МӘШҺҮр-жүсіп қолжазбаларындағы ислам мәдинеті

Ғәлимул әруах [2] да һәм әруахтарды жаратып дүние базарын алдына құрып аралатқан екен. Әруахтар он бөлек болды, тоғызы көзі түсіп көңілі қалағанын алабастады. Бір бөлегі дәнемені керек қылмай шекшиіп тұрып қалды. Құдай тәбарак уа тағала бұлардың алдына әхирет базарын құрып, сегіз ұжмақты жасап көркейтіп, қызықтырып көрсетті. Әруахтар он бөлек болды, тоғызы көзі түсіп көңілі қалағанын алабастады. Бір бөлегі дәнемені керек қылмай шекшиіп тұрып қалды. Бұл қалған бір бөлекке тозақты жасап, қорқынышты қылып дүрілдетіп қыздырып отын шалқытып, түтінін қаптатып еді. Быт-шыт болып он бөлек болды, тоғызы тым-тырақай үркіп олағып қашты. Бір бөлегі сілейіп отты соты қырау құрлы көрмей тырп етіп бүлк етпей тұрып қала берді.

Сонда Құдай тәбарак уа тағала бұларға айтты: өзім патшалығыма арнап екі той жасаған едім. Бірі дүние, бірі ахирет. Сол екі тойдың түгел тамашасын түзеп алдарыңа салдым. Не дүниеден дәнеме алмадыңдар. Не ахиреттен керек қып дәнеме алмадыңдар. Бергендігімді білмей сыйлап, құрметдегенімді керек қылмай тұрғансоң, отпен үркітіп азабпен қорқытып зәресін ұшырайын деп тозақты қыздырып түслетіп едім үрікпедіңдер, саспадыңдар, қорықпадыңдар, қашпадыңдар. Енді сендерге не керек айтыңдар дегенде, бізді жоқтан бар қылып жаратқан өзің. Бізге не керек екенін білмей тұрсың ба? Несін айтайық деді. Ойыңда не барын айтуға қимай тұрсың ғой, көргеніңді айт деді.

Көргенімізді айтсақ дүние базарын араладық, алып жатқа, тұтып жатқан, ішіп жатқан, жұтып жатқанды көрдік. Өрік, мейіз, қант деген тәтті тамақтары болады екен. Оның қадірі көріп, қолмен алып ауызға салғанша екен. Төрт, бес сағаттан кейін иттен басқа жеуге жарамайтұғын нәрсе болады екен. Жалған дүниенің бал деген тәтті асы болады екен, ол өзі бір шыбынның боғы екен. Жібектен жасалған киімі болады екен, ол бір құрттың боғы екен. Біреуді-біреуге қызықтырып, құмарландырып қойған бір-екі денедегі құрал, айтуға ауыз бармайтұғын жаман нәрселердің жолы екен. Тірлік бар артында өлімі даяр. Денсаулық бар артында ауруы даяр. Жастық бар артында кәрілігі даяр. Байлық бар артында жоқтығы даяр. Соқыр саңыраулар соқтығып жатыр, аптығып жатыр. Бізге құлақ, көз берген өзіңсің көре тұра, істей тұра оның несіне қызығайық.

Ал ахиретіңді көрдің мұның тірлігі соңында тақау тұрған өлімі жоқ, мұның денсаулығы бар соңында тақау тұрған ауруы жоқ. Мұның байлығы бар соңында тақау тұрған кедейлігі жоқ. Бірақ қанша қызықты болған менен төрінде қасқиып отырған иесі жоқ. Адра тұрып қалған иесіз мүлікті иеленемін деп есі бар кісі ... алмайды. Осының бәрі өзінен өзі болып тұрған жоқ, мұны жасаған біреу бар ғой. Сол иесі қайда екен, көрсек ау деп есідертіміз соған кетіп қалып хайран асыр тұрып қалғанымыз сол десіпті. Аспандар мұның иесін тапсақ екен десеңдер асуы жоқ тау бар, өткелі жоқ суы бар. Құс болып ұшсаң құрулы даяр торлар бар. Жүйрік болып шапсаң қазулы даяр орлар бар. Бір күн тоймағы жоқ қара боран дауыл бар. Биттей жәймә шуағы жоқ қаһарлы жауын бар. Ұшы жоқ ұзындан бейнет бар. Мөлшері жоқ мәшәқат бар. Соның бәрі ісіңнен атқарсаң сонда барып табасын. Жарайды, жарайды оны іздеушіге мұның бәрін үстіне ұйіп, төгеді екен. Онда өзің қайдан табыласың білмей жанын аямай іздеп ... бөскендердің жатса-тұрса басында, отырса қасында боламын.

Олай болса енді бізде табалмай, жетеалмай өлсекте арман жоқ деп, алды-артына қарамай, оңға-солға бұрылмай жолға түсті кетті, түсті кетті. әзл күнде әруах рух нені хоштап алған болса жалғанға келгенсоң әркім соның соқпағымен жүрген. Бай малды, ғалым ғылымды, ұста темір мен көмірді, етікші тарамыспен к..., балта ұстаған ағашты, тезек терген күн шанышты, мерген мылтықты, әркім өз құмарына ынтықты.

Дүние бір сұлу қыз, оның қалың малы жан иман. Жан иманнан, ұят, ардан кешкен бай болмақ. Жә, бұ дүниеден дәнеме керек қылмай қалған ғабдылар, зәһдлар ахиретте көрген соң хәлләтунға бірақ атына хор қызына қызықты да, жалған жабдығын былай қойып, ахирет жабдығына тырысты.

Бұл екеуінің де қызық қызметін хоштамаған алыта хұмарын той... диуанлар бір өзің керексің, өзіңнен басқаның бізге керекгі [жоқ] иә һууә деп мәст мустәғриқ өмір бойы есін жиалмай кеткен ғашық хазірет сұлтан әлғәрифун[3], сұлтан Хожа Ахмад Ясуаии [4].

Шәһіншіһ әулие айтқан: махаббатның жәйін ішкен диуаналар Аллаһ десе от ауыздан шашар ... құдірет бірлен жаратылған жеті тамуғ [5]. Ғашықтарны нағырсында қашар дос... . бір әулиенің тәләффәзи: зерегі биғуруш наданы бәхир. Зерегі һәр сат наданы шәкәр.

