгі орта ғасырдың соңын ала тарамдалыптамыр тартқан түркі тілдес үлттық әдебиеттердің өсіп-өнгенқұнарлы топырағы. Әсіресе, Ж.Баласағұн мен МахмұтҚашқари мүраларының орны ерекше маңызды.Оның ішінде қазақ әдебиеті мен оның руханиқазыналарының құнарлы негіздері де айқын аңғарылып тұр.Жекелеген теңеулер мен бейнелеп, баламалау құрылымынанбастап жанрлық түзілімдеріне дейін, ойшылдық таныммектептерінің жаратылыс бітіміне дейін бірегей әдебиетәлемінің ұлы үрдісін көреміз. Ол сонау ежелгі ғұн, көнетүркі қағанаттары дәуірлерінен бастап біздің заманымызғадейін жанды желі тартқан. Поэтиканың тарихилығы, дәстүрмен жаңашылдық рухы, ежелгі түркі әдебиетінің қазіргіқазақ әдебиетіне ұласу үрдісі - тұтас бір іргелі әдебиетті,ғасырлар қойнауларын тонның ішкі бауындай астастырыптұрған рухани тұғырды көрсетеді, әрі ұлттық әдебиетіміздің көркемдік болмысын, эстетикалық жаратылысын саралапбереді. Қазақ әдебиетінің ежелгі арналарын поэтиканыңтарихилығы, көркемдік желілердің түтастығы мен оның жаңаәдебиетке келгендігі құбылып, түрленуі жан-жақты ашыпкөрсетеді. Ең ежелгі әдеби мұралар қазақ әдебиетінің бастауарналары ғана емес, тұтас рухани дүниенің қайнар көздері.
ЖҮСІП БАЛАСАҒҮН
Жүсіп Баласағұнның "Құтадғу білік" дастаны әлемәдебиетінің асыл қазыналарының қатарындағы көне түркіпоэзиясының өлмесмүраларының бірі. Әуелі, 1870-1890жылдардан бастап венгр ғалымы Г.Вамбери, көрнекті орыстүркітанушысы В.В.Радлов бастап түбегейлі зерттей бастағанклассикалық түркі поэзиясының осынау керемет ескерткішінедеген ынта-ықылас күннен-күнге күшейе түсуде. Әр деректіықтиятпен пысықтай түссек, аталмыш дастанның алғашқыбір қысқа мағлұматы мен кейбір үзінділерін французтүркітанушысы, профессор А.П.Жобердің 1825 жылы "Азия"журналына жариялатқандығын айту керек. Көптеген мәтіндікқателіктеріне, түсіндірмедегі кемшіліктеріне қарамастан,бүл жарияланым мамандар назарын бірден аударды және"Құдатғу білік" даналық дастаны 1069-1070 жылдарыжазылса, зерттеле бастағанына, міне, ғасырдан астам уақытөтті. Дастанның мәденист тарихындағы орны, маңызыжөнінде құнды пікірлер, болжамдар айтылғанымен, даналықдастаны әлі түбегейлі зерттеліп болған жоқ. Әсіресе, қазіргітүркі тілдес халықтар мәдениетімен, поэзиясымен, әдебидәстүрімен байланысы, жақындығы терең талдап-танудыкүтіп жатқан ғылыми мәселелер. Жекелеген ізденістержасалғанымен, түбегейлі іргелі ғылыми еңбектер, зерттеулержасалған жоқ. Әрине, түркітанушылардың бір ғасыр ішіндегіәр қырынан келген ізденіс-зерттеулері "Құтадғу біліктің"әлем мәдениеті тарихындағы маңызын, жалпыадамзаттықасыл мұраттарын түсінуге мүмкіндік берді. лкен даналықескерткішті зерттеп, тану, қазіргі мәдениет-ғылым тынысыменбайланыста қарастыру тарихы ежелгі дәуірлерден басталатынпоэзиямыздың, эстетикалық таным көзқарастарымызданбеймәлім, жаңа қырларын ашары анық. "Түран шахнамасы"атанған "Құтадғубілік","Шахнама""Махабхарата","Златоуст", "Домострой", "Сиасатнаме", "Құпия шежіре"т.б. сияқты әлемге әйгілі ұлы жазбалармен терезесі тең тұрғандастан.
"Кұтадғу білік"дастанының қазіргі түркі тілдесәдебиеттермен байланысы, тілдік, стилдік қарым-қатынасы,дәстүрі терең зерттелмеген, тұжырымды ғылыми қорытындыжасалмаған туынды. Ұйғыр, орыс, өзбек тіліндегі толықаудармаларының өзі қалың қауымға кейінгі кезеңдердеғана тие бастады. Бұл дастанның тарихи қызметі, түркіөркениетінің тарихи белесті биігі екендігі кейін ғанамойындалғандай. Көне түрік поэзиясы, әдебиеті туралығылыми еңбектерде әр уақыт "Құтадғу білік" те аталып,ішінара пікір, болжамдар айтылып қалып отырады."Құтадғу білік" дастанының тілдік-стильдік ерекшелігін,Жетісу өлкесіндегі XI ғасырдың басында-ақ дүниеге келгенін,поэтикалық қасиеттерін ескерсек, қазақ әдебиеті үшін ЖүсіпБаласағұнның эстетикалық мұрасының маңызы өлшеусіззор."Құтадғу білік" дастаны қазақ әдебиеттану ғылымындабұған дейін арнаулы зерттеу тақырыбы ретінде қаралғанжоқ еді. Маңызы, тілі, әдебиет тарихындағы орны туралыжекелеген пікірлер кездескенімен, қазақ әдебиетініңтарихымен тығыз байланыста, эстетикалық мән-маңызы,поэтикасы, дәстүр тағылымы жан-жақты сөз болып,зерттелмеген-ді. Сондықтан да, "Құтадғу білік" дастаны,оның идеялық-көркемдік өзекті мәселелері, қазіргі қазақәдебиетіндегі шығармашылық үрдісі біз үшін тың тақырып,соны соқпақ. Әдебиет тарихының бізге әлі беймәлім белесінежаңа бір барлау іспетті. "Құтадғу біліктің" идеялық көркемдікқасиеті, эстетикалық көзқарасы, моральдық-этикалықпроблемалары, жалпыадамзаттық гуманистік сипаты жәнеолардың қазіргі қазақ әдебиетіне ұласуын зерделеу туғанәдебиет тарихындағы жаңа бір көркемдік даму арнасыныңбетін ашар еді. "Құтадғу білік" дастаны (XI) мен Орхон,Енисей жазбаларының (V-VIII ғ.ғ.) арасында көркемдік-эстетикалық байланыс, поэтикалық дәстүр белгілері барма?! И.Стеблева "V-VIII ғасырлардағы түркі поэзиясы"атты зерттеу еңбегінде Орхон, Енисей жазбаларын поэзиятуындылары ретінде дәлелдейді, Оның поэтикасын саралайды.Олай болса, классикалық түркі поэзиясының тұңғыш кітабыV-VIII ғасырлардағы ежелгі жазбалармен бір поэтикалықендіктен шығуы заңдылық. Ал, қазақ халық әдебиетініңкелгламр жене ертабелебинтпоэзиялық дәстүрімен жалғастығы да күмәнсіз. Міне, осыбір ғылыми түйіннің өзі ғана көркемсөздің даму жолындағытүрленіп-түлеу, толысу процесінің қызықты қырларын ашыпкөрсетеді. Бүгінгі кемел де шебер қазақ поэзиясының түп-төркінін, шешендік сөздері мен нақыл, даналық тіркестердіңтөркінін, тегін түсінуге мүмкіндік береді.Жүсіп Баласағүн дастаны сияқты тарихи, халықтықмәні терең эстетикалық мүрасының дәстүрі және қазақәдебиеті мәселелері біз үшін бүгінгі таңдағы өзекті де тыңтақырыптардың бірі.Осыдан он ғасырдан астам бұрын жазылған көне мұрабіз үшін ең алдымен, ақиқаттық-этикалық, эстетикалық көзқарастарымен бағалы. XI ғасырдағы көне түркіпоэзиясының түңғыш кітабының басты қасиеті, мұрат-мақсаты - адамның бақытты, адам баласының парасаттытұрмысына жол көрсету. Дастан авторы адамгершілікті,адалдықты, адамды сүюді тебірене жырлайды. Ол үшін оқу-білімге, инабаттылыққа, адалдыққа меңзейді. Өзі өмір сүргензаманының қоғамдық, саяси-әлеуметтік ахуалын, кемшінінтамыршыдай тап басып әшкерелейді."Күтадғу білік"дастанында түркі ойшылдарыныңелдік түзу, мемлекеттік құру, өркениетті, дәулетті түркімемлекетінің құрылысын нығайту мақсаты жолбасшыжүлдыздай жарқырап көрінеді. XXI ғасыр табалдырағындажаңа бір даму белесіне маңдайы ашылған қырықтан астамұлттың түп нәсілі түркі дүниесінің мемлекеттік құрылыс түзутәжірибесі мен ілімі әлі ғылыми жүйесін тапқан жоқ. Ондайеңбектер де, зерттеулер де болмаған. Не бізге беймәлім.Жүсіп Баласағүн дастаны әуелі тарихи санамыздағы осыақтаңдақтың орнын толтыратыншығарма.Жүсіп Баласағүн ақын ретінде де, ойшыл ретінде декөрсоқыр тоғышарлыққа, адамды аздыратын жаман әдеттерге(зұлымдық, арамдық, ішімдікке салыну, озбырлық) жанықас және де ол бақытты қоғам құрудың жолдарын іздейді.Құттың, бақыт-ырыстың көзі - адамшылық, білім, ақыл,парасат және қанағатшылдық дейді көне дәуір ақыны.Дастанның әр тарауындағы ақиқаттық-этикалық толғамдарбүгін де өміршең, бүгін де терең мәнін жоғалтпаған. Қазіргіқазақ әдебиетінің, эстетикалық таным-білігінің түпкітамырына ой жүгіртіп, шығармашылық заңдылықтарын ашу эдебиеттің тарихын байытып, теориялық-практикалыққуатын арттыра түспек. Поэтикалық қасиеттері кемелінекелген, шеберліктің үлгісіндегі халық поэзиясының қүндыкөркемдік құнары, шығармашылық құдірет-күші бір күн, бірғасырдың ішінде ғана таралған жоқ, сонау ықылым заманнанбері қойғанда, Жүсіп Баласағұн өмір сүрген дәуірлерденбастау алғаны тарихи шындық.Қазақ поэзиясының шырқау биіктерінің шоқтықты белесіXIV-XIX ғасырлардағы ақын-жыраулар шығармашылығыалдында шешендік сөздің үлгісіндей шежірелі жыр Орхон-Енисей (V-VIII) жазбаларын бүгінгі философиялықпоэзиямен жалғастырып даналық дастан "Құтадғу білік" тұр.Мазмұны мен түрі сай, келісті шыққан поэзиялық трактатбасқа түркі тілдес халықтармен қатар, Қазақстан мәдениетінеде тән, ортақ рухани қазына, эстетикалық мұра. Қазақәдебиетінің де бастау алған төл тұғыры, рухани өзегі.Дастанның жазылу жағдайы, дүниеге келу себептері тілі,мақсаты, Жүсіп Баласағүнның өмірі, жас шамасы хақындағытам-түмдаған деректерді кітаптың өз мәтінінен ғана табааламыз. Жүсіп Баласағүн: "Иылалтмышекиерди төртиүз біле, Бітінүткеттім бу сөз үлгүле" (6495-бәйіт, Пекинбасылымы), "Түгәл он секіз айда айдымбү сөз, Өдүрдімадырдым сөз евдіб тере" (6388-бәйіт, Ташкент басылымы) -деп жазады. Яғни, 462 жылы (хижра бойынша), он сегіз айдатүгел жызып бітірдім дейді.