Мемлекеттік бағдарламасы
ТҮРКІ ДӘУІРІНЕ ДЕЙІНГІРУХАНИ МӘДЕНИЕТ
жүктеу/скачать 0.97 Mb.
|
| ТҮРКІ ДӘУІРІНЕ ДЕЙІНГІРУХАНИ МӘДЕНИЕТ
Әдебиет өмір шындығының көркем бейнесі десек, әдебиеттарихы да халық тарихымен тығыз байланысты. Еліміздіңрухани өмірінің жарқын көрінісі, елеулі бір саласы ретіндекөркем сөз өнері ел тарихымен бірге қалыптасып дамыды.Адам санасы, ой-өрісі мыңдаған жылдар бойы жетілетінтарихи құбылыс екендігін ескерсек, әдебиет адамзаттарихындағы көркем ой жетістіктерінің бірі екендігі даусызақиқат. Қазақ халқының қалыптасуына негіз болған ертедегітемір дәуіріндегі (б.з. д. VI-VII ғ.ғ.) сақ, ғүн, үйсін, қаңлытайпалары, б.з. ертедегі орта ғасырлық мемлекеттертүсындағы қарлұқ, оғыз, қимақ тайпалары, дамыған ортағасырлық мемлекеттер кезіндегі наймандар, керейіттер,жалайырлар, қыпшақтар тарихы мыңдаған жылдарғасозылғандығын назарға алсақ, қазақ әдебиетінің тарихы дабұрынғы кеңес кезіндегідей XV ғасырдан емес, одан арғыдәуірден - көне заманнан басталады. Сол себепті ұлттықәдебиет тарихының негізгі мәселелерінің бірі дәуірлеуболып табылады. Себебі Қазақстан тәуелсіздік алғанғадейін екі мың жылға жуық тарихы бар қазақ әдебиетініңбүкіл елімізге ортақ дәуірлеу мәселесі қолға алынбаған еді. Бұл проблемаларға байланысты тоталитарлық жүйенің өзге ұлттардың тарихының даму процесін кеңестік тарихпенғана байланыстырған біржақты ұстанымдарына қазіргітәуелсіздік талаптары тұрғысынан батыл тойтарыс бере отырып, қазақ әдебиетінің көне заманнан бүгінгі күнге дейін дамуының өзіндік ерекшеліктерін есепке алу негізінде әдебиет дамуының кезеңдерін халықтың жалпы тарихи Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Төрт томдық.Алматы: "Атамұра", 1996. 1-т. 158-166 , 296-337 , 296-337 , 389-397 -б.) даму процесін дәуірлеуден бөлек алып қарауға болмайды. Қазақстан аумағындағы феодалдық мемлекет кезеңі VI ғасырдан басталып, ХХ ғасырға дейін созылған ұзақ мерзімді қамтыды. Қазақ әдебиеті тарихының өткен дәуірлері де осықоғамдық құрылыстың негізгі даму кезеңдері – қалыптасуы мен нығаюы, дамып өркендеуі, дағдарысы мен тоқырауы, қайта дамып күшеюі, ең соңында, құлап ыдырауы сияқты тарихи жолдарына сәйкес келеді және де осы қоғамдық даму процесінің ерекшеліктеріне толыққанды сипаттама жасайды. Қазақ әдебиетінің жүздеген ғасырлар бойғы дамуыныңәр тарихи дәуірлерін бажайлағанда әр кезенді бір-бірінен даралап тұратын өзіне тән белгілері мен қасиеттерін, жанрлық, көркемдік ерекшеліктерін анықтап алу қажет. "Ежелгі дәуір және орта ғасырлардағы әдебиет" ұжымдық монографиясында қазақ әдебиетінің көне заманнан XI ғасырға дейінгі аралықты қамтыған кезеңі көне дәуір, ал XII ғасырдан бастап, Қазақ хандығы құрылған XV ғасырға дейінгі кезең орта ғасыр кезеңі деп аталады. Көне дәуірдегітүркі жазба әдеби ескерткіштеріне сақ-ғұн дәуіріндегі әдебиеттуындылары, түркі және қытай халықтарына ортақ мәдени мұралар, Иран мен Тұран әлеміне ортақ әдеби шығармалар, түркі-моңғол бірлігі заманындағы әдеби мұралар, көне түркі әдебиетіне жататын Орхон-Енисей руна жазба ескерткіштері, оғыз-қыпшақ дәуіріндегі әдебиет мұралары - "Қорқыт ата кітабы", құмандардың "Кодекс Куманикус" жазба туындысы, "Оғызнама" дастаны, Қарахандықтар тұсындағы әдебиеттің көрнекті өкілдері Жүсіп Баласағұнның "Құтты білік" ("Құт әкелетін білім") еңбегі, Махмүд Қашқаридің "Диуани