Шайтан туралы
«Алланыњ шайтанынан адамныњ шайтаны к‰шті»- деген сµз ќайдан ќалѓан. Оныњ мєнісі. Бір аќсаќпен бір соќыр µмір бойы жолдас болыпты, екеуіде ќайыршы. Аќсаќ нашар єлсіздігінен тапќан таянѓанын кµтеріп арќалап ж‰руге кемдігі бар. Соќыр біреу жетелемесе µз бетімен ж‰ре алмайт±ѓындыѓы бар. Шайтан осы екеуін азѓырып айыралмай кµп єуре болѓан екен. К‰ндерде бір к‰н Алланыњ шайтаны мен адамныњ шайтаны ±шырасыпты. Неѓып ж‰деп салбырап келесін дегенде мына бір соќырмен аќсаќтыњ татулыѓына с±ќтанып, осынша азѓырып айырайын десемде айыра алмай ќалжырап шаршап келемін депті.

Мен екеуін µзіњніњ кµз алдыњда ќайтіп ќосылмастай ќылып айырайын маѓан µзіњ ќол тапсырып пір ќылып ѓайм бас ауырмайсын депті. Жарайды ондай ќылсањ не айтќаныњды ќылайын деп. Ал ендеше тамашама ќарада т±р деп, аќсаќты шаќырыпты. Єй, аќсаќ бері кел, бері кел тез жылдам, ана соќырыњ кейін т±ра т±рсын деген соњ. Аќсаќ шойнањдай басып шолаќ аяѓын арбаныњ доњѓалаѓындай доњѓаландырып жетіп келгенде. Аќсаќтыњ екі ќолын бір ќолмен мыќтап ±стап алып, оњ жаѓына шапалаќпен аямай, ашымай періпті кеп. Мынаны соќырѓа бер, соќырдыњ сыбаѓасы деп. Сол жаѓына келістіріп ќ±лаштап т±рып бір періпті. М±ны µзіњ ал б±л µзіњніњ сыбаѓањ дейді. Ќолын ќояберіп ж‰ре беріпті. Тµбелесуге єлі келмейді, б‰лк етсем м±нан жаман ±рып тастар деп, салбырап ж‰деп соќырдыњ ќасына барыпты. Соќыр жаќѓа сабаѓанын кµрген жоќ. Мынаны соќырѓа Бер, мынаны µзіњ ал дегенді естіген. Маѓан бергені ќайда алаќаныма сал деп асыѓып т±рѓан байѓ±с д‰рсе ќояберіпті. Дєнеме берген жоќ о жаѓыма бір салды, б± жаѓыма бір салды дегеніне соќыр µлсе нанарма? Аса бір ќызыќты ешкімге беруге ќимайт±ѓын нєрсе ѓой кµзім жоќ болѓансоњ мені нандырайын деп айтасын ѓой, нану ќайда µз ќ±лаѓыммен естідім ѓой деп болмайды.

Ќанша айтып нандыра алмаѓансоњ нанбасањ бергені мынау деп, єкелші екі ќолыњды деп. Ќолын ±стап т±рып µзіне ќандай ±рѓан болса ыза болып долданып соќырды сондай ±рыпты. Хайран кµзім ќ±рѓырдыњ жоќтыѓы-ау бергенін бермегеніњ мен т±рмай µзімді келемеж ќылдыњ деп. ¤лсемде µз бетіммен ќањѓып µлейін деп айырылып кетіпті.

Сонда Алланыњ шайтаны µзініњ шайтан болып ж‰ргеніне ±ялып. Адамныњ артыќ екендігіне ден ќойѓан екен. «Алланыњ шайтанынан адамныњ шайтаны к‰шті»- делінген сµз осындайдан айтылѓан екен.

Ќ±ранда «минєл жиннєт уан нас»-ныњ мєѓнєи шєриѓы. Жыннан болѓан шайтаннан да сыйынамын, адамнан болѓан шайтаннанда сыйынамын деп айт деген б±йрыќ сµз ѓой. М±ндай сµзге µзгеден кµрі оќыѓан ѓалымдар тез нанады. Таѓы басќа нанарлыќ дєлелі толыќ.
Б±рынѓы ањыз ћєм б‰гінгі хал
Айдалаѓа елсізге салѓан егінде не ж±мысыњ бар еді?. Кµптік ќылып, к‰штік ќылып сені сабайт±ѓын ол ел мен емес, єдік емес, Сары жыланда емес аѓашты жердіњ жаѓалтайында µз асын µзі ±рлап ішет±ѓын ќара шолаќтыњ дауысы М‰байлі ѓой. ¤зіњді ж±рт байшыл деуші еді, алудыњ, жеудіњ есебін єбден біледі деуші еді. Маѓан µзіњді ќара ќ±рас барлар біреумен к‰нелтіп ж‰ргенін кµре т±рып дєнеме бермейт±ѓын неме екенсін деп сабап-сабап келіп т±рѓан шыѓарсын демей ме.

Естіген ќ±лаќтыњ жазыѓы жоќ, Баянѓа барѓан, бармаѓанын ешкім білмейді. ¤зініњ ‰стінен ќарайт±ѓын бір ... келіп сол дауыс М‰байді оќ атып, ќылыш суырып ќолѓа т‰скен пленде конслар ќасында біреуі де абаќты ќылып к‰зеттіріп ќойыпты деседі. Б±рынѓы уаќытта да кµњілге ќонбаѓан, ±намаѓан ж±мыс болса ж±ртты баќа сорыппа деуші еді. Ќ±лаќ естігенді кµз бір кµрмек. Ж±ртты баќа сорды деген осы.

Адам ісінен шыќќан жасанды нєрселердіњ бірі - µнер д‰ниесі делінеді. ¤йткені, жасанды нєрселердіњ бєрін де адамныњ аќылы, әдісі, амал шеберлігі, µнері, к‰ші кµрсеткен. Ќ±дай баяѓыда Адам ата, Хауа ананы [6] жаратты, ол екеуі жаратынды нєрсе. Онан кейін солардан µсіп µнген адамзат жасалумен болѓан нєрселер.