Жазылған жылына байланысты зерттеушілер пікірітүгелдей дерлік бір жерден шығады. Бәрі де 462 жыл деседі.Тек, Қүрбанғали Халид "Тауарих Хамса" атты кітабындаБаласағүнның "жыл жетпіс екі еді төрт жүз бен" – дегеніескі жыл санау тәртібімен төрт жүзінші жылдың алпыс екіншіжылы еді деген мағынада, яғни 362 жыл болып шығады дептүсіндіріп, Уамбери (Г.Вамбери - А.Е.), тағы басқа Европазерттеушілерімен келіспейтінін айтады. Орхон, Енисейжазбаларын аударушылар Құрбанғали Халидті қолдағанекен… Біздіңше де, 362 жыл шамаға келеді."Құтадғу білік"- жазылған күнінен бастап, бүгінгедейін түркі халықтарының рухани асыл қазынасы болыпкелген, халықтың ақлақтық-этикалық жаратылысын, салт-дәстүрі мен жан-дүние қүнарын айқындап, қалыптастыруғатікелей әсер еткен кітап. Идеялық көркемдік, эстетикалық,тәлімдік қасиеттері аса жоғары, ағартушылық мұраттардынасихаттап, адамгершілік мақсаттарды үстанған дастан күнібүгінге дейін әлем әдебиетінің озық үлгілерінің қатарынансаналады. Орта ғасыр мәдениетіндегі ірі құбылыс. Сол X-XIIғасырлардың өзінде-ақ, Орта Азия, Қазақстан аймақтарынмекендеген халықтардың мәдени даму биіктерінің біріболған философиялық поэманың даналық ойлары күнібүгінге дейін аса құнды, өміршең. "Құтты білік" - түркітілдес классикалық поэзиямыздың түңғышы екені аян.Дастанға белгілі түрктанушы А.Н.Кононов: "Привсейсвоейморалистическойнаправленности "Кудатгубилиг" неявляется и не можетсчитатся, какиногданаэтомнастаивают,книгойсухихэтико-дидактическихнаставлений и поучений.Это - философскоепроизведение, в котороманализируетсясмысл и значениечеловеческойжизни и определяютсяобязанности и нормыповедениячеловека в обществе;приэтом Юсуф не страшитсякритиковатьобщество, в|который он сам живет- деп нақты сипаттама берсе,шығарманы орыс тіліне толық аударып шыққан С.Н.Иванов:"Благодатноезнание"выдающеесяпроизведениетюркоязычнойлитературы (XI в.)"-деп бағалайды.Дастанның авторы әлеуметтік-эстетикалық, гуманистікидеяларды халықтың санасына жақын қарапайым да, қанаттытілмен, сол кездегі ғылыми танымның жоғары деңгейінде аса,ұғынықты, ұтымды жеткізеді. Бүгінгі халық әдебиетіндегі,халықтың тұрмыс-дәстүріндегі ақлақтық-психологиялық,эстетикалық құндылықтардың заңдылықтардың сол XI ғасыршығармасындағы сүттей ұйыған негізін, тұғырын көргенде,түптеп келгенде шынайы құбылыстың халық санасымен,халықтың мәдени ой-өрісінің даму деңгейімен тікелейсабақтас екеніне тағы бір көз жеткендей. "Құтадғубіліктен"орта ғасырдағы қоғамдық-әлеуметтік жағдайдың, ғылыммен мәдениеттің, тіл өнерінің, саясаттың даму дәрежесін депайымдай аламыз. Бұл, заманына сай тынысты, реалистікбояуы қанық шығармаларға ғана тән қасиеттер."Құтты білікті" зерттеу негізінен В.В.Радлов, С.Е.Малов,А.Н.Самойлович еңбектерінен бастау алады. А.А.Валидованыңарнаулы мақалалары, диссертациялық зерттеуі дастандыжаңа қырларынан көрсетті. Грамматикалық ерекшеліктерінебайланысты әр жылдарда А.М.Щербак, Г.А.Әбдірахманов,Қ.Каримов, У.Асаналиев, К.Аширалиев, А.С.Аманжолов,Ө. Қараев ой-толғамдарын білдірді. Бұлардан басқа тағыда ондаған әдебиетші ғалымдар "Құтадғу біліктің" мәдени,тарихи-әлеуметтік маңызын жоғары бағалаған пікірлерінайтқан.Зерттеушілер Жүсіп Баласағұнның бұл кітабы арқылыҚарахандар дәуіріне барлау жасап, тарихи-этнографиялық,ақлиқаттық-эстетикалық, тіл ерекшеліктеріне қатысты тілдес классикалық поэзиямыздың түңғышы екені аян.Дастанға белгілі түрктанушы А.Н.Кононов: "Привсейсвоейморалистическойнаправленности "Кудатгубилиг" неявляется и не можетсчитатся, какиногданаэтомнастаивают,книгойсухихэтико-дидактическихнаставлений и поучений.Это - философскоепроизведение, в котороманализируетсясмысл и значениечеловеческойжизни и определяютсяобязанности и нормыповедениячеловека в обществе;приэтом Юсуф не страшитсякритиковатьобщество, вкоторый он сам живет"- деп нақты сипаттама берсе,шығарманы орыс тіліне толық аударып шыққан
лер айтылған. "Традиция точнойрифмытюркоязычнойпоэзиисложиласьисторическизакономерно". "Юсуф Баласагунскийиспользовалвсевозможноститюркскогоязыка, реализуятеориюарабо-персидскойрифмы в техвариантах, которыС.Н.Иванов:"Благодатноезнание"
-выдающеесяпроизведениетюркоязычнойлитературы (XI в.)"2-деп бағалайды.Дастанның авторы әлеуметтік-эстетикалық, гуманистікидеяларды халықтың санасына жақын қарапайым да, қанаттытілмен, сол кездегі ғылыми танымның жоғары деңгейінде аса,ұғынықты, ұтымды жеткізеді. Бүгінгі халық әдебиетіндегі,халықтың тұрмыс-дәстүріндегі ақлақтық-психологиялық,эстетикалық құндылықтардың заңдылықтардың сол XI ғасыршығармасындағы сүттей ұйыған негізін, тұғырын көргенде,түптеп келгенде шынайы құбылыстың халық санасымен,халықтың мәдени ой-өрісінің даму деңгейімен тікелейсабақтас екеніне тағы бір көз жеткендей. "Құтадғу біліктен"орта ғасырдағы қоғамдық-әлеуметтік жағдайдың, ғылыммен мәдениеттің, тіл өнерінің, саясаттың даму дәрежесін депайымдай аламыз. Бұл, заманына сай тынысты, реалистікбояуы қанық шығармаларға ғана тән қасиеттер."Құтты білікті" зерттеу негізінен В.В.Радлов,С.Е.Малов,А.Н.Самойлович еңбектерінен бастау алады. А.А.Валидованыңарнаулы мақалалары, диссертациялық зерттеуі дастандыжаңа қырларынан көрсетті. Грамматикалық ерекшеліктерінебайланысты әр жылдарда А.М.Щербак, Г.А.Әбдірахманов,Қ.Каримов, У.Асаналиев, К.Аширалиев, А.С.Аманжолов,Ө. Қараев ой-толғамдарын білдірді. Бұлардан басқа тағыда ондаған әдебиетші ғалымдар "Құтадғу біліктің" мәдени,тарихи-әлеуметтік маңызын жоғары бағалаған пікірлерінайтқан. Зерттеушілер Жүсіп Баласағұнның бұл кітабы арқылыҚарахандар дәуіріне барлау жасап, тарихи-этнографиялық,ақлиқаттық-эстетикалық, тіл ерекшеліктеріне қатыстынәштерге байланысты құнды-құнды пайымдаулар, пікірлер
түйеді. Ел басқарудың, шаруашылықты, экономиканы,түрмысты, әскери істі ұйымдастырудың, тағы басқа дамемлекеттің әл-ауқатын жақсартудың тәсілдері ақындық-философиялық тілмен баяндалады. Өз дәуіріндегі ғылыммен мәдениеттің жетістіктеріне сүйенеді. Еңбекті көне түркімәдениетінің мәуесі болғандығына сүйеніп, тек қана түркіхалықтарына ғана меншіктесек мықтап қателесер едік. Бірденбасын ашып алатын жай, Жүсіп Хас Қажыб "Қүтадғу білік"дастанының жалпыадамзаттық, адамгершілік идеялардытерең, кең насихаттайтыны. Күллі адам баласына тән адамдықмүрат, адамгеріілік асқақ сезімдер шығарманың маңызынкүшейте бермек. Бұл орайда, осы үлкен әдеби-мәдениескерткішке дүниежүзіндегі әртүрлі тілдің өкілдері әртүрліхалықтардың ірі ғалымдары назар аударып, зерттегендерітегін болмаса керек (Неміс, венгр, дат, француз, түрік т.б.).Бұл ойымызды академик А.Н.Кононовтың: "В "Кудатгубилиг" нашлисвоевыражениеидеидавноволновавшеемногиенароды" деген тұжырымымен түсіндірер едік."Қүтадғу білік" 1069 жылы он сегіз айдың ішінде жазылған.Автор Жетісу өңірінің Шу өзенінің бойындағы тарихқаықылым заманнан белгілі ірі шаһарлардың бірі Баласағұнда(ертеректе Құз Орда деп те аталған") өскен Жүсіп Баласағүн.Жалпы ғүламаның туған қаласы, өскен жері туралы әртүрліболжамдар бар. Қалай дегенде де, Баласағұн шаһарыәйгілі орталықтардың бірі. Махмүт Қашқари өзінің іргеліэнциклопедиялық анықтама сөздігінде Баласағұн қаласынәлденеше рет атап, кірістіріп отырады. Шу бойында "Бассаға, Орта саға, Бала саға" атанған үш қала болған дейдітарихты болжаушылар. Біздің айтып отырғанымыз соңғы- Баласаға. Жүсіп бұл қоғамдық-әлеуметтік мәні терең,халықтың ақлиқаттық-этикалық бағдарламасы іспеттесеңбегін (шығармада ара-түра кездесетін сараң деректергеқарағанда) 54 жасында (Түркия ғалымы Рәшид РахматиАраттың жобалары бойынша) жазған. Шу бойындағыБаласағүн қаласында бастаған бұл шығармасын Қашқардааяқтап, Қарахандар империясының сол кездегі әмірі Бұғраханға тарту етеді. Хан оның еңбегін жоғары бағалап, "ХасХажыб" деген атақ, лауазым берген. Сөйтіп Жүсіп ХажыбБаласағүн деген аты дүниеге тараған.Жүсіп Хас Хажыб 1010-15 жылдар шамасында дүниегекелген, атақты дастанын ақыл тоқтатып, ақсақалдыққа бетбұрғанда жазған секілді. Өмірден оқығанын зердеге тоқыған,естіп-көргені, білгені мол ғұлама ақын. Бөле-жара айтатын"Құтты білік" дастанының тілі жайлы зерттеулерде де түркітілінің әртүрлі топтарына тели қараған."