Мемлекеттік бағдарламасы
Түркі-моңғол бірлігі тұсындағы әдеби үдерістер
жүктеу/скачать 0.97 Mb.
|
| Түркі-моңғол бірлігі тұсындағы әдеби үдерістер
Түркі халықтарының арғы ата-тегі саналатын сақтар мен ғүндар мемлекеттік бірлестігінің ыдырап, түркілердіңалғашқы қағанат құруына дейінгі кезеңде көне түркі-монғол тайпаларының бірлесіп өмір сүргені тарихтан белгілі. Кешегі сақтар мен ғүндардың мұрагері болған түркі және монғол халықтары сол бір өтпелі дәуірдің өзінде-ақ, тарих беттеріне өздерінің өшпес таңбаларын қалдырып үлгерген. Ендеше, арғы кезеңі белгісіз, бертінгісі ғұндар заманынан бастау алып, XI ғасырға дейінгі аралықта түрмыс-тіршілігі ортақ, тарихы тамырлас, рухани өмірі сабақтасып жатқан түркі-монғол халықтарының әдеби-мәдени мүраларын ²⁴Әбулқасими М. Торихезәбоне форси. Қум: Меһр, 1374. 99 б. 71
Сол арқылы қос халықтың көне дәуірлерде дүниеге келген әдеби мұраларын танып, олардың бірлестік құрып, кейіннен біртүтас халық болып қалыптасу барысындағы тарихи жолдарын саралауға мүмкіндік туды. Қазақстан жерін мекен еткен сақ, ғұн, түркі-монғол, оғыз-қыпшақ тайпаларының кейінгі ұрпаққа мирас етіп қалдырған әдеби ескерткіштері мен тасқа жазылған дастандарының қыр-сырларының құпиясын ашу Европа ғалымдарының үлесіне тиді. Тарихтың тереңіне бойлап, аталған тайпалардың шығу тегін, сол кезеңдегі саяси ахуалын, әдебиеті мен мәдениетін тілдік түрғыдан зерттеген орыстың озық ойлы ғалымдарының бірі А.Щербак болды. Ғалым өз зерттеулерінде түркі-монғол бірлігін екі кезеңге бөліп қарайды. Біріншісі - көне дәуірлерден XII ғасырға дейінгі, екіншісі - XIII-XI ғасырлар аралығындағы кезең'. Ал біздің қарастырып отырған ғылыми нысанымыз Түрік қағанаты құрылғанға дейінгі аралықты қамтиды. A.Щербак: "XII ғасырға дейінгі өмір сүрген көне түркі- монғол халықтарының әдеби-мәдени мұралары мүлдем болмаған"2, - деп тұжырымдайды. Біз бүл пікірге қосыла алмаймыз. Себебі, бұл біржақты ғана айтылған пікір болса керек. Әрине, түркілер мен көне монғолдардың Түрік қағанаты құрылғанға дейін бірлесіп өмір сүрген уақытында олардың шығу тегін, түрмыс-тіршілігін, өскен ортасын бейнелеп, одан хабардар ететін бірде-бір әдеби- мәдени мұраның қалмауы мүмкін емес. Ендеше, сол дәуірден жеткен әдеби мұраларға тоқталмас бұрын, ең алдымен, "түркі" және "монғол" этностарыныңшығу тегіне назар аударайық. Түркі-монғол халықтарының туысқандық жақындастығының тамыры тереңде жатқаны баршамызға белгілі. Түркі жұртшылығының арғы тегі ғұндардан бастау алатындығы ғылыми тұрғыдан дәлелдеп жатуды қажет етпейтіні анық. Өйткені, бұл мәселе ғылымға ертеден мәлім болған. Тіпті, академик В.В.Бартольдтыңзерттеулерінде түркілердің ата тегі жайында маңызды пікірлер айтылған. Ол: "Китайцы называют тюрков І векапотомками хуннов"3 - дейді. ¹Щербак А.М. Древне-тюркско-монголские языковые связи. М1965.Стр. 13. ²Сонда, 13-б. ³Бартольд В.В. , 33,577, т.IIч. I. 475. 