Ол айтқан: «Дүниеде бір-ақ жалпы тіршілік бар дейді. Жеке заттар, жеке көріністер туады, өледі, кетеді дейді. Бірақ тіршілік еш уақытта өлмейді, ешқайда кетпейді. Толқыннан толқын туады, толқынды толқын қуады. Толқынмен толқын ауысады, бір толқынның орнына екінші толқын басып ауысып өзгеріп жатса да, түпсіз терең дария. Әлі күнге орнында әлі күнге тірі қозғалады. Ұшы-қиыры жоқ ауадан да кең бесігінде толғанады». Осы сөзге менің жаным ырза болды, оны орыс деп айту жарамайды ерсі деп сөйлеу керек.

Екінші сөз Дарбин айтады: «Талай замандар өткенді титтей көзге ілінбейтін бір бүршікті құрттан мал, құс, аң, ағаш сияқты жєндіктер мен өсімдіктер шығады» - деген.

Үшінші сөз Михайл Баскин сөйлеген:

«Әлем жүзіндегі барлық нәрселер тоқтаусыз қозғалып, өзгеріп отырады. Осы күнгі қап-қатты болып тұрған жеріміз бір кезде дауылдап жанып тұрған отты зат болған, нешелер замандар өтіп сырты суый бастаған соң осы қалыпқа келген» - дейді.

Бұлардың сөзін айтып жатқаным, «бұрынғыны айтпай, соңғы сөз ойға түспейді» - делінген. «Сөз сөзден туады, сөйлемесе қайдан туады?!». «Су анасы - бұлақ, сөз анасы - құлақ» Айдай әлем атын білген жүйріктердің сөз атасы болады да, менің құлағым анасы болады да, балалап өріп, өсті.

Алпыс сегіз жаста отырған бір шал айтады:

Әууәл баста көк те жоқ еді, жер де жоқ еді. Ұшы жоқ ұзын, түбі жоқ терең ұшы-қиыры жоқ. От, су, жел, топырақ - төрт түрлі заттан басы құралып, астан-кестен мидай араласып, сапырлысып, қайнап жатқан бір дария еді. Соның оты ұшқын болып жоғарылай берді, жел бірге қабаттасып жоғары көтере берді. Сол ұшқындар ай болды, күн болды, жұлдыз болды. Су бу болып жоғары көтерілді. Жерде дария қандай зор болса, онан шыққан буда ұшан теңіз көп болмақ. Ол булар аспан көк болды. Төртеуінің ішінде топырақ ауыр болғандықтан, төмен ұша алмай қалып жер болды. Не арман өрлей алмай, не жетіп қала алмай, екі аралықта қалғаны бұлт болды. Аспан көк деген кигіз емес, кілем емес, тақтай емес, бу мен су. Сол булар, сулар қабат-қабат жеті қат көк деп сөйленді.

Көп жұлдыздар жетеуінен де ары соншама алыс тұрғандықтан, бізге жылт-жылт етіп көзін қысқан қара қатындай қылмыңдап тұрады.

Күн төртінші қат көкте от күшті айдай әлемді отының сәулесімен жарық қылып тұрады. Айда отта жоқ, сәуледе жоқ. Күн сәулесі оған түсіп айнаға түскен күннің екінші бір жерге түскен сәулесі сықылды күннен көтермей алған сәулемен түнде жарық болғансып тұрады.

Айдай әлем дейді. Он сегіз мың әлем еді, көкпен жердің ортасында болғанды айтады. Мұның атын «аударыс-төңкеріс әлемі» дейді. Біресе олай, біресе бұлай құбылып, өзгеріп тұрмақ.

Көз алдымыз да толық бір қазан су қайнаттық. Шашылған жоқ, төгілген жоқ, қайнап-қайнап суалып таусылды. Су қайда кетті? Бу болып көтеріліп жоғарыдағы өзінің жинс отқа кетті. Жоғарыда су барлығын, от барлығын мұнан білу керек. Бірі түтін, бірі бу, екеуі жоғарыда байланысып, айланысып әлем топырақ болып жүреді, біз оны «бұлт» дейміз. Қысты күні күн жоғары көтеріліп кеткендіктен қар жауады. Жазды күні күннің қызуына жылынып, жаңбыр болып жауады. Су деген т‰нгісі м±з болады, жылылыќ к‰шейсе бу болады. Ауаныњ суыќтыѓы к‰шейсе су ќара б±ршаќ болады да, жылылыѓы к‰шейсе т±ман болады. Д‰ниені ќаптап т±рѓан судыњ жылынќайѓа айналѓаны бу. От пен су араласып ж‰рет±ѓындыѓы сондай екеуініњ соќтыќќан ±рыс, тµбелесінен көк к‰ркірейді, найзаѓай жалтылдайды. Судыњ єлі жетіп сµндіре алмаѓаны. К‰н ќ±йып сабалап жауып т±рѓанда ±шќан ±шќыны от ќайѓымен жерге т‰седі. Аспандаѓы оттан, судан ќар жауады, жањбыр жауады. Ол жерге т‰сті топыраќ болды. Топыраќ болып сол бойымен ќалмайды, шµп болады, аѓаш болады, сонан келіп отын болады. Отыннан т‰тін болып, таѓы аспанѓа кетеді. Не нєрсе болсын, бєрі осындай, т‰рі басќа болѓанымен т‰бі бірге.

Біз µзімізді сол айтылѓандардыњ біріміз, кµктіњ асты, жердіњ асты - осы екеуініњ арасы б±рќырап т±рѓан тозањ-шањ, от, су, жел, топыраќ мидай араласып єлем топыраќ боп т±рѓан осы тµртеуі. Жанды-жансыз бєрініњ жаратылысы осы тµртеуінен. Терезеден т‰скен к‰нніњ жылуынан жыбыр-жыбыр б±рќырап ойлыѓып т±рѓан шањдар солар микроп. Оларды жыбырлатып ќозѓап т±рѓан к‰нніњ кµзінен т‰скен ыстыќ от ... тозањдарды ќозѓайт±ѓын бір ќуат. ... тозањдарды ыстыќтыќ ќозѓай бастаѓан соњ арасындаѓы жабысу ќуаты нашарланып, тозањдарды бірінен-бірі алыстап, тарала бастайды. Біз жаратылып б± д‰ниеге келместен б±рын сол жыбырлап т±рѓан микроптардыњ бірі едік. Ол жерге т‰седі, топыраќ болады. Топыраќтан бірігіп тас болады. Осындай ±лѓаю, µсу жердіњ астына ќарай тырмысып ары беттеп µседі, сол тастан тамырланып, шµп болып, жер ‰стіне шыѓады.