Құтадғу білік" дастанының тіліне келгенде, көптұжырымдардың арасынан мына бір пікірді көрсетіп өтсекдейміз. Бұл жөнінде машһүр ғалым С.Е.Малов: "Трудносказать, какимшрифтомписал сам автор своепроизведение,новсе же, судья порукописям, хотя и XV в., можнодумать,что Юсуф Баласагунскийсочинял и писалсвоепроиведениеарабскимибуквами, и затемуже, возможно в качествеподаркахану "Кудатгубилиг" былопереписаноуйгурскимшрифтом"33- деген пікірін жазады. Араб графикасындағытүркі жазуы ерте орта ғасырларда қалыптасқаны тарихтанаян. "Қүтты біліктің" өз кіріспесінен де кітаптың сол кезде-ақ дүниеге кеңінен мәлім болғанын білеміз. "Машрық(шығыс) уәләятында, күллі Түркістан елдерінде (бүтінтүркі халықтары жасаған жерлерде) Бүғрахан тілінде, түркісөзімен бұл кітаптан жақсырақ кітапты әркезде ешкім жазғанжоқ. Машын, Шын, Шығыс елдерінде "Шахтардың әдеп-қағидалары", "Мемлекеттің дәстүрі", "Өмір зейнеті" десе,ирандықтар "Шахнама түркі" (Түрік шахнамасы), бағзыбіреулер "Падишаларға насихат", Турандықтар "Қутадғубілік" деп ат қойыпты.Бізге "Кұтты біліктің" үш қолжазбасы жеткен.Әрқайсысының тағдыры, бүгінге жету жолы бір-бір аңыз,тарих. Соның бірі Вена нүсқасы. Кейде көшіріп алынғанжеріне қарай Ғират нұсқасы деп те атайды. АкадемикА.Н.Кононов көшірушінің есімі Хасан Қара Сейіл Шамс болукерек, біздің эрамызға 1439 жылы 17 июньде көшіріп біткендеген пікір білдіреді6. Араб әрпімен жазылған жазбадан ұйғырәліпбиімен көшірілген. Бұл қолжазба белгісіз себептерменГераттан Тоқат қаласына (Түркия) жетеді, одан 1474 жылыСтамбулдан бір-ақ шығады ("Хижра бойынша 879 жылы,жылан жылы Тоқаттан Стамбулға ФенаризадаҚади әліӘбдіразақ Шейх-заде Бақсы үшін жаздырып алады"). Бұданкейін қолдан-қолға көшіп жүргенге ұқсайды. 190, 13-14-бетінде: "Біз Налбанда Хамзадан сатып алдық; Хайреддинмолланың жұма мешітінің жанында; делдал Хожа Қажыкуәгер" деген жазуы бар8. 1976 жылы елшілік қызметтежүріп австрия ғалымы Иосиф Фон Хаммер - Пург-Шталь(1774-1856) букинистен сатып алып Венадағы Королькітапханасына тапсырады. Вена нұсқасын тұңғыш рет венгрғалымы Г.Вамбери 1870 жылы Инсбурк қаласында бастырыпшығарды. Сәл кейін, 1890 жылы орыс ғалымы В.В.Радловжариялатты.
Е к і н ш і с і - араб әрпімен жазылған Қайыр нұсқасы,1896 жылы Каирда кітапхана директоры, неміс ғалымыБ.Мориц тапқан. "Құтты біліктің" Каир нүсқасыныңкөшірмесін 1898 жылы В.В.Радлов Петербург ғылымакадемиясының Азия музейіне алдырған. Мұны да бастырыпшығарған. Көшірме, қазір Ресей Ғылым академиясыШығыстану институтының Санкт-Петербург бөлімшесініңқолжазбалар қорында сақтаулы.
Ү ш і н ш і с і - ең толығы, жақсы сақталғаны Наманган(Ферғана) нүсқасы. Араб әрпімен жазылған. 1913 жылыНаманган қаласынан, Өзбекстанда Мұхаммедхожа ишанЛәләріш дегеннің жеке кітапханасынан А.З.Валидов тапқан.Ол қолжазба қайта жоғалып кетеді де, кейінірек, 1925жылы өзбек ғалымы Фитрат қайта тауып алып Ташкенттеқысқа сипаттама жазады. Кейін ол өзінің "Узбекәдәбиетинамуналары" (Самарқанд, Ташкент, 1929) кітабындаүзінділерін жариялатты. Қазір Наманган нүсқасы ӨзбекРеспубликасыҒылымакадемиясыныШығыстануинститутында сақтаулы.Үш нұсқаны салыстыра келе С.Е.Малов Каир, Наманганнұсқаларының өзара жақындығын айтады, ал "үйғырредакциясы (Вена - Герат) көп жағдайда бұларданалшақтап кетеді" деп жазған. "Зауйгурскойостаетсятолькозначениередькогобольшогопамятникауйгурскогописьмамусулманскойкультуры"- дейді. В.В.Радловтың да кезінде:"Баласағүн қаласының (Жетісудағы) тұрғыны ретінде, автордастанын әуелі ұйғыр жазба тілінің әсерінсіз араб әрпіменжазған, бірақ поэма бұл ықпалға Қашқарда, аяқтап ханғаапарған тұста, ел ішінде тарату үшін үйғыр әрпімен қайтажаздырғанда, үшыраған"- деуінде де мән жатыр."Құтты біліктің" неміс тіліндегі алғашқы аудармасымен толық басылымын Г.Вамбери жасаған. Одан кейінB.В.Радлов дастанның мәтіні мен неміс тіліндегі аудармасынжариялатты. ш қолжазбаның басын қосып, құрама толықтранскрипциялық мәтінін жасаған түрік ғалымы РәшитРахмати Араттың еңбегі аса зор.Бертін келе Ташкентте 1972 жылы орыс әрпімен жасалғантранскрипциялық мәтін мен өзбек тіліндегі жолма-жолаудармасы арнаулы алғы сөзбен жарық көрген (Қ. Кәрімовәзірлеген), Москваның "Наука" баспасынан 1983 жылыорыс тіліндегі толық көркем-әдеби аудармасы (аудармашыC.Н.Иванов), Москваның көркем әдебиет баспасынанбірнеше таңдаулы тараулары көркем аударылып (аудармашыH.Иванов), 1977 жылы Қытайда "үлттар" баспасынан латынәрпімен жасалған транскрипциясы мен ұйғырша аудармасы,ғылыми түсініктемелермен (бір топ аудармашылар) жекс-жеке басылым болып жарияланды. 1986 жылы қазіргі қазақтілінде тұңғыш рет толық аударылып, жеке кітап болыпшықты (Аударған осы жолдардың авторы). Бұл орыс, өзбектілдерінен кейінгі үшінші аударма нұсқасы.Егер, тарихи деректілікке жүгінсек, әділдік үшін алғашқызерттеуші ретінде шартты түрде болса да француз ғалымыA.П. Жауаберт (1779-1847) есімін атауға міндеттіміз.Мәтін мазмұнын түсіндіріп, оқу барысындағы алған елеуліауытқуларына қарамастан, оның "Құтадғу білікке" арналғанғылыми хабарламасы алғашқы ғылыми көзқарас болды, әріпоэмаға бірқатар ғалымдардың назарын шұғыл аударды."Құтадғу білікті" оның жазылған дәуірін білу, зерттеу,түсініп бүгінгісімен үштастыру, ақлақтық-адамгершілікмұраттарын тереңнен түйсініп ұғу, кейінге ысырмайтын,өмірлік мәні терең іс. Бұл орайда, түркі халықтарыныңосы бағыттағы ұмтылыстары мен үлгі өнегелері құптап,қуанарлық. Өзбек ғалымы Каюм Каримовтың ширек ғасырбұрын Ташкентте "Құтадғу біліктің" жолма-жол толықаудармасын, түпнүсқасының транскрипциясын жасапбастыруы, ғылыми болжамдар, түйіндеулер жасауы маңызынбылай қойғанда азаматтық қадам еді.Соңғы кездері мерзімді баспасөз беттерінде де бірқатарзерделі пікірлер айтылды. Туысқан халықтар әдебиетшілерініңондаған мақала, зерттеулері жарияланып үлгірді. ШыңғысАйтматов көне мәдениет мұраларына көңіл бөлудегіорашолақтықтарға күйіне келіп: "Атақты, байырғы түркіақыны және ойшылы Жүсіп Баласағұнның 975 жылдығынөткеру идеясы да міне, осындай тағдырға түс болды, бұл ұлыгуманист Тоқмақтың жанында Баласағүнда туылғандығыжәне сол жерде жасағандығы талассыз ғой. Қолжазбаларысирек қазына қатарында Вена менен Каирда сақталып тұрғанЖүсіп Баласағұнның поэзиясы "Манас"пенен бірге біздіңата-бабаларымыздың рухани тұрмысында ықылымдарданкеле жатқан бір текті лингвистикалық негіздегі өзарабайланысты екі мәдениетті - отырықшылық жазба жәнеауызекі көшпенді түріндегі мәдениетіміздің түпкі бастауыннақты растаған біздің ұлттық қазынамыз. Орта Азия елдерініңинтеллектуалдық және интернационалдық тұрмысы жаңасөреге көтеріліп, гүлдеп тұрған дәуірінде шалқар Баласағұнатын, мүрасын оның ұрпақтары біз құрметтеп ескермегенде,басқа кім ескермекші!?" деп тебіреніп жазуы кімнің болсынжанына қозғау салып, осы ұлағатты еңбектің қадір-қасиетінаша түскен. В.И.Асланов (Баку): "Кутадғу білікке" сүйенукөп жағдайда зерттеуші лексикологқа әзербайжан тілініңбарқатар сөздерінің мағынасын нақтылауға көмектеседі"1- дейді. М.Н.Хыдыров (Ашхабад): "Құтадғу білік" кездесетінкейбір сөз тіркестері қазір де түрікмен тілінде өзгеріссізқолданылады… Қандай да болмасын бір нақты тілдің"Құтадғу білік" тіліне қатынасы жөніндегі мәселе халықтыңтілі мен тарихының байланысы тұрғысынан қызықты, мәндісаласы"12 - деп жазыпты, Ө.Қараев (Фрунзе) дастандакездесетін: "арпа, ас, қымыз, сүт, жүн құрт, киіз, тон,қой, қодас" тәрізді сөздерге, терминдерге назар аударакеліп: "Түтастай алғанда Жүсіп Баласағұн поэмасыныңкүллі терминологиясы Шығыс халықтарының әртүрлітарихи мәселелерін зерттеу үшін аса бағалы материал",- деп түйеді. А.Сикалов (Черкасск) Сарайшық қаласынантабылған қыш құмырадағы жазу туралы еске түсіре отырып:"Бұл деректің өзі, біздіңше, атақты ақынның ноғай еліндекең танымал екендігінің дәлелі, оның арасындағы көптегеннайман, бұғы, байтегі, тағы басқа руларының өкілдеріЖүсіп Баласағүнды өздерінің туған ақыны деп санауынада болады"4, - деген ойды білдіреді. Ұйғыр тіліндегі!! Асланов В. И. Лексика "Кутадғу білік" и азербайджанскийязыкаудармасын баспаға дайындаушылар: "Кутадғубілік"үйғыр халқының XI ғасырды жасаған ұлы ағартушы ақыныЮсуф Хас Қажы қолымен жазылған шоң хажимлік дастан",- деп хабарлайды. Мұның бәрі де дастанның Орта Азиямен Қазақстан, жалпы түркі тілдес мәдениетінен алатынзор орнын, дастанның философиялық, әлеуметтік маңызын,жалпыадамзаттық сипатын айқын білдіреді. Қаншамашетелдік, европалық ғалымдардың зерттеуі, қызыға пікірбілдіруі тегін емес. Сондай әйгілі ғалымдардың қатарындакөзі қарақты оқырмандар пікірі де кездеседі. Мысалы, немісдәрігері әрі зерттеуші Отто Альбертс "Юсуф (Баласағұн) жаскезінде Авиценнаның (Әбу Әли Ибн Сина) жолын қуушы,тіпті шәкірті болған" деп санайды."