луғат- ит-түрік" ("Түркі сөздерінің жинағы") кітабындағы аңыздар мен әпсаналар, әдеби-поэтикалық үзінділер енеді. Бұлшығармалардың барлығын дерлік түркі тілдес халықтардыңортақ рухани байлығы деп бағалаған жөн. XI-XII ғасырлартүркі тілдес халықтардың жазба әдебиетінің туып,қалыптасуымен байланысты болса, әрі бүл аралық кезең қазақ халқының қалыптасуы алдындағы дайындық кезең болғандығын да ескеру керек. Біздің заманымызға дейін сақталып жеткен көне түркіәдебиетінің жазба ескерткіштерін көрнекті түркітанушы ғалым Х.Көроғлы шартты түрде екі топқа бөліп көрсетеді: руна жазуымен бедерленген тарихи-эпикалық туындылар және көне соғды жазуына барып тірелетін ұйғыр жазуы пайдаланылған этикалық-дидактикалық шығармалар. Түркілер ислам дінін қабылдағаннан кейін көне түркіКор-оглы Х. Узбекская литература. Издание 2-ое. Москва: Высшаяшкола. 1976. 67-б. 11 әдебиетіндегі ұйғыр жазуы біртіндеп ығыстырылып, араб жазуы кеңінен қолданысқа енді. Руна жазуындағы тарихи-эпикалық түркі жазба ескерткіштерінің ең көне үлгілері түркі халықтары тарихындағы аса көрнекті мемлекет қайраткерлері, ержүрек қолбасшы Күлтегін туралы Кіші және лкен жазулар, Шығыс түркі қағанатының атақты Қағандарының бірі Білге қаған туралы және оның кеңесшісі әрі әскер басы Тоныкөкті мадақтауға арналған жазулар Солтүстік Монғолиядағы Орхон өзенінің бойынан табылғандықтан "орхон жазба әдеби ескерткіштері", ал Енисей өзені бойынан табылған жазулар "енисей жазба ескерткіштері" деп аталады. Көнетүркі әдебиетінің бұл көне үлгілері құлпытастарға қашапжазылғандықтан руна жазулары деген атқа ие болған. Күлтегін және Тоныкөк жазба ескерткіштерінде түркіқағанаты құрыла бастаған кезден VIII ғасырдың басына дейінгі тарихи оқиғалар әңгімеленеді. Шығыс түркіқағанатының құрылуы мен нығаюы,түркі халқыныңҚытай билеушілер құлдығынан құтылуы, қаһарман қолбасшы Күлтегін мен басқа қағандардың, қағанның дана кеңесшісі әрі әскербасы Тоныкөктің сыртқы жауға қарсы әскери жорықтары баяндалады. Халық қошеметінебөленген батырлар мен қағандарды дәріптеу, олардың ерлікістерін қаһармандықтың үлкен өлшемі ретінде мадақтау - Орхон ескерткіштеріне тән басты белгілер. Жазулардағымәтіндер ел билеушілері мен халықты ата-бабаның арман-мұратына адал болуға, мемлекет басқарған қағандармен ауыз бірлікте болуға, елдікке, адамгершілікке шақырады, түркі мемлекетінің беріктігі мен біртұтастығын өзекті идея етеді. Орхон жазба әдеби ескерткіштері көне заманда Орталықжәне Орта Азия мен Оңтүстік Сібірді қамтыған ұланғайыр аумақта түркі тілдес халықтардың барлығына ортақ кең тараған әдеби тілі мен дамыған жазба әдебиеті болғандығын толық дәлелдейді. Көрнекті түркітанушы-ғалым И.В.Стеблевасөзімен айтсақ: "Күлтегін мен Тоныкөк жазуларын жанрлық жағынан тарихи-батырлық поэмаларға жатқызуға болады ғой деп ойлаймыз. Жазуларға патетиканың, замандастармен ұрпақтарына үндеудің мол болуы оларға ұтымдыкүш пен нанымдылық беріп тұрады.3". Ғалымның Орхонжазуларын әдеби көркем туынды ретінде қарау жөніндегі бұлпікірін құптау керек. Себебі, Күлтегін және Тоныкөк жазбаескерткіштеріндегі теңеу, эпитет, гипербола сияқты көркемдік Стеблева И.В. Түркі әдебиетінің бастаулары // "Білім және еңбек". 