Єууєл басы микроп едік, онан кейін тас болдыќ, онан шµп болдыќ. Ол шµпті хайуан мал жеді. Енді хайуан жынысына айналдыќ, ол хайуанныњ етін ата-анамыз жеді. Олардыњ денесіне келдік. Сол ж‰рген ж‰рістіњ бєрінде де микроптыѓымыз жоѓалѓан жоќ. Біраќ біздіњ не болып, не ќылып, не етіп ж‰ргендігімізді кµрген білген жан жоќ. Ата-анамыздыњ денесінде де микроп болѓанда жай ж‰ргеніміз жоќ, жыбырлап-ќыбырлап тынышын кетірдік. Бала жатат±ѓын жерде т‰біршік-т‰біршік болып жыбырладыќ. Ќан ішінде жортып ж‰ріп, бала жасап шыѓарат±ѓын машиналардай жыбырладыќ. Екі жасты ерік єліне ќоймай т‰йістіріп, µйтіп-б‰йтіп жалѓан жарыќ д‰ниеніњ ж‰зіне келіп кісі болып отырмыз.

Кен тас болѓанда єр микроп єр т‰рлі кен тас болѓан. Алтын тас болѓан да бар шыѓар, к‰міс тас болѓан да бар шыѓар. Біреуі мыс, біреуі ќола, біреуі бор тас, біреуі темір тас болѓан да бар шыѓар. Қазақта айтады: «Жібімейтұғын тас сарањда. Осы шіркін темірден жаралған ба? Ќаттылығы темірдей-ақ бар-ау»,- дейді.

Бұзәң бос белбеу біреуді бордан жаралған ба деседі, неден жаралғанын білмес де, ћәр кімді түрінен, мінезінен әр нәрсеге ұйғарады. Адам бір қалыпты, бір түрде болмайтұғыны сол жаралуында қатпаған, араласпаған нәрсесі жоқ. Кімде-кім болсын туа болмайды, жүре болады. Боз-боз жандар болады ұрлық қылған емес, қарлық қылған емес, кісі өлтірген емес. Мехнат, машақатты басынан көп кешіріп, қайғы ғамның қалың ортасында жүріп табиғат жазасымен жазаланып, жәбір жапаны көп көріп, құртылуы жеткен соң алтын болып тазарып шығады. Мұны бізге бұрынғылар ұқтырып кеткен.

«Жердің кені қазса шығады, адам кені жүрсе шығады»- деген.

Және айтқан жігіт күніңде жаннан күшті іс қыл, өлсең өлесіњ, өлмесең кісі болып шығасың.

Үйде өскен бұзау өгіз болмайды деген.

Тор айғызлы айтқан екен деседі:

«Есің бар да ер таны беріп жүріп,

Атың бар да жер таны желіп жүріп».

Бұ дүниенің өтерін білген сірә біз.

Малың бар да сұлуды ал көріп жүріп.

Жастықта жүріп тұрып не нәрсені болсада көзбен көріп, басынан кешіріп, тұрмыс тартысынан таяқ жемеген кісі болмайды. Мұндай болып жетілген жандарды бұрынғы көзі қырағы танушылар «күш бірлі алтын» деуші еді, бұл күнде кісі дерлік кісі жоқ, кісіні кім танысын?!

Мұхтар Әуезов айтқан: «Босқа еріп жүрген ылғи соқыр».

Михайл Баскин айтқан: «Басы жоқ мұжықтар. Қанша жылда білді дегенімен пайда мен тамақтың, ұсақ мақтанның құлы болған жандарды кісі есебіне санауға жарамайды».

Дене - бір қараң[ќ]ы үй, жан - сол үйді жарық қылып тұрған бір сәуле. Әркімнің жаны бір қалыпта бір түрде болмайды. Сондай болғаны үшін айтылды: «Арық пенен семіздің басы бір ме? Жақсы менен жаманның жаны бір ме?»,- дейді.

Дене үй сықылды болғанда, жан ол үйге түскен сәуле, жарық сықылды болғанда, әркімнің түндігіне, терезесіне қарай жарық сәуле болмақ. Түндіксіз, терезесіз үйлерге жер мен көктің арасын толтырып тұрған жарық сәуледен не пайда? Түндіксіз, терезесіз үй сықылды сәулесіз жандар көп болады. Қазақ айтады: «Бір ұнатпаған, жақтырмаған кісісін, шіркін, өзі сәулесіз, санасыз неме ғой»- деп. Бұл жанның көріп тұрғаны, кіріп тұрғаны жалғыз біздің ғана денеміз емес, бізден бұрынғы талай мақлұқтың денесінде жүрді. Малдың да, аңның да, ұшқан құстың да денесінде жүрді, бұрынғы өлген, өткен адамдардың да денесінде жүрді. Өлгендерден, өткендерден кете беріп туғандарға келе берді. Өлсе дене өледі, жанға өлім жоқ! Бізде түрлі мінез, түрлі табиғат болатұғыныдығы сондықтан.

Бұл әлем ±шы жоқ, ұзын түбі жоқ, терең ұшы-қиыры жоқ, таусылмайтын, құрымайтын дария дедік. Єууәл басы Адам ата, ахиры - осы отырған өзіміз. Дарияда толқын - біз дедік. ¦шқан құс, жүгірген аң төрт, аяқты хайуан, екі аяқты адам. Ай мен күн, күндіз бен түн, аққан су мен ескен жел, жанған от, бұрқыраған топырақ, тау, тас, ағаш, шөп - бәрі толқын-толқында тұрақ бар ма, қалай айдаса солай кете береді. Бұл дүниенің ағымы - дарияның толқыны. Толқында жүрген жан өз басына өзі ие бола ала ма? Толқынның айдап кетуіне қаңбақ та бір, дөңбек те бір. Ойлаған ойыма жетемін деуші, өз дегенім мен боламын деуші, толқынға қарсы малтыймын деген ондай жан «Әлін білмеген әлек» деген атқа ұшырайды.