Құтадғу білік" тек қана әдеби мұра емес. Бұл бүтінбір тарихи кезеңнің сипат-белгілерін сіңірген, қоғамдық-саяси, әлеуметтік бітімі қанық, ақлақты-этикалық, руханиқазынамыздың негізі, бағдарламасы дерлік қүнарлы дүние.Қазақ халқының да мәдениеті мен әдебиетінің бұрын-соңдызерттеліп, ғылым тілінде түспеген алуан қырлы ерекшеліктеріносы ұлы мұра беттерінен табамыз. Әрине, осыдан он ғасырғажуық бұрынғы поэманың тілдік-көркемдік ерекшелігі,қарапайым да қарымды даналықтың куәсі боламыз. Бүкілтіл орамдары, тарихи мекен-жайлар, сөз толғамдары қазіргіқазақ тіліне үндес қана емес, кіндіктес, үлгілес. Поэтикасы,қоғамдық-әлеуметтік мәні жағынан, философиялық тереңтүжырымдарымендүниежүзіне кеңінен тарап үлгірген"Қутадғу біліктен" туған еліміздің рухани, ақлақты-этикалықтұлғасын, қазақ мәдениеті мен әдебиетінің кеніш тарихы мендәстүрін көреміз.Дастанның поэтикасы, көркемдік бітіміне келсек, өлеңменжазылған бұл философиялық трактаттың жанрлық ерекшелігі,тіл-стилистикатазалығы, композициясы, поэтикасыЖ.Баласағүнның үздік дарыны мен білімін, сонымен қосасол кездегі жазу өнерінің, жазба әдебиеттің жоғары дәрежедедамығанын көрсетеді."Құтты білік" өз тұсындағы осындай жанрдағышығармаларға тән кіріспелермен басталады. Мұнда дакіріспелерде сол дәстүр бойынша Жаратқанға шүкіршілікетіп, кітаптың идеясымен, мазмүнымен таныстырып өтеді. Екікіріспенің бірі қарасөзбен, екіншісі өлеңмен жазылған. Түрікғалымы Рәшит Рахмати Араттың тұжырымынша, өлеңменжазылған кіріспе негізгі мәтінге өте жақын. Керісінше,қарасөзбен жазылған кіріспе кейіндеу қосылған тәрізді.Кітаптың соңғы тарауларында Жүсіп Баласағұн өмірдің,уақыттың өтпелілігін, опасыздығын, достардың жапасынайтып, өз кемшілік күнәларына күйініп, кейінгілерге өсиетсөздерін айтады. Соншама көлемді, оқиғасы жоққа тәндастан композициялық жағынан шымыр, ұтымды да үшқыр.Тақырып аясы өте кен, күнделікті тұрмыс-тіршіліктен бастапел, мемлекет басқару, еларалық саясат мәселелеріне дейіннақты толғанады. Өзінің ақыл өсиетін ақын сол кездегіастрономия, геометрия, математика, медицина, философиятағы басқа ілімдер саласындағы білген білім мағлұматтарыменбезендіріп отырады. Оның да өзіндік түзілім жүйесі мәйегі,көркемдік заңдылығы бар. Әдетте егіз жолмен түсіп отырғаншумақтар ара-арасында кәдімгі қара өлең үйқасыменбүтін төрт жолдыққа ауысады. Себебі, автор белгілі бірфилософиялық ойын айтқаннан кейін оны бір ғұламаның,ақсақалдың, аты мәлім ғұлама, не батырдың сөзінен үзіндікелтіріп, бекітіп отырады. Осылар негізінен сондай үйқаспен(ааба) түскен. Елеулі заңдылық.Негізгі әңгіме Күнтуды (Әділ), Айтолды (Дәулет),Өгдулміш (Ақыл), Одғүрмыш (Қанағат) арасындағы сұхбаттүрінде өтеді. Атынан да көрініп түрғандай әр кейіпкер біртиптік ұғымды білдіреді.Күнтуды - әділдікті, заңды білдіретін әмірші, хан. Бұлжерде Күнтуды шартты түрде, әдеби қаһарман ретіндеалынған болу керек. Тарихта прототипі болған-болмағаныжөнінде еш дерек те, сөз де жоқ. Тек, Олжас Сүлейменовтыңбір зерттеу еңбегінен XII ғасырдың аяғында өмір сүрген"торкі князі" Күнтуды жөнінде мағлұматтарды оқығанда"Құтты біліктегі" осы есім ойымызға әлсін-әлсін оралабереді. "Бес тарихта" ("Тауарих хамса") да Күнхан, т.б. Күнесіміне байланысты есімдер аталып қалады. Қайткенде де,"Күнтуды" түрік танымы, негізінде, "Күнің туды, дәулет-қүтқонды" дегенұғымды аңғартатын нанымға сүйеніп алынғанқиялдан туған тұлға секілді. Бірақ, түрік тарихында осындайбір әмірші Хақан болып едідеп те мегзейді.Кейіпкерлердің есіміне байланысты басы ашық жай -түркі халықтарының дәстүрінде, ежелден бар ұғымдарментұтастығы. Күнді, Айды, жүлдыздарды қастерлеу, табиғаттыңайрықша құбылыстарына қасиеттеп қарау сонау көнедәуірлерден жалғасқан наным-сенім. Ал, Наманғаннантабылған нұсқада кейіпкерлер тұп-тура Әділ, Дәулет,Ақыл, Қанағат деп аталады. Түркі атауларымен қоса араб-парсы, иран есімдері де кездеседі. Нуширван, Фаридун,Заххақ, Афрасиаб т.б. Бірақ олар өте аз. Жалпы "Қүттыбіліктің" мәтінінде 400 жүз (Б.Х.Сұлтанов дерегінесүйенсек) шамасында ғана араб-парсы тілінен кірме сөз бар.Әрине, мүндай бірді-екілі кірме сөздер классикалық түркіпоэзиясының түңғыш кітабының көркемдік бітіміне көлеңкетүсіре алмайды. Түркі тілінің ең таза түрінде, қоспасызсақталған бірден-бір үлгісі осы "Құтадғу білік" деп саналуытегіннен-тегін болмаса керек.Поэманың өзектітақырыбы, алға ұстанған мұрат-мақсаты- халыққа құтты өмір сыйлау, бақытты, әділетті қоғамқұру. Осындай гуманистік мұраттарды жүрекке байсалдысүхбат, байыпты ой өрнегімен жеткізеді. Әңгіме, сүхбат төрткейіпкердің арасында өтеді. Төртеуі - Қүттың төрт діңгегі.Бірі - түзу, әділ әрі қатаң тәртіп, заң. Ең үлкен әмірші деосы Күнтуды. Өзіне-өзі берген мінездемеде де: "Жарқырағанкүнді көр де көр мені; Күн сөнсе егер, тіршіліктің өлгені"(826-бәйіт), - дейді. Айнымас адалдығын әділ мақтан тұтады.Екіншісі - құттың өзі, яғни бақ-дәулет. Бұл Күнтудыәміршінің уәзірі, аты - Айтолды. Заңның бас уәзірі осықұт-Дәулет. Өзін-өзі: "Мен де айдай жаңаланып тұрамын,Бірде бармын, бірде жұмбақ тұрағым" (735-бәйіт), - депкейіптейді.Үшінші - Ақыл, бұл уәзірдің баласы.Төртіншісі - Қанағат, рахым. Ол уәзірдің інісі. Міне,осылардың арасындағы ақылман сұхбатта алуан қырлыөмірлік мәселелер сөз болып, түйінді-түйінді түжырымдалыпжатады. Ежелгі әдебиеттердегі үлгілерге, пәлсапалықшығармаларға, антикалық мәдениеттердегі трактаттарға тәнкомпозициялықтүзілім."Құтты біліктегі" сонау ықылым замандардан тамырбайлаған дидактикалық шығарма. Соған орай, ғибраттық,даналық сазы басым. Жанр анықтамасына қарай, құрғақақылгөйсу, болмаса схоластикалық сипаттағы уағызнамадесек - қиянат. Ол халық тіл өнерінің барша нәрін талбойына сіңіріп, жарастылықпен жинақтаған көркемойды шығармашылықпен дамытқан, көркемдік деңгейімейлінше кемел философиялық толғам. Дастанның көркемжаратылысын зерттеген белгілі ғалымдардың (В.В.Радлов,С.Е.Малов, С.Н.Йвановт.б.) пікірлерідеосыған саяды.Ежелгі дәуір әдебиетінің ескерткіші дегенмен, жанрлықерекшелігі аса айқын, бас-аяғы бүтін дастан екенін шығарманың, әдебиеттің даму деңгейін білдіретін ерекшелікдеп санаймыз. Қазіргі заман әдебиетінің туындысы десе десенерліктей. Түзілімі түтас, өлең құрылысы, оқиғаның өрбуітаза, тіл шеберлігі, ойды жеткізу мәнері қанық. Өзіндікқолтаңбасы, мәнері бар туынды. Әлеуметтік-этикалықдастан, философиялық трактат, саяси-дидактикалық дастан…деген сияқты әр кездегі зерттеушілер аузынан шыққанжанрлық анықтамалардың қай-қайсысы да, шығарманың өзтабиғатына сай берілген.Шығарманың образдар жүйесі, көркемдігі жөнінде сөзеткенде қанатты, бейнелі сөздердің, мақал-мәтелдердіңжиі үшырасатынын айтар едік. Жалпы мәтіннің кез-келген жолдарынан афоризмге тән ұшқырлық қанаттысөзге тән ұтымдылық сипаты көрініп-ақ тұрады. Көркемойлаудан туған көркем тіл. Образ, троптардың көпшілігіежелгі түркілердің нанымына, дәстүріне, көшпендіжүрттың тіршілік-санасына жақын ұғымдардан туындайды.Бәйіттердің құрылымдық түзілімі, ырғақ-сазы қанаттысөзге, мақал-мәтелдің поэтикалық бітіміне іштартыптұрады.Түпнүска транскрипциясымен мысал келтірелік: "Тіл арслантүрүр көр ешикйатур"(160; Т-160)15, яғни "Тіл - арслан көресікте жатқан", "Билигсизсөзи өз вашыныйэйүр" (170)- "Біліксіздің сөзі өз басын жер", "Өкүшсөзләмә сөз бірерсөзле аз. Түмен соз түгөнін бу бир сөзде йаз" (172). - "Көпсөйлеме сөзді, бір-ер сөзде аз. Мың сөз түйінін бү бір сөзбенаш" (Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні демейміз бе?!).Халық тұрмысында, өмірінде бастан кешіп, көзбенкөрген ғұмыр қағидаларының, терең философиялық күрделіпайымдаулардың өзі баршаға ұғынықты, қарапайым ой,үтқыр сөздермен-ақ тасқа таңба басқандай, санаңнанмәңгі өшпестей түсіндіріледі. Дастанның өміршеңдігі менхалайыққа кеңінен таныс жариялылығының өзі осындайкөркемдік қасиетінде ме дейміз. Әсерлеп, әсірелемей-ақөмірдің өз тынысын, "қүбылысын" бәз күйі түсіндіргендей.