1984. № 2 12 бейнелеу құралдары мен мақал-мәтелдер бұл жазулардың көркем шығарма екендігін айғақтай түседі. Екінші жағынаналғанда бұл жазуларда өмір шындығын тарихи оқиғаларнегізінде баяндаумен қатар әсірелеп суреттеп, тарихи-көркем шығармаға ыңғайлы етіп жазу анық байқалады. XIII-XV ғасырларда Дешті Қыпшақ даласында ауызәдебиеті суырып салып өлең шығару, ауызша орындау және ауыздан-ауызға берілу түрінде дамып өркендеді. Оғанавторының болуы, мәтінінің біршама түрақтылығы менмазмүнының нақтылығы, арналған адамның болуы, сондай- ақ, стилінде жеке басталу мен тек өзінің ғана "менін" білдіруге тырысушылық тән болды. Бізге жеткен авторлық поэзияның ең ертедегі үлгісінің«Ұлымерзімі XII-XV ғасырлармен белгіленеді. Бұлжыршы" атанған Кетбұға (XV) жырларының үзінділері.Олардың өмірбаяндары мен шығармашылықтары туралы деректер өте жүтаң және негізінен аңыз күйінде жеткен. Мазмұны мен жанры жағынан әр түрлі мәтіндер сол дәуірдегіАлтын Орда қоғамының көркемдік шығармашылығында ақындар мен жыраулар басым болғанын дәлелдейді. Бұл шығарушылардың ең ежелгісі - отбасындағы өлеңшімен рудағы жыршы-сарбаздардан отбасылық-түрмыстық тақырыпта да, қоғамдық маңызы бар тақырыпта да суырып салып айтатын жалпы жұрт таныған шеберлікке дейінгі жолдан өткен ақындар. Олар ақын атағын бірнешепоэтикалық сөз жарыстарына-айтыстарға қатысып, атақтыақындардың бірін жеңгеннен кейін ғана алған. Соныменбірге ақындар соғыс жорықтарына да, қоғамдық істерге деқатысып отырған, сондай-ақ жол-жора мен дәстүрлердің білгірлері ретінде олардың өздері де басшылық етіп, адам өмірінің кезеңдеріне байланысты әр түрлі әдет-ғүрыптар атқарған, маңызды оқиғалар мен кезеңдер туралы, атақты адамдар және т.б. туралы жырлар шығарған. Мұндай суырыпсалма жырлар арасында мадақ арнаулар, әскери ұрандар,жоқтаулар, жеке толғаулар және т.б. болған. Осындай естірту жырының бірі - Шыңғыс-хан заманындаөмір сүрген ақын Кетбүғаның жыры. Жыр мәтінініңүзінділерін XIII ғасырда араб тарихшысы Ибн әл-Асир жазып алған. Ол ұлы жыршы Кетбүға мен ұлы билеуші Шыңғыс-ханның арасындағы поэтикалық сүхбат түрінде берілген. Әдет-ғүрыпқа сәйкесКетбүға Шыңғыс-ханға оның үлкен ұлы Жошының қаза тапқаны туралы астарлап былайша хабарлайды: 13 Теңіз бастан былғанды, Кім тұндырар, уа, ханым?! Терек түптен жығылды, Кім тұрғызар, уа ханым?!" Бұған Шыңғыс былай деп жауап қайтарады: «Теңіз бастан былғанса, Тұндырар ұлым Жошы-дүр! Терек түптен жығылса, Тұрғызар ұлым Жошы-дүр! Көзің жасын жүгіртер, Көңілің тұлды болғай-ма? Жырың көңіл өкіртер, Жошы өлді болғай-ма?" Сонда Кетбұғабылайдепжырлайды: "Сөйлемескееркімжоқ, Сен сөйледің, уа ханым! Өзжарлығың - өзіңежауап, Ой ойладың, уа, ханым! " СөйтіпШыңғыс-хан былайдепқорытады: "Құлын[ын] алғанқұландай, Құлынымнанайрылдым! Айырылысқанаққудай Ер ұлымнанайырылдым" Бұлжолдарданжоғарыпоэтикалықшеберлікаңғарылады.Қайғылы оқиға тура айтылмай, астарланып, айшықталып жеткізіледі. Қаза тапқан кейіпкер де бейнелі түрде айтылып,"терек", "құлын", "аққу" деп аталады. Ал ұлынан айырылғанадамның жай-күйі тап басылып, психологиялық параллелизм, метафоралар, эпитеттер мен теңеулер көмегімен суреттеледі. Мұнда автордың да, мезгілсіз қаза тапқан кейіпкерлердіңде, ішін жалын жалаған әкенің де көркемдік бейнелері бар. Мифтік психологизмнің элементтері де айқын көрінеді.