72 Ғұндардың, түркілердің, монғолдардың тарихын зерттеп, француз тіліне аудару ісінде үлкен еңбек еткен атақты ғалымдардың бірі - Й.Дегин. Ғалымның айтуына қарағанда, монғол мен түркілердің шығуында аса айырмашылық жоқ. Тіпті, Шыңғыс ханның елі - түркілердің бір бөлігі дептүжырымдайды. Осы тұрғыдан келгенде монғолдардың дағүндардан тарайтындығын, түркі халықтарымен туыстас екенін мына бір пікірлерден аңғаруға болады: "Вопрос о происхождении монголов до сих пор недостаточно выяснен. Их считают древнейшим населением Центральной Азиииполагают, что хуны (гунны), упоминаемые китайскимиисточниками за три века до нашей эры, были именномонголами, а вернее, их прямыми и непосредственнымипредками. На протяжении многих веков менялись,но этническая суть народов, ее населявших, от этогокардинально изменялось"*- депС.С.Уолкерөзойыналғатартады. Әрине, ғалымныңбүлпікірінтеріскешығараалмаймыз. Бірақ, оныңбүлтүжырымыәлі де болсанақтылықтықажетететінсияқты. Соныменқатар, олбүгінгімонғолхалқыныңтарихитегікөнезамандарданбастауалатындығынатапкөрсетеді. Дегенмен, бұлжердетүркілердің де ғүндардантамыртартатындығыескерілмеген. Монғол ғалымы Ж.Батсуурь де монғолдардың гендік шығу тегі хүннү (ғүн) елінің мекенімен, олардың саяси орталығымен қадым замандардан бері байланыста екенін ескерте келіп, қазіргі монғолдардың гендік негізінің қалайда Орталық Азияда ең алдымен мемлекет құрып, тарих сахнасына шыққан ғүндардан жалғасып келетіндігін айтады. Осы пікірді сабақтай келген монғолдың тағы біртарихшысы А.Амар да монғолдардың тікелей хүннү (ғұн) ұрпағы болып табылатындығын өз зерттеу еңбектерінде дәлелдеп, нақты деректермен көрсетеді. Негізінен монғол халқының шығу тегін, тарихын Европа мен Азияны билеп төстеген Шыңғыс хан дәуірінен бастауға әсте болмас. Тіпті монғол нәсілін солкезде пайда болды деп айтудың да қисыны келіңкіремейді. Себебі, моңғол нәсілі Шыңғыс хан заманынан әлдеқайдаертеректе болған. Ежелден бері монғол ұлтының аңыз-әңгімелерінде, тарихи жазбаларында олардың шығу тегін батыстан келген деп айтады. СоныменқатарШыңғысханның ⁴Уолкер С.С. Чингиз хан. Ростов на Дону. Феникс, 1998. стр.7 73 жиырмасыншыбабасыБөрте-Чиноныбатыстанкелген,нді, Тибет ханныңұрпағыдейді. Зерделейқарасақ, бұл дажаңсақайтылғанпікірсияқты. Бірақ, шығыстанкелген,үндітектідеушындыққабіртабанжақын келеді3 депжазадымонғолғалымыА.Амар. Монғолдар - ежелгі түркілердің бір бұтағы. Түркі және монғол әулеттерінің тілі мен тарихы ұқсас, бірақ, бұл екеуі түбі бір ұлт болмағандықтан, монғол тілінде сөйлейтін бұл ұлттың шығу тегі шығыстан екендігі тарихи деректерде көбірек айтылады. Соларға сүйене отырып, монғолдар ндінің оңтүстік жағында кейінірек мүсылман дінін ұстанған Мауғал аймағынан шығуы мүмкін деген тұжырымға келеміз. Лувсанданзан жазып қалдырған "Алтын шежіреде" Тибет Мойын тақты ханыңан тарайтын Мүхит Сәуегей алтын тақты ханның балалары үшеу еді. Олар: үлкені - Борашы, ортаншысы - Шибақүшы, кенжесі - Бөрте Шынуа (Бөрте Чино). шеуі өзара жанжалдасып, ағаларынан бөлінген Бөрте Шынуа түстіктегі теңізден өтіп, бөтен өлкеге келген соң, Сұлу Марал (Гао Марал) деген қызға үйленіп, бұлардан монғол тайпасы тарайды. Көк Тәңірдің жебеуімен Бөрте Шынуа мен Сұлу Марал екеуі Бұрхан Қалдын деген тауды мекен етіптіб деп жазады. Осы бір дерекке қарағанда Бүрхан Қалдын дегені Алтай тауындағы Ергенекон жері болуы ықтимал. Қытайжылнамаларындамонғолдарды "шиуңну" депте атайды. Қөнезамандардаөзалдынатайпалықодаққұрыптұрғансәттеқытай мен сәнбилерденжеңілістапқанолар Алтай тауындағыайналасынбиікшоқыларқоршағанкеңалқаптыпаналайды. Бұлжердімонғолдар"Ергенекон" депатаған. Ергенеконаймағыөмірсүружағынаншиуңнуларға, яғнимонғолдарғаөтеқолайлымекенболды. Бұлөлкегеқоныстанғаноларсолаймақтанөсіп-өніп, ұлғайып, іргеліелгеайналады. ҚұттымекеніболғанЕргенеконжеріндемонғолдар алтын, күмісөңдеп, түрлібұйымдаржасауменайналысқан. Кейіннен, осы біркиелімекенолардыңалдағытірліктеріне, халқыныңөсіп,ұлғаюынатарлықететінболғансоң, Ергенекондытастап,басқажаққақонысаударуғамәжбүрболады. АлғашқышыққандардыңбірбөлігіБөрте-Чино мен Гао МаралдыңсоңынанеріпҚара-мүрен, яғни, Амур бойынжағалап, ⁵Қазақтарихы. Алматы, 1997. 38-б. ⁶Лувсанданзан. Алтын шежіре (Шыңғыс хан қағанатының, көнетүркі- монғолтайпаларыныңтарихы). Алматы: Өнер, 1998.14-15-б.б. ежелгі 74 шығысқакетсе, қалғандары Алтай тауыныңкүнгейетегінетүсіп, сондағұмыркешеді. Бірақ, олар бұл жерде өз тәуелсіздігін ұзақ ұстап тұраалмайды. Ақырында сол заманда атағы дәуірлеп тұрған Жыужән хандығының құрамына кіріп, олардың боданына айналады. Ергенекондағы кәсіптерін жалғастырып, жыужәндықтарға алтын мен күмістен, темір мен мыстан түрлі бұйымдар, қару-жарақтар жасайды. Олардыкейде "Сыр халқы"депатаған. Ал "Сыр" дегенсөзкөнетүркітіліндетүрліметалдыңқұпиясынбілетіндер,яғни кен өндірушілердегенмағына береді7.Кейбір деректерде осы сыр халқының, яғни монғолдардыңсаны өсіп, ұлғайып, қуаты толысқан шақта бөрінің басы бейнеленген байрағын көтеріп, жеке хандық болып бөлініп шығатындығы әңгімеленеді. Осы тұрғыдан келгенде - монғолдардың шығу тегінебайланысты аңыздар түркілердің арғы тарихына үқсас әрі тамырлас екенін аңғару қиын емес. Сөзіміздің басында ғүндар түркілердің арғы тегі дегенболатынбыз. Сол ғұндар бірлестігін көрші мемлекетталқандап, кәрі-жасына, еркек-әйеліне қарамай түгелімен қырып салады. Тек бір тоғыз жасар бала ғана аманқалады. Бірақ, қатыгез жау әскері оның қол-аяғын шауып,саздаққа тастап кетеді. Бір қаншық қасқыр оның жатқанжеріне үнемі ет әкеп беріп жүреді. Сол етті жеп, балада аман қалады. Кейіннен ол жаңағы бөрінің қаншығыменжақындасып, оны жүкті қылады. Мұны естіген дүшпандарыбаламен қоса қасқырды да өлтірмек болады. Ал бөрініңқаншығы Алтай тауы жаққа қашып барып, сол арада ешқандай жау кіре алмайтын биік шоқылардың тасасына тығылып, сол жерде он бала табады. Солардың бірі - Ашына. Ашына - түріктердің арғы тегі, қасқырдыңұрпағы. Ол