Сонысымен де әсерлі.
Күмүш қалса алтүнмәніңдинсэңа,
Анытұтмағылсэнбүсөзкәтәңе (188)
Күмүшішкәтутсатүкералқынур,
Сөзүмішкә тұтса күмүшқазғанур (189)
Күміс қалса алтын менен саған,
Оны тұтмағын сен бұл сөзге тең.
Күміс іске түтса түгесілер, жоғалар,
Сөзім іске тұтса күміс қазар.
Біз әдейі "таза" мақал-мәтелдердің өзін термей, қанаттысөзге жақын кез келген бәйіттерді мысалға алып отырмыз.Яғни мүндай мысалдардың түр-түрін көптеп келтіруге әбденболар еді.
Түғулыөлүр көр қалүрбэлгү - сөз,
Сөзүңэдзгүсөзләөзүңөлгүсүз (180).
Туылған (туған) өлер, көр, қалар белгі - сөз,
Сөзіңді ізгі сөйле өзің, өлгісіз.-Ішкі мағыналық поэтикалық қуаты қандай. Туғанөлер, сөзіңді өлмейтіндей қылып сөйле… Өмірдің өзіндейқарапайым, шынайы. Сонысымен әсерлі. Дайын тұрғаннақыл. Осы мысалдарға қарап отырып, қазіргі кейбір қанаттысөздердің, мақалдардың жаратылу туу үрдісін көргендейміз.Мысалдардан байқалғандай, бәйіттерде баяндауыштар әмәнда бастауыштан кейін түсіп отырады. Бүл қазақ тілініңең бір берік заңдылығы. Әрине, өлеңнің ішкі үндестіктәртібіне қарай инверсияға түскен шумақтар да ара-тұракездесті. Қай-қайсысы да қазақ өлеңінде қазір де қолданылыпжүрген үлгі. "Сөзләләй" - "болғай", - "көргей", "көргісіз","өлгісүз", "сөктігүм", - "тұрур", - "иатур" –түлғаларындағыбаяндауыштар жиі-ақ. Мақал-мәтелдер ауыспалы келершақпен айтылып, әр уақытқа да тән әрекет, ой-тұжырымдыбілдіріп тұрады. Түркі поэзиясының ("Құтадғу біліктіңде") ұйқас ерекшелігі, шеберлігі жөнінде И.В.Стеблеваныңзерттеулерінде бірқатар пікіресоответствовалифонологическойструктуретюркскогослова "морфологииязыка"16 - деп түйеді И.В.Стеблева.Жүсіп Баласағұн өз дастанында ассонанс, аллитерацияныңтүр-түрін (өлеңнің басталуында, өлеңнің ішінде), ішкіүйқасты, ішкі үндестікті аса жиі қолданады. Сондықтан да,бәйіттерге мақал, мәтел, нақыл сөздерге тән шымырлық пенұшқырлық сипат тән. Дыбыстардың ретті жиілігі арқылыпоэзия сазы, өлең ырғағы туындап, өмірлік толғамы тереңоймен қабысқанда даналық тебіреніс қанатты сөз, мақал-мәтелге айналады.Көне түрік тіліндегі үлгі:
Тилигөгдүманша ара сөктүкүм,
Тиләкім сөз әрди саңа иөрдүкүм (184)
Саңа сөзләдим мән сөзүм ай, оғұл,
Саңа бәрди бу пәндөзүм ай, оғұл (187)
Кишидинкишикәкумару сөз ол,
Құмару сөзүг тұтса асғыйүз ол (190)
Күмүшішкәтутсатүкәралқынур,
Сөзүмішкәтутсакүмүшқазғанур (189).
Наманған нұсқасынан бірер мысал:
Күбәзликбиләкөккәагмаскиши,
Қалы құсқы болса бузулмасиши (Т-2085)
Эйи бод узун болса өгмесбилиг,
Эйи ма чөкүт болса болмас силиг. (Т-2052)
Қылыч қайда урсакүмүш анда-ул,
Күмүш қайда эрсақылыч тұтты йол (Т-3006).
Он төрт мың жолға жуық дастанның өлең бітіміне тәнерекшеліктері мен кездесетін түрлерін тәптіштеп жүйелептізіп шығу үшін де бір том қажет. Ондай ежіктеушілік шартта емес. Біз, өзіміз аса жиі байқаған бірқатар заңдылықты,белгілі бір қағидатқа, шартқа бойүсынған жүйелілікті былайтоптастырдық:
a) бәйіттердің басында келетін аллитерация "Құтадғубілікте" аса жиі кездеседі. Көбінесе, үйқастың өзі осыалғашқы сөз, буын бунаққа түсіп, тұратындай. Кейде 187бәйіттегідей (жоғарыда келтірілді) алдыңғы, әрі соңғысөздерді, бунақтарды түтас, қаусыра үйқастырады. Берікүйқас.ә) үндес дыбыстардың бунақтарда белгілі ырғақпенқайталануы арқылы өлең, бәйіт үйлесімі туады. 184, 190, 2085т.б. бәйіттердегі ө; а; ки; кү; ш дыбыстарының ішкі үйлесімітәрізді. Өлең басындағы ассонанс, аллитерация, ауық-ауық сөз арасындағы, өлең ішіндегі аллитерацияға ұласыпотырады. Бұл көне түркі поэзиясындағы ежелгі дәстүр.Өлендегі аллитерация қазіргі түркі тілдіпоэзиялардың даөзекті көркемдік дәстүрі.б) қазіргі қазақ әдебиетінде, фольклорда қанаттысөздердің түзілімінде жиі кездесетін, әбден қалыптасқаналғашқы бөлігі мағыналық жағынан анықтап, келесіжартысы толықтырып, толтырып, пысықтап тұратын түрде жиі қолданылады. "Қылыш қайда ұрса, күміс сонда" (Т-3006), "Күмісті іске тұтса, түгесіліп, таусылар, Сөзімді іскеасырсаң, күміс қазар, келтірер" (189) - дегендер тәрізді.
Осы тіркестердегі мағыналық қарама-қарсы астасқан нәштіғұлама троптар жүйесінде де жиі қолданылады. Сол арқылыойдың эмоциялық әсерін күшейтеді. Шарпыспа қарама-қайшы нәш (контраст) дастанның тұла бойына табиғи сіңгенерекшелік. Кейіпкер аттарының мағыналық астарының өзі -Күн мен ай, Дәулет пен Қанағат, идеялық-көркемдік арқауболып отырған тақырыптың өзі - адалдық пен арамдық,адамдық пен арамдық; парасат пен надандық, бұл жалғанмен ол жалған, бай мен кедей, хан мен қара халық, тіл менқұлақ, т.б. тұтастай контрасқа құрылған. Әуелі бәйіттердегіой, образ желілерінің өзі қатпарлы рендермен түрленіп,тартымды болып шыққан. Қалам мен Қылыш (268, 2711-2717), Бек пен қара халық (5862-5864) туралы толғамдар дакөркемдік кемелділігімен бірге қарама-қайшы үғымдардыңмағыналық шарпысуына негізделген.b) алғашқы тармақтың соңғы сөздерін, келесі тармақтыңбасында қайыра қайталау арқылы поэтикалық әсер тудыруүлгісін де кездестірдік. Мысалы, "Кісіден кісіге өсиет сөз ол,Өсиет сөзді үстанса, жүз пайда ол" (190). Осы үлгі қазіргіпоэзияда да кездесіп қалады (М.Мақатаев, К.Салықов).Бұл пікірімізді мына мысалдар да әр түрлі реңде бекітетүседі (Наманған нұсқасы): "Укушбирләишләрқамұғишкүдүг, Билигбирләбегләр бу болмышөдүг" (Т-157), мұндасөзбе сөз қайталанбағанымен үндесіп, сыртқы түріменжарыса жымдасқан. Немесе "Кишигтилағырларбулурқүткиши, Кишигтилужузларйарар ер башы" (Т-159) – сияқты"әдейі" сөз қайталау арқылы өлең қуатын еселеп отырған.г) кейде осының бәрін аралас келтіріп, ішкі байламдыкүшейтіп те қолданады.
Билибсөзләсә сөз билигкасанур,
Билигсизсөзи өз башыныйәйүр. (170)
Өкүшсөзләсәйаңшадытэрбіліг,
Ианасөзләмәсә ағын тэртіліг (174) т.с.с.
