МӘШҺҮр-жүсіп қолжазбаларындағы ислам мәдинеті

- Патша бізге бір ‰й салдырып берсін. Соныњ ішін адам ќарап т±рѓанда, ќараѓанныњ кµзі талѓандай с±лулап, сымбаттаймыз десіпті. Патша ‰й салдырып беріп, ±сталарды, µнерпаздарды сол ‰йге ќамапты. Б±л ±сталар алтын, к‰міс, неше т‰рлі асыл тас соларѓа дєнекер болат±ѓын нєрселер, бояудыњ неше т‰рлісін жинатып сол ‰йде іс ќылып жатыр дейді. Єбден болѓан соњ біраќ кµрсетіпті. Рум ±сталары керексіз болып ќалыпты. Сонан соњ Рум ±сталары патшаѓа арыз беріпті сол ‰йдіњ ќап ортасынан бµлме жасатып, бір жаѓының билігін оларѓа берсін де, бір жаѓыныњ билігін бізге берсін. Олар не ќылып, не ќ±йып жатыр онымен біздіњ ж±мысымыз болмас. Біз не ќылып, не ќ±йѓанымыздыќпен олардыњ ж±мысы болмасын десіп, патша б±лардыњ арызын ќабыл алып, ќап ортасынан бµлме жасатып, бір жаѓыныњ билігін б±ларѓа беріпті.

Шынмашын ±сталары ол керек, б±л керек деп к‰нде-к‰нде керек жараќтарын таптырып, жоќ болса басќа шаћарлардан іздетіп єуре ќыла берет±ѓын сыќылды. Рум ±сталары дєнемені де керек ќылмайды. Ас ішіп, сиіп-тышудан басќа ж±мысќа, далағада шықпайды әйтеуір сол үйде жатыр. Айлардан ай, жылдардан жыл µткенде шынмашын ±сталары патшаѓа ж±мысымызды болдыќ, елін-ж±ртын жиып келіп кµрсін депті. Патша уєзірлерін, нµкерлерін, ќатын-ќалашын ертіп келіп кµріпті. Кµрсе, тамаша адам кµрмеген наќш, адам кµрмеген шимай, адам кµрмеген µрнек. Ќараѓанныњ кµзі толѓандай, есі шыѓып, аузынан сілекейі ш±бырып, өңкеріне су тамшы тамғандай, бала ќ±шаќтап ж‰рген ќатындардыњ есінен айрылѓандыќтан ќ±шаѓында, ќолтыѓында ж‰рген балалары т‰сіп ќалѓандай болѓан екен. ¤з ±сталарымыз не ќылѓан екен деп, Рум ±сталары жатќан үйге келсе дєнеме жоќ, жым-жылас сендердіњ ќылѓан µнерлеріњ ќайда депті. Мінекей, ортада т±рѓан бµлмені алдырыњыз, біздіњ не ќылып, не ќойѓанымызды сонда білесіздер депті. Бµлмені алдырѓан екен, анажаќта т±рѓанныњ бєрі айнадан кµрінгендей мына жаќтан айќын, єдемі кµрініпті. Кірген жан анажаќќа ќараѓысы келмей, мына жаќќа ќараудан тоймайтын т‰рі бар дейді. Сµйтсе б±лар µњ беріп жылтыратып, єр нєрсеніњ бір ажар т‰рі болады, сол ажар т‰рін кемеліне келтіріп жатќан екен. Ж±рт Рум ±сталарыныњ µнері асќандыѓына ќол ќойыпты.

М±нан кейін бізге ќалдырѓан сыбаѓасы ж‰ректі шын аќ ж‰рек ќылып, кµњілді тазалауѓа ќайрат ќып. Кµњіл тазалыѓы жеріне жетіп тазарса, екі д‰ниеніњ керек-жараѓы, бєрі сонан табылмаќшы депті. Шынмашын ±сталарыныњ ж±мысы д‰ние былѓанышы, д‰ниеде былѓаныш болмайт±ѓын нєрселер бар ма? Рум ±сталарыныњ ж±мысы ж‰ректі аршып тазалыќ кемеліне жеткізу. Ж‰рек таза болса, кµњіл ж±мысында былѓаныш бар ма?