өзінің қасқырдан таралғандығын ұмытпас үшін қақпасына бөрінің басы алтынмен бейнеленген байрақ іліп қояды екен. Осыған байланысты түріктердің арғы тегін бөріден тарататындығы жайында айтылатын бірнеше аңыздардың бар екені рас. Енді сөзіміз нақты, дәлелді болу үшін соларға тоқтала кетейік. Сақ, ғұн заманында Мөде өзінің екі қызына жапан түзден сарай салдырып береді. Олар қасқырменбудандасады. Содан шин түріктері тараған екен дейтін аңыз бар. ⁷Салғараұлы Қ. Алғы сөз. Түріктер, жыужөндар. Алматы: Санат, 1999. 6-б. 75
Бөрі басы - ұраным Бөрілі менің байрағым Бөрілі байрақ көтерсе, Қозып кетер қайдағым, - деп ұрандап, Көк бөріні жырға қосуы арғы тегін ұмытпаудың нышаны болар. Осы бір маңызы зор деректердің өзінен-ақ, көне әдебиет көгіндегі көк бөрі тұлғасы түркілер мен монғолдарға ортақ екенін аңғару қиын емес. Сондықтан осы қос халық өздерінің арғы тегін бөріден таратып, оған ерекше құрметпенқараған. Міне, осы секілді қасқыр жайындағы салыстырмалы дерек көздеріне сүйене отырып, түркі-монғол халықтары арасында туындаған бөріге қатысты мифтердің көпшілігі Түркі қағанатына дейін туып, қалыптасқан деп түжырымдауға болады. Сонымен қатар, Бөрте-Чиноның өмір сүрген дәуірі мен аталған мифтердің оқиға желісі бір кезеңге сәйкес келуі тарихи шындықтың сол уақытқа сайма-сайкелгендігін айқындай түседі. Ертедегі Вей патшалығы түріктердің арғы аталарына, яғни, ғұндар бірлестігіне шабуыл жасап, оларды талқандағаннан кейін, Ашына бес жүз үйлі жанды ертіп, Жу-жуға қашып барып, Алтын тауды мекендеп, онда темір өндеумен айналысады. Ол таудың сыртқы көрінісі дулығаға ұқсайды. Дулығаны "тужио" деп атаған. Кейіннен осы "тужио" сөзі халықтық атауға ие болғаны баршамызға мәлім8. Себебі, қытай деректерінде түріктерді - "тужио", кейде "түкю" деп те атайды. Дәл осындайпікірді Шәкәрім Құдайбердиев те өз шежіресінде жазып қалдырған3. Жоғарыда аталған Алтын тау дегені сірә, Ергенекон тауы болса керек. Өйткені, көне монғолдар да сол ⁸Сонда. 3-б. ⁹Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ, һәм хандар шежіресі. Алматы: Қазақстан, Санга, 1991. 9-11-б.б. 76
Ғұндар мемлекеті ыдырағаннан кейін Алтай тауының айналасындағы Ергенекон жерін мекендеген түркі-монғол халықтарының үсталық жағынан ғана емес, рухани- мәдени жағынан да ерекше даму үстінде болғанын көреміз. Өздерінің құтты мекені болған Ергенеконаймағын жырға қосып, кейінгі ұрпаққа әдеби-мәдени мұра ретінде қалдыруы сол кезеңде өмір сүрген түркі- монғол халықтарының рухани дүниелерге оң көзқараспен қарағандығын байқатады. Бұл жерде біз белгілі ғалымH.