Яғни, поэтикалық анафора, символика, эпифора, қала берді полиптотон сияқты әдіс-тәсілдерін сркін қолданады. Әрине, біз бүгінгі әдеби терминмен түсіндіргенімізбен, мүның бәрі ежелгі поэзияның табиғи жаратылыс, заңдылығынан стихиялы туғаны анық. Дастанның өлеңдік келбет-бітімі, үйқас ерекшеліктері хақында осындай ерекшеліктер анық байқалады. Әрі өзіндік белгілі бір заңдылыққа бағындырылған. Қазіргі түркі тілдес халықтар поэзиясына ұласып дәстүрге, поэтикалық терең арна, мектептерге айналғандай. Біз, әсіресе, қазіргі қазақ поэзиясынан осынау үлкен көркемдік дәстүр жалғастығын айқын көреміз. Образ түзу әдістерінде де өзіндік ерекшелік басым. Көне дастан қарапайым тілмен жазылғанымен көркемдік әсері күшті. Түтастай алғанда, өзінше бір поэтикалық ойлау жүйесі қалыптасқан. Образбен ойлап, образбен сөйлеу, образбен көру - эстетикалық талғам биігінің терең де қуатты философиялық толғаныстың жемісі. Бұл көргенді көргендей жеткізетін қарадүрсін логика емес, күрделі образдардың астауынан туған поэтикалық сурет. "Арыстан мінсең, қылышыңды қамшы қыл!" (2354) "Таяқты жауға темір қалқан дайында!" - деп жазады Жүсіп Баласағұн. Әрі қарапайым, әрі қандай қуатты тегеурінді ой. Мүндай қуатты тебіреністер тұтас құйылған сом образ, сом поэзиялық тұлға. Қарттық туралы "Жебедей ем, иілдім садақтайын" (371). "Жас кезде у ішсем де шырын еді, у қылды ішкен асты бүгін, енді…" (370). "Жігіттіктің оты өшіп, күлі қалды" (375) деп көкейден кетпестей түйіп айтады. Суретті, кесек, ішкі динамикаға бай, құнарлы тіркестер санаға тасқа түскен таңбадай жазылып қалады: "Білімсізге төрден орын болса, көр: Төр - босаға, ал босаға болды - төр" (262). "Тіл - арыстан, есік баққан ашулы" (164), "Ақыл - бүйда, ере түссең жетелер" (159), "Сүйіктіңнің міні - басты қадірі" (532), "Надан, пасық - сөзге өгіздей жайылар, Тойса, ыңқылдап - жатып күйіс қайырар" (988), "Бұл тіршілік көрген түстей өтеді" (1132), "Адам білсең - үй, түн түнеп түнерген, Ақыл ғана жарық төгіп жіберген" (1840).
"Біл арыстан басшы болса иттерге,
Арыстандай күркірер кеп, иттер де!
Арыстандар басы болса, ит бір күн,
Арыстандар жасар еді ит тірлік!…" (2047).
"Білім деген шым бүркеген бір теңіз, Бұрқырар су, аяқ басып, жүрсеңіз", "Қыз ләззәті неке қиған түндері, Ер ләззәті - жау қайырған күндері" (2380), "Жауды көрсе, ердің жүзі қызарар, Жауға кірсе, жердің жүзі қызарар" (2384)… Қазіргі кездің өзінде кез келген ақын аузынан түсе бермейтін сөздер. Бұлар текстес мысалдарды тізе беру қиынға түспейді. Таза поэзия туындысы болғандықтан бейнелілік, көркемдік өрнекті ой көне шығарманың да басты қасиетіне, айналғанға ұқсайды. Ал, келтірілген бәйіт үзінділері - көркем ойлап, келістіріп сөйлеудің көрнекті үлгісі. Халықтың сол кездегі түрмысы мен тарихи мәдени тағылым-дәстүрінің жанды көрінісі. Мұндай мысалдар аса жиі үшырасады. Дастанның поэтикасы шебер де күрделі. Ежелгі поэзия авторы троптың, метафораның алуан түрін аса шебер келісті қолданады. Керек жерінде троптармен қатар градация, гипербола, литота, ирония, сарказм қасиетін астастыра, бірін- бірімен күшейте қолданады. Ал, бұл күрделі, хас шеберлік белгісі. Мәселен, "Арыстан мінсең, қылышыңды қамшы қыл!", "Таяқты жауға темір қалқан дайында", - дегенде әлгі метафора әрі гипербола қабаттасып келген. Күрделі құрылым. Философиялық астары терең түйіндер. 1840- бәйітте адамды түн түнеген үйге балап, ақылды сол үйге төгіп жіберген жарыққа теңеуінде де қиыннан қиыстырған шеберлік бар. "Есизлик от ол күйүргәнболур, йолындакечік иоқөтүлгәнболур" (249) (Жамандық от ол, от күйдірер болар…), "Көкиштурна көкте үнүниаңқулар, Тизилмиш титир-тәгушариелкүрәр" (74) (Көкіш тырна көкте үнісаңқылдап, түйелердей тізіліп қанат қағып үшар), "Ай дүниа йамалиулуғлуққакөрк, ай мүлкәтқанур ай йайыққутқаөрк" (91) (Ай, дүние - жамалы, ұлықтық көркі, мемлекетке нұр, өткінші құтқа тізгін), "Йағызйер бақыр болмағынча қызыл" (120) (Қоңыр жер мыстай қызыл болғанша). Міне, осындай поэтикалық өрнектердің қай-қайсысы да гиперболаның қаншама құбылып түрленіп қолданылғандығының белгісі. Жамандықты отқа балау, өртке балау, көктегі тырналардың түйелердің тізілген керуеніне үқсауы, дүние ажары ұлылықтың көркі екендігі, жердің мыстай қызаруы (яғни, ақырзаман болғанша…) - бәрі-бәрі де ақындық қиял мен өмірдегі табиғи құбылыс, заңдылықтардың ұштасуы, содан туған тірі суреттер. Гипербола, кесек сөйлеу халық әдебиетіне, бұрынғы, қазіргі фольклорымызға өте-мөте тән қасиеттер.
Бұған мысал тізіп жату артықтау деп түсінеміз. Басқа ортағасырлық түркі тіліндегі әйгілі шығармалардың қай-қайсысымен салыстырғанда "Құтадғу білік" мейлінше шыншыл шығарма. Фирдауси, Науаи, Низами, Хафиз сынды ұлы ақындарда кездесе беретін гиперболалар самғауы Жүсіп Баласағұнда жоқ. Дастан шыншылдықты берік ұстанған реалистік туынды.
Нақты поэзия әрі философиялық- эстетикалық трактат. Аталған ерекшелікті тек осы жанрлық сипатына қарай түсінген дұрыс. "Құтадғу білікте" сирек кездесетін әсірелеу, гипербола, теңеу де шектен шығып кетпейтін үстамдылығы, әдеттегі шексіз шарықтауларға мүлде ұқсамайды. Ж.Баласағұн әсірелеудің өзінде шынайылықтан шығандамайды. Аллегория - көне әдебиеттен бастап күні бүгінге дейінгі қазіргі ең бір жаңа жанр фантастика мен детективке дейін желісін үзбей, заман тынысына қарай түрлі түр-реңдер тауып, кемелденіп келе жатқан өміршең өрнек. Аллегория түркі әдебиетінде, сондай-ақ қазақ әдебиетінде өзіндік мектебі, берік дәстүрі бар әдеби зерттеу екені мәлім. "Құтадғу білікте" де аллегорияның алуан түрі жиі кездеседі. Біз, тек, бірер мысал ғана келтіре кетейік. "Ұлар қүш үнін түзді үздер эшін, Сіліг қыз оқыртегкөңүлбермішін" (75) - "Ұлар құс серігін шақырып үн шығарды, сүйкімді сұлу қыз көңіл бергенін (көңілдегісін) шақырғандай". Ұлар құсты гөзәл ару қызға балау адам көңіліне сыршылдық ыстық леп құяды. Әрі автор суреттеп отырған көктем маусымының сипатына да үйлесе кетеді. "Қалық қашы түгді көзі йашсачар, Шешек йаздыйүз көр күлер қатғурар" (80) - "Аспан қабағын түйіп, көзінен жасы шашылды, Гүлдер жүзін ашып күлім қақты" – деген сияқты кейіптеулер де дастанның поэзиялық ажарын аша түскен классикалық сурет. Аллегорияның өзгеше бір үздік үлгісін әскербасы туралы тараудан кездестірдік. Әскербасы қандай болу керек? Пекин басылымындағы мәтіннен мысал келтірейік:
Жауласқанда (шайқасқанда) арыстан жүрегі керек,
Қарысқанда (ұстасқанда) қабылан білегі керек.
Доңыздай тоң, төзімді (бірбеткей) бөрідей күшті,
Аюдай ашулы, ызақор, бұғыдай ұшқыр.
Әрі қызыл түлкідей тектес айлакер болса,
Түйе бурасындай ұзақ кек сақтаса (төзімді келсе).
Сауысқаннан сағырақ үстаса керек өзін,
Қара құзғын тектес көзі жырақты шалса.
Арыстандай құлшынып құдіретті епті ұстаса (өзін)
Түн баласы үкідей үйқысыз (сақ) болса.
Қайсарлық, ептілік, күш-қайратты осындай баламаларменкестелі де, нанымды бейнелейді. Бұлар қазіргі кезде әдебиеттің де дәстүрлі бейнелеу элементтері. Қазір де халық санасынан, әдбиетімізден мықтап орын тепкен алллегориялық тұспалдар. Халық эпосын, батырлар жырын еске түсірсек те осынау баламалардың алуан астарын ұшыратамыз. Арыстанның жүректілігі, түлкінің қулығы, бураның буырқынған күш-қайраты, бүғы, киік, маралдардың сұлулығы мен үшқырлығы, аюдың ақылы мен айбаты жекелеген троптардан, суреттеулерден асып, өз алдына дара туындыларға да негіз болды. Ертегі - аллегория, новелла - аллегория, мысал - аллегория, т.б. қазіргі поэзиямыз бен прозамызда да көп. Аллегорияның, эпитеттің, кейіптеулердің тарихилығы, олардың өрбу заңдылығы тұрғысында "Құтадғу біліктен" ұлан-ғайыр материалдар табамыз. Қызыл тілдің жақсылығы мен жамандығы, білімінің пайда, зияны айтылатын тараулардағы көркем образдар, көркем де кесек кестелі бейнелер қазір де әдебиетімізде, философияда, көркем шығармалар мен ғылыми-зерттеу еңбектерде еркін кездеседі.
Дастанның көркемдік стиліндегі тағы бір ерекшелік - тіршіліктің өзіндей қарапайым тереңдік, көп қырлы суреткерлік. Шымыр жинақылық. Соған ұласқан мегзеу, символика. Бұл орайда көлемді дастанда мегзеудің, поэтикалық айшықтың ерекше бедерлі көрінетінін айтқан жөн. Кейіпкерлердің есімдерінің өзі символға лайықталған. Қаһармандардың өздері де, іс-әрекет сөздері де кесек толғамдарымен, жалпыадамзаттық ұлы ойларды толғауымен айшықты қасиеттерге ұласып, символға айналған. Сол арқылы адамды биік мұраттарға, асқақ таза адамгершілік, азаматтық, махаббат сезімдеріне меңзейді. Шығарманың басты құдіретті мұраты да осы. Мәңгілік ізін сұрыптайтын эстетикалық санаттар "Құтадғу білікте" де айдан-анық. Оған ойшыл ақын ақ пен қараның, әділдік пен арамдықтың, адамдық пен өшпенділіктің аражігін іштей түйсініп, көкірек көзімен сезіну арқылы жеткен. Шығарманың көркемдік құпияларының ішінде күрделі троптармен қатар лаконизмнің (әсіресе, қысқа әрі нұсқа айтылған қанатты сөздерге қатысты) де кеңінен кездесетінін айтқанды, образдардыңавтологиялық ерекшеліктерін де ұмытпауымыз керек. Себебі, көне түркі поэзиясының өзіндік ерекшеліктерінің де бірі осы - автолоғиялық сипаты.