Осының бәрі келтірілген мәтінді жеке шығармашылық туындысы ретінде сипаттайды. Бір ғажабы, бұл жыр көп өзгермеген және неғұрлым толық түрде Жезқазған облысы қазақтарының арасында қазіргікезге дейін айтылып келеді, олар өздерінің генеалогиясын 14 нақ Кетбұғаға апарып тірейді және оны жоғарыда айтылған жырдың авторы деп санайды. Өз кезінде танымал болған би ретінде Кетбүғаның есімін XV-XVI ғасырларда өмір сүрген даңқты Доспамбет жырау да атайды ("Кетбұғадай билерден кеңес сұрар күн қайда?!"). Дешті Қыпшақтың әйгілі ақындарының бірі Қотан болған. Генеалогиялық аңыздарға сәйкес, ол арғын тайпасының негізін қалаушы болып табылады, ал екінші бір деректемелер бойынша Қотан (Қодан, Кодон, Кодян) - половец-қыпшақ хандарының бірі (Мадиярлардың Венгрияға қоныс аударуын басқарған жетекшілерінің бірі де Котян деп аталған). Қотанның аса көрнекті ақын болғаны жөнінде XIX ғасырдаөмір сүрген атақты ақын Жанақ былай дейді: "ЕртедеАрғынатаболғанзерек, Өзгеденолкісініңжөнібөлек. Арғынныңтүпатасы - ақынҚотан, Өлеңгебізденүстаболса керек". Қотаншығармаларыныңбірнешежолысақталған, олоныңұлыАқжолдың (Дайырқожа) қарақыпшақҚобыландыбатырдыңқолынанқазатабуынабайланыстышығарылғанжоқтауөлеңініңүзіндісіболыптабылады: "ҚарақыпшақҚобыландыда Нең бар еді, құлыным? Сексенасып, Таянғандатоқсанға Тұраалмастай зілді ме жұлыным? Адасқанынжолғасалдық БұлНоғайлыұлының! Аққанбұлақ, жаққаншырақ, Жалғызкүндеқұрыдың! ҚарақыпшақҚобыландыда Нең бар еді, құлыным?!» Жырдаәбденқартайғанәкеніңжай-күйітереңсезімменберілген, олұлынжоқтап, өзініңқайғысынтөгеді,ұлын"құлыным" деперкелетіпатайдыжәнеөзініңбойынбірденжайлапалғанқасірет пен өкініш, өзінкінәлау мен мүсіркеусекілдіәртүрлісезімдерінбілдіреді. Ақжолдың (Дайырқожа) Әбілқайыр хан түсындағы атақты би болғаны, барлық мәселелерді әділ шешкені үшін Ақжол 15 атанғаны мәлім. Ол 1456 жылы өлген. Егер оның әкесі Қотан сол кезде тоқсанға таянғанын ескерер болсақ, Қотан ақын 1370 жылдарда туған деп жорамалдауға болады. XIII-XIV ғасырлардағы Дешті Қыпшақтың аса әйгілі жыршыларының бірі - Сыпыра жырау Сұрғантайұлы. "Халық аңыздарында Сыпыра жырау өте ұзақ, әбден қартайғанша өмір сүрген деп айтылады. Оның түсында Дешті Қыпшақ даласында бірнеше хан билік құрған, сондықтан ол далада 200 жыл ішінде болған оқиғаларды жақсы білген… Сол кездіңөзінде-ақ әбден қартайған ол Тоқтамыстың ордасында соның шақыруымен соңғы рет жырлайды… Ауыз әдебиеті дәстүрі біздің заманымызға Сыпыражыраудың қиын кезеңде өзінен ақыл сұраған Алтын Орданың сол кездегі билеушілеріне арнаған бірнеше толғау-монологтарын жеткізді. Бұл толғау-монологтарда олбилеушінің өзін, оның ата-бабалары мен төңірегіндегілерді сипаттап қалыптасқан жағдайға баға берген, болашақты болжап, ақыл-кеңесін айтқан. Оның қиын жағдайларғаұшырап, өзінен көмек сұраған хандармен жауласқанбатырларды бітістіру мақсатында жырлаған толғау- монологтары белгілі. Бұл толғау-монологтар Сыпыражыраудың негізінен нақты жыршы және бітістіруші болғанын дәлелдейді. Оның толғауының классикалық үлгісі Едігетуралы эпоста айтылған Тоқтамыс ханға арнаған өлеңі болып табылады. Онда Сыпыра жырау өзін таныстырады жәнеөзінің Тоқтамыстың сегіз атасын, соның ішінде Шыңғыс- ханды да көріп-білгенін айтады, олардың әрқайсысына тиісінше анықтама береді. Сонан соң ол Едігенің Темірменодақ жасап, қайта келіп соғыс ашуы мүмкіндігін жыр етеді. Бұл орайда ол Тоқтамыстың күйзеліп біткен ұлысыныңкөрінісі мен оның түтқынға түскен қыздары мен әйелдерінің тағдырын көркем суреттейді. Бұған