Таѓдырдыњ µлшеу кењірдек бізбен кедергі барлыѓы тіпті ойымызда болмады. Батпандап аламыздеп алас±рдыќ, ол бір єурелік бе. Мезгілі болма(й) к‰н шыѓа ма деп алас±рдыќ, б±л бір єурелік бе? Кім-кµрінгенніњ ќолындаѓы, ќойнындаѓы біздікі болсын деп алас ±рдыќ, б±л бір зор єурелік бе? Ќалтамызда ‰ш тиін баќыр жоќ, базарда кµрінген талай т‰йеніњ аузын ашып тісін ќарадыќ бізден басќалар мыњ тењге беріп ж‰р оѓан сатпай ж‰р. Б±л т‰йені аламай ќалѓандыѓымыз есімізде ойымызда жоќ. Ќайда базар болса, т‰йе сатып алуѓа далбаса болып ж‰гіреміз.

Ќалта баяѓы таќыр ќалта. Ол т‰йені бізден басќалар жеті ж‰з тењге беріп алып кетті, м±ныда ±мытып кетеміз. Аузыњ талай к‰йді сонда да ±рттап ішкеніњ жоќ. Аќылсыз бас аяќтыњ єлегі, аќылсыздыѓыњнан аяѓыњды єлекке салып міне ж‰ралмай т±ралмай ќалдыњ. Сонда да єлі менде ми бар, аќыл бар дейсін, міне тєкєпарлыќтыњ т‰п тамыры сенен ‰зілмегендігі. Басыњнан кешкен к‰ніњ, µткен µміріњ µзіње сабаќ болып отыр. Осы сабаќ сиәќты жаттап ал. ¤міріњде ќолыњды дєнемеге жеткізбеген оќуда нењ бар. Біз ќ±лын жастан, бала бастан оќыдыќ, оќыѓанмен жай ќоймадыќ тоќыдыќ. Шекпен болуѓада жараѓан жоќ. Жазушы болып хатќа ұста болдыќ. Баспа шыќты да далада ќалдыќ. Б±л екі µнермен ањда да жоќ, дањда да жоќ ит жаманы болдыќ.

Таѓат ѓибадаттан тап тазамыз. Ол жаѓынан дєнеме орнын келтіре алмаѓан соњ, ораза жоќ, намаз жоќ, Ќ±дай деген жан біздеуге с‰йендік.

Ата-баба жаѓына келсек к‰ліктіњ наурыз ж‰дєлісі Тілеуімбет жырын он алты баласын жауѓа µзі ќамап ќырдырѓан ой тентек, айран кµз жаман тоќым Тілеуімбет атанѓан. Тілеуімбеттіњ ±рпаѓымыз жеті ата жетпіс п‰штім де, бай болѓаны да жоќ, батыр болѓаны да жоќ, би болѓан да жоќ, ж±рт білерлік ат атанѓан біреуіде жоќ.

Кµрік сияќты десењ ол жаѓынан тап таза, жергілікті б±жыр.

К‰ш-ќуат десењ б‰ргені µлтіруге ќолымныњ к‰ші жетпейді. Жасынан сіњірі созылмаѓан, ж±мыс ќылмаѓан с±ќ ќолымен бармаќтыњ басын ќалам жаншып тастаѓан. Мал жаѓына, д‰ние жаѓына келсењ, айдай жарќыраѓан ќара ќасќа. Аѓайын туысќан жаѓына келсењ, ќ±лаѓы жоќ ш±наќ, ќ±йрыѓы жоќ шолаќ.
¤лім т‰рлері
Ақ өлім, қара өлім, қызыл өлім, жәй түскенде жасыл өлім.

Ақ өлім аштық жолаушы. Бір күн кеңірдегі азып жүреді, бір күн Тәңірге жазып жүреді, дым-дым қалтада бір пұл жоқ. Ала тау, қара таудан талай-талай асып жүрдік.

Қара өлім мәләмәтте қалу, шәмәәт әләғдә, мәләмәт әләсдиқа қайда барсақ тапқан олжамыз осы болды.

Қызыл өлім әр орында құр қала беру. Жанды күйдірмек болар мақрұмдық. Уасалнің миғәдінә мағлумдық. Бұл аттың қара қапталынан еттің ол ет ақай жеп жатқан ....... бізге түк бұйырған жоқ.