Яғни, сөздердің тура мағынасында әрі поэзия жанрының эмоциялық, эстетикалық қуатын жасытпай қолданылуы. Әсіресе, "Құтадғу білік" дастанының алуан қырлы көркемдік кілттерінің ішінде басым көрінгені де, әрі күшті, әсерлі орындалғаны да осы автологиялық әдіс.
Егер үл, қыз ізгі (жақсы) зерек болса,
(Олар) сенің айтқаныңдай, тілегеніңдей болар.
Егер, жаман болса, зарлатар, жылатар сені,
Өзің өлгенде, тез-ақ ұмытар сені.
Жаман атқа қалдырып, қарғысқа (қалдырар),
Сені сөгіп (тілдеп) жатың бас көтерер.
Ұл, қыз жау - ол, жан неге керек,
Жаусыз тірілік (бәрінен) ізгірек.
Арнайы телінген образ жоқ. Ақыл-кеңес әңгіме сияқты. Әр сөз өз мағынасында. Поэзия шырайы сөздердің төлмағынан, поэтикалық логикасынан үшқындап тұр. Төрт бәйітте басталуы, шарықтау шырқау шегі, түйіні бар бір ой айтылған. Кішігірім сюжет шеңбері… поэтикалық қуат, эмоция - ойдың қозғалысында, сөз мағыналарының құбылуы мен контрастында. Таза поэзия. Ойдың, жан-дүниенің, сезімнің поэзиясы. Абайдың қарасөздері мен халықтың ақ өлеңінің құдіреттілігі де аталған қасиетінде ғой.Немесе:
Ұқұшлұғ кішіден кішілік келүр,
Біліклік кішілер кішісі болұр (2873)
Ақылды кісіден кісілік келер
Білімді - кісілер кісісі болар.
Ойшылдықтың да, үшқырлықтың да үлгісі. Қанатты ой - қасиетті сөз. Небәрі үш-ақ сөз. Ақыл - кісі - білім. Айтпағы: үшан-теңіз. Тәлім-тағлымы - мәңгілік. Осындай сипаттарына орай дидактикалық емес, даналық поэзия десе де болғандай."Бекке бар қатер ауыздан болар, Аспазшыны ісін істегенде кім күзетер?!" (2832) деген (жолма-жол аударма) бәйіттен де осы сипатты анық байқаймыз. Автологиялық белгілерге мысалды мүлде көп келтіруге болады. Соның бәрінде де көне дәуір ақыны сөздің мағыналық, әсерлі қуат-күшін, шынайы шырайын толық пайдаланады.
Жүсіп Баласағұнның үлкен дастаны тіл түзілімінен бастап поэтикалық бітіміне дейін біртекті түркі поэзиясының төл басы екендігі, қоспасыз таза құбылысы екендігі даусыз.Ұтымды ұшқырлық, оралымдылық дегенде, біз поэзия шығармасының мәнеріндегі, образ жасау тәсіліндегі өзгешелікті айтып отырмыз. Бір жағынан дастанның дидактикалық-философиялық табиғаты да осы сипатқа өте- мөте жақын. Түркі поэзиясы бәрінен бұрын оймен түйіп, қолмен үстағандай бейнелі нақты суретті поэзия. Өмірдің ішкі поэтикасынан туған поэзия.
Сынама йағығсэнбэдүг біл ұлұғ,
Тайақлықиағықатемүр қалған ет (4263)
Жауыңды сынама (мін таппа),
сен оны ұлы, биік деп біл,
Таяқты жауға темір қалқан ет.
Ічіңніташыңныадашыңбілір,
Бұ ічташбіліклі кіші нең алыр (4266)
Іші-тысыңды досың білер,
Бұл іш-тысынды білген кісі нәрсеңді (дүниеңді) алар. Өлең үлгісімен айтылған өміршең даналық. Дастанда бұл бағыт басым түсіп отырады. Поэтикалық троптар тосын, тың. Бірін-бірі қайталамай, жаңа бір бояумен, жаңа бір ой желілерімен көрінеді. Тұтастай алғанда құлпырып, қырық құбылып тұрған жақұт, асыл мата секілді. Бір-екі орамды метафоралармен бастап, троптардың аса күрделі түзілімдеріне үласады. Поэзияға ежелден тән заңды көркемдік белгілер "Құтты білікте" де кемел.
Метафора, аллегория, аллитерация, кейіптеу айтарлықтай мол. Психологиялық үйлесім де кейіпкерлердің көңіл-күйіне сай әртүрлі сипатта ұшырасады. Жүсіп Баласағүн таңның атуын былай кейіптейді:
Қалық йырттыкәдміш қара көңлекін,
Ашылды йарұқйүзкөтүрді егін.
Күлә бақты өрләп талу қыз йүзі,
Иарүдыбүдүниа ірі һәм құзы.
Тоға келді өрлепшықардыйүзің,
Иарұқ қылды дүниа қолын һәм
өзін (4966, 4967, 4968)
Аспан жыртты киген қара көйлегін,
Иегін көтеріп жарық жүзін ашты.
Күліп бақты өрлеп (көтеріліп) ару, сұлу қыз жүзі,
Жарқырады бұл дүниенің өрі мен құзы.
Күн өрлеп келіп көрсетті жүзін,
Жарық қылды дүниенің үстін, өзендерді. Мейлінше күрделі образ. Бұл таңның ату көрінісі. Осыжолдардың алдындағы: "Күн жүзіне зафран жағынды, жаһан өңі сол реңді жамылды" (4960) деп келетін кештің батуын суреттейтін бәйіттерді ескерсек, табиғаттың өзінше бөлек болмысы, пейзаждары елестейді. Кештің сары, алқызыл, күңгірт, солғын суреті оқырман көңіліне де ауысады. Осындай бірер сөзбен-ақ оқушысының жан-жүйесін, көңіл күйін келесі әңгімеге дайындап алады. Аспанның қимыл-әрекетін адамға балай айту, күнді ару қыз бейнесінде елестету, яғни кейіптеу, ой мен сезім үшқырлығы - осындай сан-салалы поэзиялық құбылыстар дастанның өзіне ғана тән көркемдік көріністер. Метологиялық, бейнелі тіл де Жүсіп Хас Хажыб дастанының өзіне ғана тән заңдылықтарын құрайды. Ондайда образдардың өзі күрделіленіп, түйінді суреттерге айналады. Ақындық сезім, шабыт алауынан ғана емес, білім мен парасат көрігінде бірге қорытылады. Ғылым мен мәдениеттің даму деңгейі де, эстетикалық таным тынысы да белгі береді. Жүсіп Баласағүн поэмасында қолданып, дамытқан, қалыптастырған бірқатар көркемдік ағымдардың өзекті лебі қазір де байқалады. Лирикалық қаһарманның жас ерекшелігі, кәрілік, жігіттік туралы поэзиялық риторикалық монологтары, сүйіспеншілік саздары… Белгілі бір мағыналық мақсатпен бір желіге түзілген риторикалық тынысы күшті, бәйіт-образдардың үдемелі қатары. Осының қай-қайсысында да образдардың мәні, құрылымы, жасалу тәсілдері құбылып өзгеріп отырады:
Образ-бәйіттердің екпінді, риторикалық қатарын өршіте эмоциялы өрбітуі дастанда бірнеше жерде қолданылады.Солардың біреуін мысалға келтірейік (түпнұсқадан аударма):
Қане, әлемді қолына үстап елірген,
Өзіне шаһар-бекет соққан темірден?!
Қайда төбет, дүние кезіп шарлаған,
Қарақұс мініп, жасыл көкке самғаған?!
Қане, "Құдай өзіммін! " - деп бақырған
Хақтың өзі көк теңізге батырған?
Қане, дүние малын жиып алушы,
Байлығымен жер қойнына барушы?!
Қане, түғар - батыс кезіп, барлаушы -
Дүние тұтып, елді алып, жаулаушы?
Қане, асасы жылан болып қолында,
Айырылып теңіз, жүріп өткен оны да?!
Алды бәрін, өмірге өлім тоя ма,
Ей, құлқы пәк, сені алмай қоя ма?!
Ашып көрсе, қара жердің қабатын,
Жатыр не ерлер, қайғы қиған қанатын! (4710-4722) Бәйітте бейнеленіп, сипатталып отырғандардың бәрінің де аты-жөні бар (Шаддад, Намрұд, Фараон, һарун, Ескендір, Мұса пайғамбар, Сүлеймен пайғамбар, т.б.), белгілі мифологиялық, әдеби қаһармандар. Оның үстіне риторикалық сауалдармен, үдемелі ырғақпен түйдек-түйдек келгенде тыңдаушы, оқырман ақын ойына, идеясына барған сайын қаныға түседі. Мүндайэкспрессивті, эмоциялы қатарларды түрлі реңде, түрлі мағынада дастанның соңына таман бірнеше жерде қолданған. Поэманың көркемдік образдарына қатысты айтылуға тиісті кейбір мәселелер осындай. Әрине көлемі 14 мың жолға тарта (13290) поэзия туындысының поэтикасы, образдар жүйесі бірнеше арнаулы зерттеудің негізі бола алады. Поэманың тілі жөнінде ғылымда кереғар пікірлер жетерлік дедік. В.В.Радловтың (1837-1918) өзінің "Қүтты білік" тілін зерттеуде күрделі "шырғалаңға" түскені бұл ғылыми мәселенің қаншалықты күрделі екенін аңғартады. В.В.Радлов алғаш Вена нүсқасы бойынша транскрипциялағанда Алтай түріктерінің тіліне сүйенгені (кейін Наманған, Каир нұсқаларын алған соң ойланғанымен) белгілі. "К вопросуоб уйгурах" (СПб., 1893) деген еңбегінде ол поэма тілін ұйғыр тілі деп те қалады. Дат түркологы В.Томсеннің (1842-1927) мақаласынан, Махмұт Қашқаридың шығармаларынан кейін B.В.Радлов тұжырымының жаңылыс тұстары да ашылған (С.Е.Малов, А.Н.Кононов)."Сөздіктің" тілі қалай дегенде де, қазіргі түркологияда бұл жөнінде бір байламды кесімді тұжырым жоқ. Пікір, болжам көп. Мұнда, шығарманың өз дерегіне қарасақ (кіріспеде) "бұғрахан тілінде, түркі сөзімен жазылған". А.Н.Кононовтың мақаласында: "Бұғрахан тілі - қараханидтер ұлысында (840- 1212) тараған әдеби-жазба тіл", - деп тұжырымдайды. Көнеұйғыр тілінде (С.А.Малов), қарлүқ тілінде (А.М.Щербак), қараханид-үйғыр, бұғрахан-хақан сөзінде: шігіл – үйғыр (Э.Р.Тенишев), қарлүқ-қыпчақ тілінде (Г.Ф.Благова), қараханидтер тілінде (А.А.Валитова), қарханид-түрік тілінде, яғни түрік тілінде (түркия ғалымы А.Ділашар) деген депікірлер ғылыми еңбектерден мәлім. А.Н.Кононовтың өзіне дейінгі зерттеулерді саралай келіп: "ЯзыкпоэмыЮсуфа Баласагунского можно было называть попризнакуего высоких достоинств хаканско-тюркским, подинастийному признаку караханидско-тюркским, караханидо-уйгурским, судья поплеменной принадлежности карлукским, а по культурно-историческому признаку карлукско-уйгурским. Приэтом следует помнитьслова В.В.Бартольда:…не подлежит сомнению, что подданые караханидов не называли себя уйгурами и чтодляЮсуфаБаласагунскогоязык, на котором он писал, не был уйгурским"17, - деп Э.Н. Нәжип пен В.В.Бартольдқа сүйене айтқан болжамында ойланарлық тұжырым бар.