жол бермеу үшін Сыпыражырау Тоқтамысқа Едігеге елші жіберіп, онымен татуласуға, ал сонан соң оны алдап өлтіруге кеңес береді. Сыпыра жыраудың толғау-монологы ұтымды поэтикалықсипаттамалар мен бейнелі сөздерге толы. Жырау Едіге жүріпөтуге тиісті жерлерді жарқын суреттеп, қатысушы адамдармен кейіпкерлерге бейнелі анықтамалар береді. Тоқтамыстыңалдында айтылған бұл толғау-монолог Сыпыра жырауөміріндегі ең соңғысы болған және шамамен 1390 жылы айтылған. Егер сол кезде жырау аңызға қарағанда 180 жастаболғанын ескерер болсақ, Сыпыра жырау шамамен1210жылы туған деп санауға негіз бар. Бұл оның өзі айтқандайШыңғыс-ханды шыныңда да көріп-білген деген сөз. 16 Алтын Орда дәуірі тек қана қиратып-күйретумен ғана емес, сонымен қатар қалалардың өсуімен, сыртқы және ішкі сауда қызметінің жандануымен, жазу-сызу мен әдебиеттің дамуымен сипатталады. Бұрынғы мәдени дәстүрлер қайтатүлеп, Солтүстік Кавказды қоса алғанда, Дешті Қыпшақтың, Орта Азия мен Еділ бойындағы этникалық топтарда бірыңғай жаңа мәдениет қалыптасты. Бүл кезеңде ресми монғол-қыпшақ қос тілділігі орын алды, бірақ қыпшақ тілі анағұрлым кең тараған еді. Араб және парсы тілдері де кең қолданылды. Дегенмен Алтын Орда мен мәмлүктік Египетте көркем әдебиет көбіне қыпшақ тілінде жасалды. Ең елеулі әдеби туындыларды негізінен сарай төңірегіндегі ортада талантты ақындар жазған, олар әдетте мемлекеттік қызмет атқарған немесе билеушілер жанында болып, өз туындыларын екінің бірінде өз билеушілеріне арнаған не оларға сыйға тартып отырған. Сол кезеңде жасалған туындылардың жалпы саны арасынан "Кодекс Куманикус", "Оғыз-наме" сияқты авторы беймәлім ескерткіштерді, сондай-ақ Хорезмидің "Мухаббат-наме", Құтбтың "Хусрау және Шырын", Сәйф Сарайдың 3 "Гүлистан би-т-түрки", Дүрбектің «Жүсіп-Зылиха". Рабғузидің "Қиссас-ул әнбия" еңбектерін және басқа да авторлы туындыларды бөліп көрсетуге болады. "Кодекс Куманикус" (XIV ғ.) - Жоңғар қақпаларынан Дунайға дейінгі ұлан-байтақ аумақта қыпшақтар (кумандар) үстемдік еткен кезеңдегі ғылыми-оқулық (және ішінара көркем) әдебиеттің классикалық үлгісі. Бұл – мазмұнымен құрылымы көрсететіндей, арнаулы сөздік және әртүрлі мақсаттармен Ордаға келген және латынша білетін европалықтарға, сондай-ақ латынша білгісі келетін қыпшақтарға (сірә, парсыларға болар) арналған қыпшақ тілінің оқулығы ретінде жазылған. Сөздік екі бөлімнентұрады, түркітанушылардың пайымдауынша, оларды түрліавторлар әр түрлі мақсатта жазған. Сірә, итальяндар жазғанболуы мүмкін бірінші бөлімі жақсы ойластырылған үш тілді латын-парсы қыпшақ (қуман) сөздігі болып табылады және қолжазбаның 110 бетін қамтиды. Одан әрі бірнеше бетте сөздің "audio" ("есіту") сөзініңәр алуан түрі беріледі, бұл да сөздікті лексикография принциптерін жақсы білген және мейлінше практикалық мақсатты - Дешті Қыпшаққа келіп, тіл жөнінен қиындық көргендерге көмек көрсету мақсатын көздеген адам құрастырғанын көрсетеді. Ғалымдардың пікірінше, біріншібөлімді құрастырушы латыншаны өте жақсы білген, ал 17 куман-қыпшақ тілі жөнінде бұлай деп айтуға болмайды. "Кодекс Куманикустың" екінші бөлімі негізінен алғанда фольклорлық материалдардан: жергілікті ертегілерден, аңыздардан, мақал-мәтелдерден,жұмбақтардан және христиан уағыздары мен Мария ананың, Христос пен оның апостолдарының өмірі туралы аңыздардан тұрады. Бөлімқолжазбаның 