Келімбетовтің зерттеулеріне сүйене отырып, "Ергенекон" дастанын көне түркі-монғол дәуірінен қалған әдеби ескерткіш ретінде бағалаймыз. Енді, сол "Ергенекон"дастанына тоқталайық. "Ергенекон" дастаны ғүндар бірлестігі ыдырағаннан кейін Алтай өңірінде түркілер мен монғолдардың бірлесіп өмір сүрген уақытында дүниеге келген тарихи-әдеби туынды. Сонымен қатар, бұл дастан - Түрік қағанатықұрылғанға дейінгі уақытта, түркі-монғол халықтарының арғы ата-тегін аңыз-әпсаналар бойынша жыр еткен ежелгі ауыз әдебиеті үлгілерінің бірі. Көне түркілерге қатысты айтылатын кейбір аңыздар,әпсаналар осы "Ергенекон" дастанында да үшырасып отырады. Енді осы жайттарды нақтылай түсу үшін дастанның мазмұнына қысқаша тоқталайық. Көне дәуірлерде Көк Түріктердің слін Иль деген хан басқарыпты. Оның кезінде түркі елі аса қуатты,атақ-даңқы асқар таулардан асып тұрған екен. Бірақ,көрші елдің әміршісі түркілерге түтқиылдан соғысашады. Кескілескен ұрыс басталған сәтте жау әскері қашажөнеледі. Бұл олардың алдын-ала ойластырған әдіс-айласыболса керек. Ал түркілер артынан қуа береді. Алайда жауәскері өздеріне ыңғайлы жерге келгенде жалт бұрылып,түркілерге қайта шабуыл жасайды. Осы кезде түркілерді қоршап алған дұшпандары оларды қырып-жойып, тірі қалғандарын түтқындап әкетеді. Осы бір жойқында аман қалған Ильханның баласы Қаян мен оның жиені Тоғыз әйелдерімен тұтқыннан ¹⁰Сонда, 9-11-б.б. 77 қашып шығады. Өздерінің ескі жұртына келіп, жайылып жүрген төрт түлік малдың әрқайсысынан бір-бір жұптан ғана алып, шөбі шүйгін, жайылымы бар, жанға жайлы мекен іздейді. Сөйтіп, арада біраз уақыт өткеннен кейін айналасын биік таулар қоршаған табиғаты тамаша жер тауып, сонда біржола тұрақтайды. Ол жерді "Ергенекон" деп атайды. Қаян мен Тоғуздың бұлай деп атауының өзінде ерекше мән бар сияқты. Бұл сөз "Ергене" және "Кон" деген екі түбірдің бірігуінен жасалған. "Ергене" сөзі - "тау белдеуі", "Кон" - "Құлама жар" дегенді білдіреді. Жер-көкті шарлап тапқан "Ергенекон" алабы оларға құтты қоныс болады. Қаян мен Тоғуздың зүлымдықтан қашып, ешқандай соғыс болмайтын, іздесе жау әскері таба алмайтын жанға рахат, малға қолайлы, шөбі шүйгін, мекен іздеуі араға көптеген ғасырлар салып, алдымен Қорқыт туралы аңыздарда, кейінірек Асан Қайғы бейнесінде көрініс табады. Қорқыттың дүниені кезіп, өлімнен қашып, адамзат баласына өлмейтін өмір, мәңгілік мекен іздеуі ерте дәуірдегі оқиғаларды еске түсіреді. Ал Асан Қайғының: "Ай хан, мен айтпасам білмейсің, Айтқаныма көнбейсің. Тіл алсаң іздеп қоныс көр, Желмая мініп жер шалсам, Тапқан жерге ел көшір Мұны неге білмейсің"11 - деп, Жәнібекке айтқан толғауында тарихи оқиғаның аңыз- әфсаналарға айналған сюжеттік желісін төл әдебиетіміздің төрінде түрған жыраулар поэзиясынан байқауға болады. Әрине, "Ергенекон" дастанына өзек болған негізгі идея халыққа құтты мекен, бақытты ғұмыр кешетін өлкені табу болатын. Көне дәуірлерден бүгінге жеткен осы бір дастанда түркі-монғол тайпаларының сан ғасырлар аңсаған киелі аймағын тауып, сол жерден ұлғайып, өсіп, іргелі мемлекетке айналғаны жырланады. Тіпті, Ергенекон алабының әміршісі Бөрте Чиноның халықты өзіне қарата айтқан: ¹¹Ай, заман-ай, заман-ай. (Бес ғасыржырлайды). Алматы, 1991. 24-б. 78