Қазақ байғұсты айтады: «Ойлаған ойын тындыра алмай, ісі орнына келмей қалған біреуді «мына шіркіннің салы суға кетіп, иығы түсіп, жүдеп тұрғанын» - деп солай деп сөйлейді. Кім-кім болсын толқында жүр ғой деп ойлағаны. Толқында жүргеніміз шәк-күмәнсіз. Сол толқында жүрген де – біз. Толқынның үстінде жүрген бір күмға отау тіккен көбік күміғып дүрде болып келеміз. Кейінгі жағымыздан бір толқын келіп соғып кетсе, аман бол, қайда кетіп, қайда жоғалғанымызды жан білмейді. Жан білгені, жан білмегені не керек?! Дарияның өзіне кеттік, көкке ұшып, иә, болмаса, жерге кіріп кеткен жоқ, біз, міне, қазақтың ұлы «Құдайын тапты» деген сөздің мәнісін осы! Єй, қазақ, байғұс-ай, айтуын айтады, мәнісін білмейді.

«Ертегі байсыз болмайды»- дегендей, Мәшһүр сөзі ертегісіз болмайды. «Ұры қартайса, сопы болады. Ќар қартайса, бибі болады. Бүркіт қартайса, тышқаншы болады»- сондай сөздер бекер бола ма?! Міне, біз де қартайған соң, ертегішіл болдық. Бұрынғы заманда бір жосын көп балықтар өздері ұшан теңіз дарияда жүріп су іздепті. ¤зді-өзі әңгіме қылысады дейді. Жұрт айтады: «балықтың жаны суда»,- дейді. Сусыз балыќтыњ тіршілігі жоќ дейді. Су деген µзі ќандай болады екен? Т‰рі-т‰сі ќандай екен? Егер ќорек боларлыќ нєрсе болса да ми тєттілігі ќандай екен? Оны біздіњ іздеп тауып алуымыз керек екен деп алас±рыпты. Осы дарияда кµп жасаѓан бір кєрі балыќ бар дейді. Сонан с±рап ‰йреніп біліп алуымыз керек деп, кєрі балыќты іздеп алас±рды дейді. Суда ж‰рген балыќ бір орыннан табыла ќоя ма? «Есі кетті, жаны шыќты»,- дегендей, болѓанда кєрі балыќты тауып ж‰рген т±рѓан мєн-жайларын айтып су ќайда, ќандай орында болады? Соны бізге тауып берсењіз екен деген соњ, ол кєрі балыќ ойлапты, б±лар µз-µздерініњ ќайда ж‰ргенін білмей ж‰рген миѓ±лалар екен. Кµрініп т±рѓан жер ‰стінде ж‰рет±ѓын жолынан адасќандарды жµнге салып, сµзге т‰сіру оњай. Кµрінбеген аќыл иесі зейін пікірден ойлай-ойлай ойы адасќанды жµнге салу, сµзге т‰сіру. Ешкімніњ ќолынан келмейт±ѓын барлыќ дєнемені білдірмейді, жоќтыќ µзі ‰йретеді делінген.

Мен сендердіњ кµрмеген білмеген нєрселеріњді кµрген-білген емеспін, білсем айтпаймын ба?! Мына жаќта осы даубай жаралѓаннан бергі жаралып, µлмей-талмай жас жасап келе жатќан менен он есе, ж‰з есе кєрі бір балыќ бар, сол айдан аныќ, к‰ннен жарыќ белді соѓан барыњдар. Кµкте т±рѓан темір ќазыќтан беттеріњді аудармай ж‰ре берсењдер табасындар деп жµн сілтеді.

Б±ларда ќатыќтай ќатып, с‰ттей ±йып жµнеліп берді. Сµйтсе б±лардыњ б±л бара жатќан бетінде ж‰з жылда бір ќатты соѓат±ѓын дауылдыњ ж‰ргінші жолы бар екен. Тарѓабатай тауыныњ алыбындаѓы ебініњ желінжей бµлек бір жел екен. Б±лар соѓан келіп ќалып жел аспанѓа ±шырып дариядан лаќтырып далаѓа, шµлге шыѓарып тастайды. Кєне, енді б±ларѓа су ќайда µлет±ѓынын аныќ білді, б±рын суда ж‰ргендіктерін жања білді. Ќазаќ айтады:

«Тірліктіњ ќадірін µліп кµрде жатќан біледі.

Ден саулыќтыњ ќадірін, ауырып тµсек тартќан біледі.

Жан тыныштыќтыњ ќадірін, толѓатып бала тапќан біледі.

Сары атаныњ ќадірін, ел ќыдырѓан сарт біледі.

Сәнгәсін т‰нніњ ќадірін, сексенге келген ќарт біледі.

Тµс айылдыњ батќанын, иесі білмейді, ат біледі.

Ер жігіттіњ ќадірін, аѓайын білмейді, жат біледі.

Кімніњ жаќсы - жаманын жаратќыш Хаќ біледі».

Мыњ сµзден бір сµз, ќиссадан ќисса мєнісі єњгімеден µлсе, сыбаға алу керек дегені. Ќ±дай, Ќ±дай деп ж‰рген Ќ±дай он сегіз мыњ єлем жаратып, µзі біреу салып алып, µњшењ бµлек т±рѓан Ќ±дай жоќ. ¤зіміз ќайда болсаќ, Ќ±дай сонда болады.

Адамда жан бар, дене бар. Екеуі бірінен-бірі жасырын емес, біраќ жан деген нєрсені ешкім кµрген емес. Адамныњ денесі µзіне де, басќаѓа да кµріністе т±р. Жанныњ µзі кµрінбейді, барлыќ белгісі кµрінеді. Жанныњ барлыѓы сонан танылады. Барлыќ белгісі адамда бір нєрсені ойына алып, ойлану бар, сезу бар. Ойланып, сезген нєрсесін орындап, орынѓа келтіру бар, жалыќты, тыныќты, бір нєрсені жаќсы кµреді, бір нєрсені жек кµреді. Міне, осындайлар жанныњ барлыќ белгісі. Адам денесі машина, ќ±рал-сайман. Сол ќ±ралдармен, сол машиналар мен денедегі барлыќ нєрселерді жасап шыѓарып т±рѓан жан бір ±ста сімер.