161 бетін қамтиды, оны тегінде миссионерлікмақсатпен немістер құрастырған болса керек. Бұл бөлімдекөптеген сөздер қуман-неміс аудармасымен, ал өзге бірқатарлексикалық үғымдар аралас қуман-латын тілі түрінде берілген. Мысал ретінде келтірілген мәтіндер, сондай-ақ сөздік лексикасол кездің тілін ғана емес, сонымен қатар Дешті Қыпшақтың көркемдік мәдениетін де сипаттайды. Сөздер мен сөзтіркестері жөнінде айтпағанның өзінде, көптеген жүмбақтар,мақал-мәтелдер, нақыл сөздер мен астарлы сөздер қазіргі қазақ тілі мен фольклорында сақталған. XIV ғасырдың басында Насреддин Рабғузидің халықарасында "Киссас ул-әнбия" деген атаумен көбірек мәлім "Қисса-и Рабғузи" деген қолжазба кітабы шықты. Қолжазба ғасырлар бойы талай рет көшіріліп жазылып, көптегенкөшірмелер арқылы түрлі елдерге таралып кетті. Ең ертедегікөшірмесі XV ғасырға жатады және ол Британ мұражайында сақтаулы. Ол 1990-1991 жылдары Ташкентте басыпшығарылды. Автор Мауараннахрда, Рабати Оғыз деген жердетуған (оның Рабғузи деген бүркеншік аты да содан шыққан). Кітап Мұхаммедке дейінгі пайғамбарлардың өмірі менкездескен оқиғаларын суреттеуге, Мұхаммедтің өзі мен мұсылман халифтарының өмірін суреттеуге арналған. Ондадүниенің жаралуы туралы, бүкіл әлемдік су тасқыны жәнеЖерде жаңа тіршіліктің басталуы туралы мифологиялық хикаялар, әр түрлі аңыздар, ертегілер мен мысал әңгімелер бар. Жекелеген хикаялар алдыңғы орта ғасырлардағытарихи хроникаларға, мысалы, ат-Табари "Тарихына" барып тіреледі. "Қисса-и Рабғузиге" енгізілген туындыларды идеялық- тақырыптық мазмүны бойынша үш топқа: а) дүниенің, аспанның, жердің пайда болуы туралы, адамның, жануарлардың және басқа да жан иелерінің, жын- шайтандардың шығуы туралы әңгімелер; ә) пайғамбарлар мен халифтар, әулиелердің өмірі туралы хикаялар, Шығыс нақылдары, халықтың аңыз-ертегілері; б) хижраның алғашқы он жылындағы негізгі оқиғалар хроникасы, жылдардың, айлар мен күндердің атаулары туралы, мұсылман күнтізбесіндегі айтулы күндер туралы мәліметтер деп бөлуге болады. 18 Осылардың бәрі ислам діні тұрғысынан баяндалады. Бірақ осы халықтың дүниетанымы мен кейіпкерлерді фольклорлықдәріптеу айқын көрінеді. "Қисас ул-әнбия" құран сюжеттерін, уағыздары мен сүрелерін баяндап беретін танымал прозалық шығарма ғана емес, онда автордың поэтикалық дарыны зор екенін дәлелдейтін дидактикалық әңгімелер мен өлеңдер көп. Бұл жөнінен Жүсіп пен Зылиха туралы хикаяттағы махаббат сипатындағы өлең жолдары ерекше назар аударарлық. Ал құран хикаялары мен аңыздарының сюжеттері тартымды түрде, адамдарға түсінікті қарапайым тілмен баяндалған. Олар діни ғана емес, танымдық сипатта да жазылған, олардаөмір шындығы мен уақыт белгілері көп. Кітапта түрікхалықтарының ғана емес, хикаяттарда айтылатын басқахалықтардың да әдет-ғұрыптары туралы мәліметтер бар. Алтын Орда дәуіріне жататын елеулі туындылардың бірі -"Хусрау мен Шырын" дастаны, оның авторы - шыққан тегі қыпшақ ақын Құтб. Құтбтың өмірі туралы толық мәліметтержоқ. Оның 1330-1340 жылдарда Ақ Орданың астанасы -Сығанақ қаласында туып, өз дастанын сонда жазғаны, оны билеуші Тыныбек пен оның әйелі Мәлике-хатунға арнағаны мәлім. Автор өз туындысының түпнұсқасын билеушігетарту еткен болуы мүмкін, өйткені оның өзі билеушіден қызметке қабылдауды өтінгенде әмірші Қүтбтың тілегін орындаған. Алайда Тыныбек елді ұзақ билеген