¹²Оғыз нама /Қүрастырған Г.Шмин,М.Ілегенов/, Пекин: Ұлттар баспасы, 1986. ¹³Майдар Д. Чингиз хаан ба монголын их гүрэн /Ж.Шекен. Моңғолдың құпия шежіресінің фольклорлық-әдеби негіздері. Канд. дисс./Уланбаатар. Шинжлехухаан, техникийнмэдээллийнтов. 1990. 26-б. 79 мәденимұрасы - "Ергенекон" дастаныныңбізгежеткенүзіндісіболса керек. "Бір күні Ергенекон елінің әміршісі, кемеңгері, алып батыры Бөрте Шене (бөрі) қарамағындағы халқын жинап алып, оларға үндеу сөз айтады: - Уа, қасиетті Көк Бөрі ананың ержүрек оғландары мен әулеті! Менің айтар сөзімді пайымда, жақсылып үғып ал! Біздің ата-бабаларымызға қадым замандардан бері осы Ергенекон жері құттымекен болған. Көк Тәңірі бізді қолдап, өстік, өндік,көбейдік. Бұл үшін киелі Ергенекон жеріне бәріміз басиіп, тағзым етейік. Әйтсе де біздің ұлы бабалар зираты жатқан қасиетті ата мекеніміз анау заңғар таулардың арғы жағында екенін ұмытпайық. Бір кезде бізге қорған болған асқар таулардың қоршауынан амалдап шығайық. Енді аттың басын ата жұртқа бұрайық. Табғаштарды жерімізден қуып шығарайық. Сөйтіп, кек қайтарайық!"14 Бұл көне дастан жайында алғаш ғылыми-зерттеу жүргізген H.Келімбетовтің еңбегін айрықша атаған жөн. Десек те, осы ғылыми зерттеу барысында көбінесе түрік ғалымдарының зерттеулерін қарап отырсақ, дастанның біз көрмеген кейбір қырлары, қызықты деректердің бар екеніне көз жеткізіп отырмыз. "Ергенекон" дастанындағы бір қызық оқиға – Түркілер мен монғолдар таудың темірлі бөлігін ерітіп, бір қомды түйе өтетін жол салғаннан кейін көк жалды бөрінің пайда болуы. Енді мәтіндегі үзіндіге назар аударайық: "Бир юкли деве чикасак денли иол болди. СонрагекиелелибирБозкуртчиктиортайа; нереденгелдигибилинмейен. Бөзкуртиуруду; ардиндан Турк миллети. ВеТурклер, Бозкуртниңөндерлигинде, о кутсалиылининкутсалайынинкутсал Енді осы бір үзіндіні тәржәмалап көрейік: "Атан түйе жүгімен шығатын жол болды. Осы кезде бір көк жалды, Көк бөрі ортаға шықты. Қайдан келгенін ешкім білмейді. Көк бөрі келіп, Түріктердің алдына қасқайып тұра қалды. Жолды сол көрсететінін Түріктер бірден түсінді. Көк бөрі жүріп кетті. Артында Түрік халқы. Осылайша Түріктер Көк бөрінің жол бастауымен құтты жылдың құтты айының құтты күнінде Ергенеконнан шықты". ¹⁴Келімбетов Н. Қазақ әдебиеті бастаулары. Алматы: Өнер, 1998. 50-51- б.б. ¹⁵ Nihal Atsiz. "Ayyildiz" газетi. Istanbul 80 Бізбұлкөне дастан жайындағыдеректердіН.Атсызеңбектеріненкездестіріпотырмыз. Әйтсе де, түрікғалымыН.АтсыздастандағыКөкбөрініңжолбастауытуралыдеректіқайданалғаны, кімгесілтемежасағаныжөніндеешнәрсеайтпаған. Демек, ғалымныңкелтіргендереккөздерітүпнүсқағабіртабанжақынболуы да ғажапемесдептопшылауғаболады. Әрине, бүлжердегіКөкбөрітұлғасыбізүшінөтемаңыздымәселелердітудырыпотыр.Өйткені, "Ергенекон" дастаны жөнінде зерттеу жүргізген белгілі ғалым Н.Келімбетовтің еңбектерінде көк жалды Көкборі және оның жол бастауы туралы әңгіме қозғалмайды. Ал,H.Келімбетов "Ергенекон" дастанының мәтінін белгілі түрікғалымы А.