Б±л єлем ж‰зінде барлыќ µнер ќ±лаќ естімеген, кµз кµрмеген ѓажайып тамашалар баршасы да осы адамныњ ќара бойынан тауып алынѓан. Дене - бір ќарањѓы ‰й. Жан - сол ‰йді жарыќ ќылып т±рат±ѓын сєуле дегенде, сєуле отсыз болмайды. От болса, оныњ екінші бір нєрсені ќыздырат±ѓын ќызуы болады. Ол ќызу денедегі ќанды ќыздырады. Сонан соњ денегі ж±мыстардыњ бєрін ќан ж±мыстатты. Денеде жанѓа серік болуѓа жарайт±ѓын нєрсе - ќан. Жан - сєуле дейік, ж‰рек айна дейік, айнаѓа т‰скен сєуле ойнаќшып т±рады. Ж‰ректіњ л‰пілдеп, ойнаќшып т±рат±ѓындыѓы сол, ж‰регі айна болуѓа жараѓан жан µз бойындаѓы ерік ыхтиярды µзі билейді. Ж‰регі айна болуѓа жарамаѓан жанды ќан билейді, ќан б±за бастайды. Б±зыќтыќ табылѓан адамды «ќаны б±зылѓан шіркін ѓой» дейтіні сондыќтан.

Адамда екі демалыс бар: бірі - танаудан ішке ќарай кіреді, бірі - екінші танаудан далаѓа ќарай шыѓады. Осы екі демалыстыњ бірі тоќтап ќалса, кісі дереу µледі. Ќазаќтыњ «бір демі ары, бір демі бері»- дегенініњ мєнісі осы. Ішке ќарай кірген демалыс ал дегеннен ж‰рекке барады, ж‰ректі ќозѓайды. Онан даму, ±лѓаю жолымен µкпе мен бауырѓа барады. Ол екеуі ж‰ректіњ ќызметкері ќан тазалап т±рат±ѓын машиналар. Онан ары к‰ллі денені т‰гел аралап ќара баќайѓа шейін барып ќайта ќайтады. Бара жатќан бетінде ќызыл ќан еді, ќайтуында ќара ќан болып ќайтады. Б±л екі ќанныњ ойќы-тойќы ќылуынан ќара ќ±рым болѓаны талаќта ќалып зерде болѓаны, µтте ќалып ќаќырыќ болѓаны, µкпеде ќалып б‰йректе ќалѓаны сідік болып ќуыќќа барып, соныњ бєрінен ќортылып, ќайта ж‰рекке келгені демалыс болып далаѓа кетеді. Денемізде жан бар деп білеміз, бірақ сол жан денеміздің қай жерінде тұрғанын білмейміз. Түрі қандай өзі не нәрсе екенін сезбейміз. Көрмегенмен, сезбегенмен денемізде жан жоқ деп айтпаймыз да ойламаймыз.

Ол жан деген қолға түспейтұғын, еккенмен бітпейтұғын, қуғанмен жетпейтұғын, кісі өзі жасап ала алмайтұғын бір зор күшті қуат. Ол өздігінен өзі болған болса, кетпей тұра алар еді. Өзінен де күшті аржағында бір зор күшті қуат бар-ау деп ойлаймыз.

Адамда жан барлығын, қан барлығын айттық. Екеуі басы бірікенмен адамды адам деп айтқызуға жарамайды. Бір ақыл деген айтуға аты бар да, өзінің бары-жоғы белгісіз сәуле бар, мөлшерсіз нәрсе жоқ. «Ќаралдысы тарыдай» деп сөйленеді. Біреуді тарыдай ақылы бар болса, өзін-өзі бейнеттен, қорлықтан құтқаруға тырысуды біледі. Кім болсын, ол болсын тарыдай ақылы жоқтықтан өзін-өзі бейнетте, қорлықта қалдырады. Мұны қайдан біліп отырсыњ десең, қазақтың айтқан сөзінен аңғарып отырмын. Жақтырмаған біреуді «осы шіркіннің тарыдай ақылы жоқ» деседі. Осы тарыдай ақылды өз бойына өзі егіп, өсіріп, өндіріп, молайтып алушылар болады. Ондай болған жандарың ақылы көк пен жердің арасын толтырарлық тары болуға толық. «Ақылды өзің білмесең, сатып ал!» дейді. Аақыл – осы ерсі жұғыс» дейді.

Не нәрсе адамның өз талабымен болатұғын болды. «Жорға жүрісімен пұл болады, жаман жүрісінен құл болады». Өзгем өтірік болса да, осы сөзім шын, сен бұған иманыңдай инанып сен!

«Ақылсыз бас- аяқтың әлегі». Сол ақыл деген нәрсе өз бойымызда барлаѓын ќаралдысын кµрумен біліп ќарасын, кµрумен танып т±рѓанымыз жоќ. ¤зімізге ќылдырѓан ж±мысынан, естіген ісінен барлаѓын біліп т±рмыз. Аќыл деген т±раѓы бас-ау басты болса, миды болады-ау деп ойлаймыз. «Аќылсыз бас аяќтыњ єлегі»-деп айтылѓандыќтан аќылсыздыќтан аяѓын ауыртпаѓан жан кімде-кім-аќ шыѓар.

Аспанда т±рат±ѓын к‰нді кµреміз.

¤зініњ жоќ нєрсе емес, бар нєрсе екендігін шєк-шєбіћіміз жоќ. Біраќ ол µзі неден жасалѓан не т‰рлі нєрсе деуші ек. Шешіп айтып бере алмаймыз. Кімде-кім к‰нді кµзі айырмай ќараумен немене екенін білемін деп ќараса, кµзінен айырылады соќыр болады.