жоқ, кейбірдеректер бойынша - 1337 жылдардан 1340 жылға дейін, ендігі бір деректерге сәйкес 1342 жылғы наурыздан 1343 жылдың басына дейін билік еткен. Сарай төңкерісі нәтижесіндеТыныбекті өз бауыры Жәнібек өлтірген, ал Қүтб тағдырының не болғаны белгісіз. Жалпы жұрт Қутб өз дастанын 1341-1342 жылдардабітірген деп санайды. Сірә, қолжазбаның бірнеше көшірмесіболса керек. Олардың біреуін қыпшақ ақыны Берке Факих(Берке ибн Беракез ибн Едгу Қыпшақи) Египетке алып кетіп, онда 1383 жылы өзінің туысы Құттықожаның өтінуімен дастанды көшіріп жазған, оның қолжазбасы қазір Париждің ұлттық кітапханасында 312-нөмірмен сақтаулы. ОныңПарижге қалай жеткізілгені жүмбақ күйінде қалып отыр.Алеппода (Александрияда) болған қолжазбаның Солтүстік Африкаға Наполеон экспедициясының жорықтары кезіндеәкетілген болуы әбден мүмкін. Ғалымдар ХІХ ғасырда нақосы қолжазбаны ғылыми айналымға енгізді және ол қазір де зерттелуде. Құтбтың "Хусрау мен Шырын" дастаны Низамидің осыдастанының мақамы бойынша назира рухында жазылған. 19 Құтб Низами поэмасының бүкіл желісін сақтап, негізгі көріністері мен ең басты қатысушы адамдарын өзгеріссіз қалдырған. Низами сияқты, ол да өз дастанында екі тақырыпты: шексіз таза махаббат пен мінсіз билеуші тақырыптарын өрбітеді. Екі тақырып та шексіз берілген махаббат -- адам мен қоғамның жетілуіне бастайтын негізгі кілт, махаббат - адамды тазартып,оған ізгілік беретін ғана емес, сонымен қатар оны өзгертетін де сезім деген идеяға сүйенеді. Әділ билеуші және мінсіз (ізгі) қоғам идеясы халықтыңутопиялық хикаяларында және Ибн Сина, әл-Фараби мен басқа да ойшылдардың ғылыми трактаттарында ежелден ұсынылып келген болатын. Ол Фирдоусиде, Құл-Ғалиде, Низамиде көркемдік көрініс тапты. Құтб үшінтікелей деректеме Жүсіп Баласағүнидың "Қүтты білік" дастаны болған, сондықтан оларда да мінсіз билеуші мен әділетті қоғам тұжырымдамасы астасып жатады. Құтб пенБаласағұнидың пікірлері бойынша, халықты дана әрі әділадам басқаруға тиіс, ол ең алдымен халықтың игілігін ойлап, өзінің маңындағыларына, ұлықтары мен чиновниктеріне қатаң бақылау жүргізуге және қиянат жасағаны үшін оларды аяусыз жазалауға міндетті. Егер әмірші мұндай болмаса, олхалықтың қарғысына (ел қарғысына) ұшырайды. Құтб "Хүсрау мен Шырын" сюжетін поэтикалық өрбітукезінде Низамиді барлық жағынан қайталамайды. Низамиденайырмашылығы - ол кейіпкерлердің сүхбаттарын қысқашабереді, сондай-ақ ирандық өмір шындығын түркілік түрмыс сипатымен ауыстырады: сасанилік билеушілердің емес, қайта Алтын Орда хандарының өмірі мен тұрмысын көрсетеді, Дешті Қыпшақ пейзажын суреттейді. Қутб өз кейіпкерлерінің,әсіресе әйел кейіпкерлердің бейнелерін, олардың өмірдегі рөлін түркілік түсінікке, Алтын Орда дәуіріндегі әйелдердің нақты қоғамдық жағдайына сәйкес бейнелейді. Хорезми Равандидің "Мұхаббат-наме"("Махаббатхаттары") деген мифтік поэмасы XIV ғасырдағы көркем әдебиеттің тамаша үлгісі болып табылады. Оның авторымен жасалу тарихы туралы мәліметтер туындының өзіндебар. Онда Хорезмидің көп саяхат жасағаны, Рум (Византия)мен Шамда (Сирия) болғаны және "Мүхаббат-намені" Ақ Ордада тұрған кезінде Сырдария жағасында 754 жылы (хижра бойынша), яғни 1353-1354 жылдарда бітіргені айтылады. Автордың өзі жазғандай, поэма 1342 жылы төңкеріс жасапжәне ағасы Тыныбекті өлтіріп, таққа ие болған Жәнібек ханға туыс