Жасыл өлім, өзің алпыс үште отырғанда, отыз үште болды, жетілді дегенде жұрт аузына ілініп, жұрт көзіне түскен Әмен сықылды балаң өлсе.

Халықтың тілі құдайдың қаламы дейді. Халық тілі Құдай өзіне берген кісі өзі бай, ұлы қызы сай екі дүниесін бірдей берген жан деседі. Шүкір, шүкір, шүкір мың қайтала шүкір, жүз қайтала шүкір. Болдым тойдым өткен күнді сөйлеп жатқаным өкініш емес, хасірет емес. Аяз әліңді біл, құмырсқа жолыңды біл деп. Аяздың шәркесімен тонын күнде көріп қойғанындай өзіме ғибарат болсын дәнеме емес екендігім көз алдымда тұрсын дегенім. Кун фасад ѓаламыныњ алды арты осы.

Бір қиял: оң ба, теріс пе? Ол арасын Құдай біледі. Мен Құдайды бір деп білемін, бар деп білемін, күшті деп білемін. Осы үшеуіне нанамым сенімім күшті, өзге нәрсеге құлақпен естіген танық, көзбен көрген анық. Көзім көрмей нанбаймын Құдай қандай өзі не нәрсе. Оны білуге оны тануға ақыл ойым зейін пікірім жетпейді. Сонда да танымаймын деп тоќтап т±рып, ќалмаймын жаратќан нєрселеріне Ќ±дайлыќпен ќылѓан ісінен барлыѓын, бірлігін, к‰штілігін танып т±рсам керек. Кµкті жерді айды к‰нді ж±лдыздарды тауды, тасты, отты, суды, желді, топыраќтыаѓашты, шµпті, хайуанатты, маќл±ќ атанѓан нєрсеніњ бєрін Ќ±дай жаратты. Жексенбі к‰н жерді, жерден µніп, µсетін нєрселерді д‰йсенбі к‰н жексенбіге ќосаќталды. Сейсенбі к‰н ай к‰н, ж±лдыздарды кµкте болат±ѓын маќл±ќтарды сєрсенбі к‰н сейсенбіге ќосаќталды. Бейсенбі к‰н рызыќ несібе ішіп жеуге мінуге киюге керектілерді жаратып алтыншы ж±ма к‰ні адамды жаратты. Алты к‰ннен ќалѓан дєнеме жоќ, бєрін жаратып болып болаттан шыќќан к‰ндей Қ±дай µзі жалт етіп бір жарќ етті. Жанды жансыз жаралѓан маќл±ќтар бєрі кµлењкелі болды. Ќ±дайдыњ барлыѓын бєріде сол кµлењкеден біледі, бізді жоќтан бар ќылушы біреу бар екен деп. К‰нніњ кµзі жарќырап шыќќанда таулардыњ кµлењкесі болады сол кµлењке жоќ болѓанда ќайда кетеді, таудыњ µзіне кетеді. Осы ж‰рген µзіміз бір кµлењке, біз жоќ болѓанда ќайда кетеміз µзіміз ќайдан кµлењке болып т‰скен болсаќ т‰скен жерімізге шаѓын шамалы ‰йдіњ жеткен жері осы-аќ осы жоѓарѓы жаќта айтылѓандардыњ бєрі Ќ±дайдан басќа жасап шыѓара алмайт±ѓын нєрселер. Ќ±дай жаратќан нєрседе м‰лтік бар ма, кемдік бар ма? Ќ±дай µзіде мінсіз жаратќан нєрседе мінсіз.

Жаратќан махлұќтарын ерлі байлы ќылып м±нан былайѓыныњ бєрін сол махлуќтары жасап шыѓарат±ѓын ќылды. Жаратуын µзі жаратса да билігін ерік-ыќтиәрын махлуќтарына берді. Адам ата, Хауа ана Ќ±дай жаратты ж±ма к‰ні, жаратылѓан адам дегеніміз солѓой. Ол екеуінен туѓан .... Ќ±дай жаратты деп айтпаймын неге десењ Адам ата, Хауа ананы т‰йістіріп, с‰йістіріп алќындырып ж±лќындырып єуре ќылмайаќ єке-шешсін ќандай жаратќан болса м±ны да сондай жаратпай ма. Пенденіњ ісі, к‰ші аќыл-ойы, µнері араласќан нєрсені Ќ±дай жаратты деп айталмаймын. Ондай нєрселер жаратынды емес жасанды деуге лайыќ.