Кигіз туырлыќты ќазаќтыњ кигіз ‰йініњ тµрінде отыр едік. Есік ашыќ т±р еді, есік алдына ‰йдіњ кµлењкесі т‰сті, сонан білдік. ‡йде отырып далаѓа шыќпай-аќ к‰нніњ барлыѓын кµлењке к‰н барлыѓынан болды. К‰н жоќ болса кµлеңке қайда. Күннің барлығын көлеңкені көрумен таныған есепті ақыл барлығын білгенсоң ол ақылды өзінен жарық бір сәуледен түсіп тұрған көлеңкеғой дейміз. Көлеңке өзінің көрінгені болмаса бір нәрсені көтсетуге жарайма? Көлеңкені көрген соң күн барлығын білгенсоң болды де осыда қанағат, не нәрсені болсын жеріне жетіп білемін деу ақымақтық адасқандық болады. Осы тетрадтың үшінші бетінде топырақ ауырлығынан төменде қалып жер аталды дедік, ол жер отсыз, сусыз, желсіз қалған жоқ. Оларда арасында бөлініп-бөлініп тозғандап қалды, солай болған үшін күні бұл күнгешейін оты таусылмай жанып тұрған таулар бар. Ол тауларды жанар тау дейді. Үш төрт жыл болды ... жұртында жер астынан отта шығып суда шығып көп жанды наушит қылғанын естідіңдерме баяғыдан қалған жер астындағы от һәм су. Осы отырған денеміз топырақ су от жел осы төртеуінен бас құралып бізге дене болып отыр.

Бармақтың көлеміндей көзден сол төрт нәрсенің түгелдігі танылып тұр жып-жып етіп ашылып жабылып тұрғандығы желі барлығы. Айдай әлемді көрсетіп тұрғаны оты барлығы. Жас ағады суу барлығы қозғалмай тұрғаны топырағы барлығы күллі денесінде өлудеген осы дененің әуел оты таусылды аяғын ұстап мұздап кетіпті деп күдер үзе бастайды. Онан сүретін суы таусылды, онан кейін желі таусылды, құр топырақ қалды. Артында қалғандар етке тастауға қимайды, өртеп жіберуге аяйды, көзден таса қылу үшін шүберекке орап топыраққа апарып көмеді. От отына кетті, су суына кетті, жел желіне кеті, топырақ өзінің топырағына қосылды. Айдай әлемді жарық қылып тұрған күннен түскен сәуле сықылды жан бір сәуле, дәл өзі қайдан шыққан болса шыққан жәйіне кетті. Қолдарыңнан көмген денені үш күн өткенсоң ашып қараңдар, өздерің салған қалыпта жатыр, оған жердің жыбырлаған құрт-құмырсқасы болмаса, басқа дәнемен тимейді. Қазақтың қожа молдасының өтірігі.

Өлген кісіні көмушілер қырық қадам кеткенсоң екі періште келіп сұрайды жөндеп жауап айталмаса күрзімен ұрады, тас талқан қылады дейді. Азап қылу, сен айтқанымды қылмадың, айдауыма жүрмедің, айтқаныма көнбедің деп өш алу. Құдай бізге азап қылайын десе жалған дүниеде баталмай жүр ме, төбелеседі деп қорқып жүр ме. Мен Қожа молданың сөзіне тіпті нанбаймын. Өздері және айтады Құран Құдай сөзі дейді, Құдай не айтса рас айтады дейді. Рауф рахим [7] дейді. Ғафур рахим [8] дейді. Құдай пендесін аямағыз, мүсіркемегіз дегені әбден нанамын. Бір қатын өзінің ішінен шыққан баласын қандай аямағы мейірім шапағатты болса, Құдай онан жүз есе, мың есе пендесіне мейірім шапағатты дейді.

Елден, жұрттан айырылды, жалған жүзіндегі үйден айырылды, жап-жалаңаш қалды, денесіндегі оттан, судан, желден айырылды, топырақ ішінде топырақ қалды аямағыз мүсіркемегіз. Құдайдың бар аяйтұғын, мүсіркейтұғын жері осы емес пе. Бұл жерде ұрады, соғады, қинайды дегені Құдайдың өлген өлікке шамасыған келетұғын өлсе бас салайын деп жүретұғын қылып қойды. Онда Құдай дәнемеге әлі жетпейтұғын болғаны ма? «Дүмше молда дін бұзар, қисық арба жол бұзар»- деп бұрынғының айтқаны осы емес пе.

Қазақ айтады: тудың, өлдің, өлдің, жоғалдың, онан соң не ғылып, не қоярын Құдай өзі біледі, басқа дәнемені де білмейді. Сөйлей берсең сөз таусылама, сарт құрымай боз таусыла ма. Құлақтың қарыны бар ма тоятұғын.

Муссабекевтің рахмат ғумумия дегені. Дарбиннің тұрмыс тартысты сөйлегені. Виссарин Белинскийнің толқынды толқын қуады дегені. Мұхтар Әуезовтің осы жүрген жандарды босқа еріп жүрген соқыр дегені. Оның ішінде ақын жанды қатын дегені. Михайл Баскиннің бұл жүрген жанның көбі басы жоқ мұжық дегені. Затаибишдің қазақтың атын жұрт көзіне түсіргені. Осылар жұрттан озып шыққан ала аяқтар, бұл сөздерге қол қойған Мәшһүр Жүсіп Көпей баласы.

Айту керек, айтқаннан қайту керек.

Құдай көкті, жерді айды, күнді, он сегіз мың әлемді жаратты. Адам ата, Хауа ананы жаратты. Отты, желді, суды, топырақты жарытты. Бұлардың бәрі Құдайдан басқаның қолынан келмейтін жұмыстар. Үстіміздегі үйді, осы үйдің ішінде болған көрініп тұрған нәрсенің бәрін кім жаратты? Құдай жаратты ма? Жоқ, жоқ оттың, судың, топырақтың желдің араласуы мен адам жасады. Пенденің күші, қолы, ақыл, зейіні өнері араласқан нәрсе Құдай жаратқан болмайды, адам жасаған болады. Құдай жаратқан нәрседе айыппен кемдік кетіктік болмайды. Өзі қандай болса жаратқан нәрсесіде сондай болады. Иә, өзі жаратты ата-анамызға жасатты жоқтан бар болдық, көзге түстік, қыршын жас бүлдіршіндей жігіт болып өстік. Сол бойымызбен неге қойя бермеді өзі өсірген Құдай енді мені қартайтып өшіруге тақап келе жатыр. Жоқтан бар қылған Құдай, барды жоқ қылады. Ол жұмысына пенденің ақыл ойы жетпейді.