Ғалым Э.Р.Тенишевтің мынадай кесімді тұжырымы да бірқатар жайлардың басын ашатыны анық. "Язык "Алтын ярук"поэтническому принципукак тюркско-уйгурский. "Кутадгубилиг" такой пометынет, и считать его язык уйгурским нет достаточных оснований. П.А.Жобер, Г.Вамбери, Н.И.Ильминский, в свое время относилиязык "Кутадгубилиг" к уйгурскому последующей причине.Уйгуры, какодинизнаи более развитых в культурном Отношений тюркоязычных народов ЦентральнойАзии, были давно известен… Наэтом основании делали вывод о том, что он онаписанона уйгурском языке, хотя совственно уйгурскиетексты, какизвестно, былиоткрыты и опубликованы, позднее "Кутадгубилиг". Этого взгляда придерживался сначала и В.В.Радлов. Нонаходки и изданиядревнеуйгурских текстовФ.В.Мюллера, А.Лекока, а затемсамогоВ.В.Радлова побудилипо следнего занятся изучением языков этих памятников и ихсопоставлением с другимидревнетюркскими17 Тенишев Э.Р. "Кутадгубилиг", "Алтунярук" // Советская тюркология,1970,№4. языками"18. Көптеген зерттеу жұмыстарынан кейін Жүсіп Баласағұн өз поэмасын үйғыр тілінде, үйғыр әрпімен жазбаған, дастан кейін Қашқарда ұйғыр әрпімен көшірілген деген қорытындыға келді (В.В.Радлов15), (С.А.Малов20, т.б.).
Қырғыз ғалымы Ө.Қараев та "Құтадгу білік" үйғырларға тән деген пікір дұрыс емес, жалпы түркі халқына ортақ мұра деген ойын білдіреді..Қалай десек те, "Құтадғу білік" ежелгі түркі мәдениетінің ерекше тарихи құбылысы. Ал, әр халық әдебиеті өзіне тән дәстүр үлгілерін тауып жатса, ол да тарихи заңдылық. Кейбір зерттеу мақалаларын Жүсіп Балсағүн поэмасын араб-парсы поэзиясының үлгісімен жазған, "Шахнама" дастанының ықпалы бар, өлең формасына дейін әкеліп түркі әдебиетіне сіңірген деген сарындар кездеседі.
Әрине, құбылыстардың жалпы үндестігі кездесе беретін заңдылық. Бірақ, осынша тынысты үлкен дастан (13290 жол) еліктеп, үйренудің жемісі дегенге саю қиянат.
Дастаннан түркі мәдениеті мен салт-дәстүрінің, түрмысы мен философиясының қаншама мол, кеніш материалдарын табамыз. Қаншама түркі сөздері, қаншама түркі мақал- мәтелдері, ел суреттері… Осының бәрі де төл нүсқа, өзгеше өзекті құбылыс екендігінің айғағы.Ғылыми зерттеулерде "Құтты біліктің" өлең өлшемі сегіз бунақты келте мұтақарибпен жазылғаны жиі айтылып, жазылып жүр (И.В.Стеблева, Қ.Кәримов, С.Н.Иванов). C.Н.Иванов орыс тіліне осы өлшемге жақын амфибрахиймен аударған.
И.В.Стеблева осы ойды дәлелдей отырып: "Еслиучесть, что Юсуф Баласагунский весьма ограниченно пользовался арабской и персидской лексикой, которая в творчестве позднейших авторовнемало способствовала гладкости метров аруза, станетясно, почему метр "Кутадгубилиг" не могбыть совершенным. Степеньреализацииаруза в "Кутадгубилиг" свидетельствует о возможностяхязыка и уровнеавторского мастерства, сделавшего с точкизрениявсе возможное"22, 18 Тенишев Э.Р. «Кутадгубилигн, «Алтунярукң // Советская тюркология, 1970, № 4. 19 Радлов В.В. Турфанскиетексты в лингвистическомотношении. ЗВОРАО. T. 21. 1911-1912. 2"Тенишев Э.Р. «Кутадгубилигн - факсимилие //Советскоевостоковедение. М.-Л., 1948. т. V. 21 Қараев А. Жүсіп Баласағүн жана аныңдаару // Қырғыз мадинияти, 1986, № 20. 22 Стеблева И.В. Поэтика «Кутадгубилигн // Советская тюркология, 1970, № 4.деген ішкі ойын да жасырмайды. Шындығында да, мәтіннің өзіне жүгінсек, көп жағдайда буын саны үйлескенімен, аруздың үндестік тәртібі, жатықтығы сақтала бермейді.
Ташкент басылымындағы алғысөзінде Қ.Кәримов те осыған орай өз күмәнін, көзқарастарын сездірген. Олай болса, түркі поэзиясының өзінің өлең өлшемімен неге қарастырмасқа?! Толық, одан барып, соңғы бір буыны қысқарған "келте" мүтақарип деп шырғалаңға салғанша, неге егіз жолды он бір буындық түркі өлеңінің түрі демеске?! Мәтін тұтастай осы он бір буындық өлшеммен егіз жолмен жазылған, арасында 11 буындық қара өлең ұйқасы (ааба), аттамалы ұйқас (аабавага…) та кездеседі. Негізінен, "Құтты біліктің" өлең өлшемі қазіргі қазақ өлеңінде ықылым заманнан келе жатқан кәдімгі 11 буындық өлең өлшемі. Поэма негізінен тұтастай осы өлшеммен, бір тыныспен жазылған. Әрине, бунақ пен ырғақ тараулардың мазмүнына, тынысына қарай сирек те болса өзгеріп отырады (4-4-3; 4-3-4; 3-4-4; 3-3-3).
Ара-тұра, 12,13 буынға ауысып кететін тұстары да ішнара кездеседі. Әсіресе, соңғы тарауларда. Кейде, оқығанда үндес дыбыстардың үштасуы арқылы он бір буынға жетпей қалатын жолдар да бар. Бірақ, оның ешқайсысы шығарманың тынысына, бітіміне нұқсан келтірмейді. Өлең өлшеміне байланысты айтпақ басы ашық пікір: он бір буынды қараөлең өлшемі өте-мөте қазақ-қырғыз поэзиясына тән, төл қасиет екендігі. Жүсіп Баласағұн мүрасын туған поэзиямызға туыстастыратын, ғұлама ақынның туып өскен жері Құз ордадан кейінгі, басы ашық бір дәлел осы ма деп те ойлаймыз. Ұйқас жүйесі де бұл ойымызды растай түседі. Бұл пікірінде И.В.Стеблева "Тюркский аруз" деп атап қалғанында, дастан түркі поэзиясының төл үлгісінде (бармақ) жазылған деген ойды білдіргіміз келеді.
Жүсіп Баласағұн ұйқасты қатаң сақтаған. Бір сөздіқайталау арқылы ұйқастыру жоққа тән. Егіз жолдармен ұйқастырып отырады, үйқас қайталанбайды (ааббвв). Ара-арасында, оның өзінде де мысалдар мен дәйектеме үзінділерді келтіргенде қара өлең ұйқасын қолданған (ааба). Ішкі ырғақ, ішкі ұйқас, үндестіктің күштілігі, аллитерация – поэзияның үздік үлгілерін жетік біліп, шебер пайдаланғанының дәлелі. Дастанның поэтикасындағы бір ерекшелік соңғы үш тараудың қазақ жырында, қазіргі қазақ өлеңінің төл қасиеті болып табылатын аттамалы үйқаспен жазылуы. Бұл бізге, қазақ оқырмандарына, көбіне Абай поэзиясынан, Х-ХХ ғ.ғ. аралығындағы қазақ ақындарының шығармашылығынан кеңінен таныс түрі. Әуелгі шумағы бүтін (ааба) одан әрі бір жол бос қалып, келесі жолдар ұйқасып отырады (ба-ва-га-са). Әсіресе, жоқтау жыр үлгісіне тән айтатын зарлы, мүңды тарауда қолданылғаны мағыналық та үндестікті білдіреді. Бұл тарауда зар, өкініш-күйініш, сазы халқымыздың дәстүріндегі жоқтау әуендерімен үндес. Терме, толғауларда бүгінгі күнге дейін дәстүрін жоғалтпаған аттамалы термешілік үйқаспен де сайма-сай әдіптес.
"Құтадғу білік" - классикалық түркі поэзиясының бірден-бір шоқтығы биік, көркемдік дәрежесі кемел үлгісі, әрі тұңғыш жазба поэтикалық кітабы. Поэтикасы осы кездің өзінде-ақ тіл-ой өнерінің, поэзияның түркі мәдениетінде ерекше орын алып, гүлдене дамығанын көрсетеді. Көне түркі сөз өнерінің, шешендік өнерінің дәстүрін, даму жолын айқын дәлелдеп берген кітап. Жүсіп Баласағұн сол заманғы түркі халқының сөз өнерінің шұрайлы қазынасын, даналық ойлары мен қанатты сөздерін білімділікпен, парасат- талғаммен пайдаланған. Композициясы, сюжеті, белгілі бір заңдылықпен түзілген, кейіпкерлер образы сом құйылған, эстетикалық, қоғамдық-әлеуметтік идеялы шеберлікпен өрнектелген мүндай көлемді тынысты поэзиялық дастан – төл топырағы, төл дәстүрі жоқ жерде, құр еліктеуден тумайды.
"Құтадғу білік" сияқты поэтикасы жоғары дастан жазылған кезде, оған дейін түркі мәдениеті әлемінде өнегелі, үлгі тұтарлық арналардың да болғанына күмән қалмайды. Жүсіп Баласағұн кітабы - әрісі Орхон-Енисей жазбаларымен, берісі бүгінгі түркі халықтары поэзиясының дәстүрімен жалғасқан көркемдік ойдың алтын арқауы. Түркі поэзиясының әлемгеәйгілі ұлы үлгісі.

жүктеу/скачать 0.97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 9 10 11 12 13 14 15 16 17