Біраќ айтамыз Ќ±дай шебер, шеберлігі сол µзі жаратќан махлұќаттары бєрі ж±мыста ќарап бос т±рѓан біреуі жоќ. Бір µзінен басќаныњ бєрі ж±п-ж±п болѓанныњ бєрі ерлі байлы болыспаќ. Кµзге кµрінген нєрсеніњ бєрі бірінен-бірі туып, µсіп, µніп ќаќтыќпай соќтыќпай орны-орнымен єр ќайсысы µз ж±мысын ж±мыстай бермек. Аспан кµкті байы, жер ќатыны солай болѓаны ‰шін кµктен жаудырсын жерден µндірсін дейді. От, су, жел, топырақ бұл төртеуі қатын. Бұл төрт қатынға бай болатұғындар ай, күн, ғутарид [11], зуһәрәтун [12] миррихун [13] зухәлун [14]. Қазақша бұларды жеті қарақшы дейді. Қарақшы деуі дұрысақ өзге жұлдызда тыным бар, тынығу бар. Бұл жетеуінде тынымда жоқ, тынығуда жоқ. Ай мен күннің қарақшылығы сол емеспе. Бірі күндіз жортып, бірі түнде жортып біздің өмір жасымызды ұрлап жүрген осылар емей кім. Жеті қарақшының біреуінің қасында көз жетер жетпес бір кішкене жұлдыз бар. Қазақ айтады үркер деген жеті қыз екен біреуін қарақшылар ұрлап алып кетіп алтауы қалыпты сонан жеті қарақшы атаныпты деседі тағы біреуімізді ұрлап алып кетер деп жаз шілдеде қырық күн көрінбей жер астында жататын болған сондықтан болған екен деседі.

Үркер жерге түссе сиыр суға түсті делінген сөз бар. Жеті жұлдыз байы болды, от, су, жел, топырақ қатыны болды. Төрт қатынға жеті бай осы айтылған жеті ата, төрт анадан үш бала туды. Араб тілінде жәмәдәт [15], нәбәтәт [16], хәиуәнәт [17]. Қазақша айтқанда кен тас, шөп, ағаш, жан иесі, хайуанат. Осы жеті ата, төрт ана, үш бала адамның денесінде төрт бұрышы түгел. Міне Құдайдың шеберлігі. Адамның денесінде ұсталар қолданатұғын сайманнан дәнеме жоқ, былқылдаған еттен, қаннан қақырықтан, оттан қара құрымнан өкпе құрсақ бүйрек жүрек бауыр талақ. Осы айтылғандардан машина жасап сол машиналармен пенделер өзінде бір пендені жасап шығаратұғын қылды. Зейіні сезімі жеткен жандар Құдайдың шеберлігін өзі қылған емес, өзгеге қылдырып қойған жұмыстардан танып, жарайды Құдай болса міне осындай Құдай болсын. Құдайдан шебер кім бар десін деп.

Өз денеңдегі өкпең ай орнында құрсағың ғутарид орнында бүйрегің зуһәрәт орнында, жүрегің күн орнында, өтің миррих орнында, бауырың муштәри орнында, талағың зухәлу орнында. Сендер осыларды бір-бір жапырақ ет деп жүрсіндер ғой жоқ-жоқ бұлар ... шеберлер бәрі жұмыс басында машинашылар, өзді-өзінің істеп тұратұғын жұмыстары бар. Дененің ішінде жатқан жеті ата осылар. Жел орнында қан, су орнында қақырық, от орнында зерде, топырақ орнында қара құрым міне дененің ішіндегі төрт ана. Бұл жеті ата мен төрт анадан туатұғын үш бала: қан, жан, ақыл. Осы үшеуі бірінен басқа бірі бөлекте емес тұтас біргеде емес түп тамыры негізі қаннан жасалмақ. Жүрек күшті машинаның түп тұрағы өкпемен бауыр, жүректің қызметкерлері қан жүректе қайнайды жан деген сол қайнаған қанның буы, буы болғанда жәй буы емес күшті, қайратты, қызулы бу. Бұл будың қайнауының қызулы күштілігінен електір сықылды жарық сәуле болуға жарайтұғыны бауырға барып қан атанады. Жүректе қайнап тұрған бу жан атанады, тіршіліктің түп тамыр қазығы жүрек, неше мүше, неше дене болса бәріне қызуы күш қайрат жүректен бармақ.