Бір хикметі. Хикметтен уақиға ерістіргіш болмады, бұ іс кісілікнің ісі деп қой.. олай болса менің зейінім, пікірім жеткен екен деп ақылға, білімге сеніп білдік, жетілдік болдық деп әуеленіп, өршеленіп, далаға жаққан оттай шалқи бермей. Қой бұл ақылды да, білімді де, жоқтан бар қылып бізге берген біреу бар. Оны бізге пайда тапсын деп бердіме, жоқ залалда қалсын деп бердіме, ойлау керек. Түлкінің жүнінің қызылдығы басына сор болмады ма? Оны білсек аққан бойымен аѓып ж‰ре бермей аттыњ басын тарту керек. Шапќан атты басын тартпай ќ±р шаба береді екен деп ќояберсењ ќањѓып шыѓып кетіп, айдалада аштан µліп ќалуыњ айдан жарыќ, с‰ттен аппаќ. Ендеше аќыл билігімен, зеректік зейін к‰шімен ќарањѓы кµрде тірілтпейді ұрмайды соќпайды ќинамайды дедіњ. Сеніњ аќылыњ к‰шті ме, Ќ±дай к‰шті ме? Ойла, абайла. Ќ±дай к‰шті, Ќ±дай к‰шті. Ендеше оныњ к‰штілігіне сенесіњ не ќыламын десе ерік, ыќтияр µзінде екенін білсењ мен айттым болды т±рды д±рыс осы дейме. Үй менікі деме, үй артында кісі бар деген сµзді естіген болсањ, тіліњ далаѓа жаќќан оттай шалќып сµйлеп, былшылдап отырѓанда жандалыњмен шын ж‰регіњмен десе мән Раббик екі ѓабд дерге тілемек жәрия ќылѓыл, Раббім Алла б‰тін де, тµрт б‰тін иманымызды саба ќ±тќартын дін, жанымызды нағим иманлы ќ±лныњ µлгеніде. Тәні де болмас үш кізетінде деп отыру керек.

Ғазрейіл Ќ±дайѓа ќылѓан ќ±лшылыѓын сенді, билғилм баѓур дуѓасыныњ ќабылдыѓына сенді. Аплатон хәким аќылына сенді, өлмеймін деді. Кєне µлмей ќалѓандыѓы. Ендеше сен маған Ќ±дай, аќыл берген екен, ѓылым-білім берген екен деп, аќылыња ѓылым біліміње сенбе сењгіш болсын Ќ±дайѓа сен.

Бухари шариѓде болѓан ±стазыњ Дакен ќожа баласы Хамза ќожа сµйлепті: Бір бала келді алдымда тоѓыз ай т±рып ќайтты. µзгеніњ тоѓыз жыл т±рып алып ќайтќанын алып ќайтты депті. Бес жасында Нажмиддин хазірет сопы баланыњ Бухари шариѓдіњ баласындай екен депті. Онысы балањ зерек екен дегені екен. Ол зеректік ќайдан келгенін білесіњ бе зеректік шайтан ѓалайћи лаѓнеттен келген фєћмге уаћмді жаѓаластыру ‰шін. Фєћм ќазаќша байым, меніњ байымы бар бала екен дейді. Уаћм деген уайым, ылѓи уайымда ќалат±ѓын ж±мысќа баулиды. Б±л уаћмніњ к‰штілігі ғалейһи лаѓиннен білген екен. Онан суретін Ферѓаун ғалейһи мә иәстәхиқні білген екен. Екеуі де осыныњ к‰шімен кетіп ырыќќа кµнбеген екен.

Хазіретіміз М±хаммед М±стафа ѓалейћи солат уас сәләм айтқандай: «نعوذ با الله من غلبة الوهم على الفهم »

«наѓузу биллаћи мин ѓалабат єл-уаћм ғәләл фєћм»- деп сыйынады екен. Осы айтып отырѓан сµздерді жетпіске келгенде біреуден сабаќ алып ‰йреніп отырѓаным жоќ, ќ±лын жастан, бала бастан естіп ±ќќан сµздер. Шапќанда байдыњ ±лы тоќтаѓанда есіње т‰сді, дем-дем жастыќ шауып бара жатќан сыќылды, кєрілік тоќтаѓандыќ. Адамныњ кµњілі бір медресе онда айтылат±ѓын дєріс иә әлһәм иә уасуас көрініп тұрған ешкім жоқ болған соң кім айтып отырғанын қайдан білейік. Үйрене беріп біз, ұға беріп біз, біле беріп біз. Үйренбеген ұқпаған білмеген еркің зереклік қояма. Зерекліктен маңдайына тас тіккен бір сабаз айтқан: зерекі бәғруш наданы, бахр зерекі заһир сат наданы, шәкәр депті зереклікті сат, надандықты сатып ал, зереклік заһир надандық қанат депті. Осы сөзді құрттай күнімізде үйрендік қане онда мәнісін біліп, түсінгеніміз жоқ. Енді міне маңдайға тас тіккен соң мәнісін жаңа түсініп біліп отырған болып отырмыз. Және бір әулие айтыпты: «Иә, әиюһәл әлқаум әлләзи филмәдрәсәт кулләмә хәсәлтумуһу уасуас» депті. Әй, медреседе ғылым тахсил қылып жатқандар барша тахсил хасил деп жатқандарыңыз уасуас депті. Бұрынғы ана кітаптан көрдік, мына кітаптан көрдік деген былшылдақты қойдық.

Енді сабақты өзіміздің қара қан басымыздан алуға кірістік. Құдай не берсе өз бойымыздан берсін. Біз араб тілін білмейміз, сарт тілін білемейміз, қазақ тілінің өзін жете білмейміз, егер жете білсек әулиешілік қазақ тілінде тұр. Асыққан қалар ұятқа. Сабыр түбі сар алтын. Сарғайа сақтаған қызара жетер мұратқа. деген сөзді ұстап тұра қалмағандықтан тұрмыстан талай таяқ жедік, табансыз тұрақсыз, көшпелі болғандықтан бүгін жеген таяқты ертең ұмытып кетемізде баяғы әуре, әуре құр әурешілікпен өмір өткіздік.