болып келетін қоңырат бегі Мұхамедқожаның өтініші бойынша жазылған. Жәнібек елде 1342-1357 жылдарда билік 20 құрған. Біздің заманымызға дейін жеткен Хорезми қолжазбалары көшірмелер болып табылады. Зерттеушілер жуырдағы уақытқадейін "Мүхаббат-наменің" екі көшірмесі сақталған деп санап келді. Біреуі - араб, екіншісі ұйғыр қарпімен жазылған, екеуіде Британ мұражайында сақтаулы (А 7914; ОК 8193). Алайдатүрік ғалымдарының жинақтаушы еңбегінде "Мұхаббат-наменің" Стамбулдағы Ұлттық кітапханадағы тағы да екі көшірмесі бар екені хабарланған. "Мұхаббат-наме"- орта ғасырлардағы түрік әдебиетіндегі түрі мен мазмүныжағынан жаңа туынды. Ол ғашық жігіттің өз сүйіктісінепоэтикалық хаттары түрінде жазылған. Құрылымы жағынанпоэма бірнеше бөліктерден: құдіреті күшті жаратушыға жүгіну, поэманы жазуға тапсырыс берген Мұхамедқожа бекті мадақтау, сүйіспеншілік өлең хаттар, рақым жасауды өтініп, құдайға жалбарыну, өзін-өзі сипаттау мен өзі туралы әңгімелеу бөліктерінен түрады. Сүйіспеншілік хаттарыныңарасында және жекелеген бөліктер арасында автордыңтыңдаушылар мен шарап құюшыларыға арналған сөздері беріледі. Поэманың мазмұны таза махаббатқа арналған.Лирикалық кейіпкер 11 поэтикалық хат жолдайды, оларда өз сүйіктісін бейнелеп суреттеп, оған өзінің сезімін білдіреді, оның сырт келбетін бейнелеп, мінез-құлқын сипаттайды. Поэманың тілі кейіпкер өзін азап шегуге мәжбүрету туралы сүйсіне сөз ететін Шығыстың классикалық лирикасының поэтикасы мен стиліне үқсайды. Мүның өзіХорезмидің Шығыстың ұлы ақындарының шығармаларынжақсы білгенін, өз туындысында араб-парсы және түрік поэтикасын жинақтап қолданғанын дәлелдейді. Поэманың мазмүны, құрылымы мен тілі көрсеткендейХорезми сірә, көптеген туындылар жазған, жалпы жүрт таныған аса көрнекті ақын болса керек және "Мұхаббат- намені" жазған кезеңінде даңқы шырқап шығып, Ақ Орданың ақсүйектер қоғамымен араласып жүрсе керек. Ол поэманыңшығу тарихы туралы айтқанда, сарайдың "салондық"өмірінің ахуалын көзге елестеткен, онда интеллектуалды жұрт жиналып, тостағанмен шарап іше отырып, поэзия мен өнер туралы әңгіме-дүкен құрған, ақындар алыстағы сүйіктісіне және өзінің махаббатын азап шеккен жанының құтқарушысы ретінде шарап құюшыға арнап өлеңдер шығарып, оқып отырған. Хорезмидің "Мұхаббат-наме" поэмасы Дешті Қыпшақтыңрухани мәдениетінде қарапайым адамның жоғары сезімін мадақтайтын жаңа әдебиеттің басы болды. 21 Жалпы алғанда, көне түркі және орта ғасырлар әдебиеті бүкіл түркі тілдес халықтардың ортақ әдебиеті қызметін атқарды. Қарахандықтар тұсындағы әдебиеттен бастап түркі нәсілді халықтар түркі поэзиясының ежелден қалыптасқан өлең үлгілерін, жыр нүсқаларын ортақ пайдаланды. XII ғасырдағы сопылық поэзияның негізін салған Қожа Ахмет Йасауидің "Диуани хикметіндегі" ақындық дәстүр өрнектері одан кейінгі Қазақ Хандығы тұсындағы әдебиетте жалғасын тауып, XVI ғасырдағы Бабыр жырларымен сабақтасты. Сол сияқты XI ғасырда өмір сүрген көрнекті түркі ақыны, ойшылы Жүсіп Баласағүнның "Күтты білігіндегі" жыр өлшемі Ахмет Йүгінскидің "Ақиқат сыйы" жинағындағы бәйіттерге түр жағынан ғана емес, мазмүн мен идея жағынан да үндесіп, жалғасып жатты. Орта ғасырлардағы әдебиеттуындыларынан түркі поэзиясының ортақ дәстүр бойыншадамып, өркендегені анық байқалады. жүктеу/скачать 0.97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|