«Ас адамның арқауы» дейді. «Жүрек жалғайық, жан шақырайық» дейді. Ішетұғын жейтұғын қоректің адамға керектігі болған үшін айтылған. Ауыздан ішіліп, тамақтан жұтылған ас салған бойымен құрсаққа барады. Құрсақтада машиналар бар қайнатып қортып, тортасыншек бойында жіберіп төмен жақтан жүрек азлық нәрсе қылып шығарып қаймағын сүзіп алып қалады. Мұның тазалап алып қалғанын бауыр өзіне қарай тартып алып бояу жасағанда қан түсіне айналдырады. Мұның бұлғанышты қаралтымын талақ өзіне қарай тартып алып қара құрым жасайды, сарғылтымын өт өзіне қарай тартып алып зерде жасайды, ақшылын өкпе өзіне қарай тартып алып қақрық жасайды.

Енді қанды судан басқа нәрсе қалған жоқ, ол суды бүйрек өзіне қарай тартып алып жарамсыз сідік қылып қуыққа жібереді. Қанның арамы кетті де бауырда адалы тазасы қалды. Бұл таза қандарды бауыр әр мүшеге үлестіріп етке ет майға май сүйекке сүйек қосады, тамыр тамырларға тарап кеткендердің дәнін маңызды іске жарайтұғынын тамырларда болған машиналар қорытып сүзіп алып еркекте асыл қазына екі жұмалақ, олар өзіне қарай тартып алып бала болатұғын суды жасайды, әйелдің екі емшегі өзіне қарай тартып алып бала болатұғын суды оған қорек болатұғын сүтті жасайды ............ атадан көрі әйелдің мейірімділігі сол.

Бір денеде екі жан болмақшы емес, бірақ жан. Миға барғаны ақыл атанды, бауырға барғаны қан аталды, жүректің өзінде тұрып қалғаны көңіл аталды. Ақыл, сезім, қайрат жігер көңілдің жұмысы, өзге дене қара бу қара нар от жалпақ жұрт сықылды. Көңіл бәрінің үстінен қарап білетұғын патша бұл сөз білімі бар сезімі бар жанға айтылатұғын сөз. Білімі, сезімі жоқтық ит жүрек жаман, мұндайлардың жанын жабайы жан дейді. Тар ...ды соқыр сезімді, жабайы жаннан не шықпақ. Бірі еркек, бірі ұрғашы сүйіскендігінен ................... екі су бірігіп қырық күн жас төлдің ұйып қалған сорпасындай көг..тер болып тұрды. Қырық күннен соң қан түсіне айналып қан болып қырық күн тұрды. Қырық күннен соң былқылдаған кесек ет болып, қырық күн тұрды. Жүз жиырма күннен соң сүйек, сіңір, тамыр, ет, май бірте-бірте біліне бастады. Төрт айдың жүзі түгел болғанда мүше пішін тамам болып жанды болуға айлана бастады.

Әйелдің ішінде жатыр, жатырдың ішінде баланың жолдасы аталған бір қалташа өзі биттей. Қатын босанарда піс етіп жарылады, қасында тұрған қатындар Құдай берді, Құдай берді пісі жарылды десіп қуанады. Бала туған соң кідірмей ода түсіп қалады. Сондай түкпірде домаланып тұншығып жатқан нәрестеге жан қайдан барды? Ауыздан кірдіме, болмаса ақ найза кірген жерден кірдіме. Жоқ, жоқ даладан еш қайдан келген жоқ. Өзі жасалғанда бірге аралас жасалды. Бес ай жанды, бес ай жансыз десді. Жанды болған соңақ тыпырлап буаз қатынның құрсағының ішінде о жағынан бір түртіп, бұ жағынан бір түртіп тынышын кетіре бастайды. Және жанды болған соң қорексіз болмайды оның қорегі өзінің кіндігінің қаны. Өз кіндігін өзі сорып жата береді, кіндіктен қаннан басқа не табылмақ.