Инанның еңбектерінен алғаны жөнінде айтып өткен. Десек те, Кок бөрі бейнесі өзге ғалымдардың "Ергенекон" жайында жазған зерттеулерінде еш кездеспейді. Міне,H.Атсыз еңбегінде келтірілген деректің маңыздылығы осындажатыр. Осы түрғыдан келгенде көне түркі-монғол дәуірінен жеткен әдеби мүрада мифтік оқиғалардың суреттелуі, сюжеттік желісі бертінгі мүраларымызбен сабақтасып жатуында айрықша мән бар сияқты. "Оғыз-наме" дастаныкөне түркі-монғол халықтарының эпикалық аңыздарыныңнегізінде құрылғанға үқсайды. Өйткені, "Оғыз-намедегі"Көк борінің пайда болуы туралы сюжет соның айқын дәлелі бола алады. Дастанда Көк Тәңірінің жібергенжәрдемшісі көктен түскен Көк бөрі Оғыздың әскеріне жол көрсетіп, тек жеңіске бастап отырады16. Тіпті Көкбөрінің: "Ай, ай Оғуз! Урум үстіне сен аттанар боласың! Ай, ай Оғуз! Қызметіңде мен жүрер боламын!", - деуі Көк Тәңірінің Оғызға жіберген жәрдемшісі ретінде көрініс табады. Ал "Ергенекондағы" Көк бөрінің қасқайып түрып, жол бастауы Оғыз-намемен үндес екені айқын. Ергенскон дастанында Көк бөрінің қайдан келгенін ешкім білмейді. Ақырында түркілер оны Көк тәңірі тарапынан келген қорғаушы деп түсінеді. Сол арқылы таудың қоршауынан шығып, көздеген мақсаттарына жетеді. ¹⁶Оғыз-наме.Мухаббат-наме, А, 1986, /Ә.Дербісалин, М.Жармұхамедұлы, Ө.Күмісбаев 81 Міне, осы бір тарихи, әдеби мұралардың өзінен Көк бөрі тұлғасының көрініс табуына қарап, көне түркі-монғол халықтарының Көк бөріні тотем санап, оны ерекше құрмет түтқанын байқаймыз. Зерттеуіміздің басында айтып өткеніміздей, әлемді билеген Шыңғыс қағанның Қаят тайпасынан шыққандығын, оның ата-салтын сақтап, әсіресе, басына іс түскенде жанын аманалып қалған Бүрхан Халдун тауына тағзым жасауды өсиететкендігін "Монғолдың қүпия шежіресінен" оқып білеміз!7. Бүл деректің ғылыми зерттеуден алатын орны айрықша, әрі оны дәлелдей түсетіні анық. Мүндағы Бүрхан Халдун дегенінЕргенекон деп білеміз. "Ергенекон" дастанының аяғында Бөрте Шененің сөзін күллі халық қолдап, қолпаштап, алыс сапарға әзірлік жасайды. Көштің биік таулардан шыға алмай түйыққатірелгені, сонда бір темірші үстаның жетпіс түйенің терісінен үлкен көрік жасап, таудың темірлі бөлігіне көмір жағып ерітіп, жол салып өткені, туған жерге жеткені, төрт жүз жылдан кейін табғаштардан кек қайтарғаны, кейіннен "Түрік қағанаты" атты үлкен мемлекет құрғаны жырланады. Міне, "Ергенекон" дастанының кысқаша мазмүны осындай. Бір өкініштісі, бүл дастан біздің заманымызға толығымен жетпеген. Әйтсе де, бұл көне мұраның кейбір сақталған үзінділері арқылы түркі-монғол халықтарының ата қонысы, арғы тегі бір, туысқан халық екенін аңғару қиын емес. Сонымен ойымызды қорыта келгенде айтпағымыз, "Ергенекон" дастанын түркі-монғол халықтарының шыққан тегін аңыз-әпсаналар бойынша жырлайтын әдеби мүра ретінде бағалаймыз. ¹⁷Монғолдың құпия шежіресі /Монғолшадан ауд. Сұлтанияұлы М./ А: Өнер, 1998. 50-51-б. 82 жүктеу/скачать 0.97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|