Адамның денесінде болған қан желден жасалатұғынын мұнан байқа. Бір дем ары, бір дем бері дейді. Осы екі дем алыстың бірі тоқтап қалса адам дереу өледі. Даланың ауасы дем алыс жолымен ішке қарай кіреді. Қан түсіне айланып күллі денені аралап тазалап, жуып қайтқанында қара қан болып қайтып тағы танаудан далаға қарай дем алыс болып шығады. Іште тамырларда жүрегінде қан еді, далаға шығарында жел болып шығады.

Адамның денесінде төрт түрлі тамыр бар: қызыл тамыр, қара тамыр, ақ таымр, өңі, түсі жоқ сезім тамыр. Қызыл тамыр таза қызыл қанның жолы. Қара тамыр бұзылған қанның жолы. Ақ тамыр мидан басталып жолын тұта қол аяқтарға шейін аралайды. Жүрек миға бұйрық түсіріп, ми өзге денеге бұйрық түсіріп ақ тамыр ... қабар қатынастырып тұратұғын жол. Осы сөзді жазуға менің жанымның делбесі қозып көңілімді ұйытқытып. Көңілім миым тілегерім соғып телефон қақты миым саусақтарым осылай жаз деп ұғындырды. Солай болғаны үшін қаламды қолына аласалып, үйіне келгеннен қолым шатбалақтап ақ қағаздың бетін қара сиәмен ластап отыр. Бұған нанбасаң оқусыз білмейтұғын бір наданның қолына қалам қағаз беріп жаз ойыңдағыны деп мың жыл таяқтасаңда жазар мекен. Ғылым білімге ынтасы кетіп миын көп жұмсаған жан ақ тамыр боп кетеді.

Сезім тамыры сенде бар жоғын жұртың көбі білмейді. Даладан ішке қарай кірген дем алыс қан болғанда таза қызыл қан болып миға залал келтіретұғын уларды жуып, тазалап тұрады. Оның тазалауға күші жетеалмай қалса ми бұзылып паралич деген ауруға ұшырайды, ол аяқ қолдың жансыз болып қалуы. Қазақ ... мұндайды пері соқты дейді. Жалинс аталған бір данышпан айтқан һәуа түзу бұзылмаған уақытта өзі жүруге жарамай қалған жан, арбамен болсада күнде бір қабат таза ауада жүруді әдет қылсын деген.

Айдай әлемді жанды жансыз мақлұқаттарды Құдай алты күнде түгел жасап шығарған соның өзгесіде бір бас жеке адам да бір бас осы дүниені адам көркейтпек, Құдайдың Құдайлығын жұрт көзіне адам түсірмек. Ол алты күннен соң Құдай дәнеме жаратпақ емес не болсада сенде мүкі тақы қалдырған дәнемесі жоқ. Денеде не тамашаны өрнек бәрі адамның денесінен алынған, буда күште барлығын денеде жан күшті бу екендігін сезіп аңғарып от арба, парахоттарды жасаған. Кәне осынша өнер аспанда құс болып ұшып жүр, суда балық болып жүзіп жүр соның бәрін Құдай жаратты дейсіндер ме бәрін де адам жасап шығарып жатыр. Үй қарағаш Ташкентте ағаш қалың жиі көптігінен түтіннен басқа дәнеме көрінбейді соның бәрін құдай жаратты дейсіндер ме бәрінде адам егіп шығарған. Осы көрініп жүрген түкке тұрмайтұғын жамандарды да Құдай жаратты дейсіндер ме жоқ жоқ бірінен-бірі қалай болса солай балалардың құдық басында ойнап жасаған балшықтары сықылды болып шығып жатқандығы сол.

Көрінбеген Құдайдың не қылып, не қойғанымен жұмысымыз не. Жоқты бар қылды, барды тып типыл жоқ қыламын десе күші шамасы келеді. Бар қылған өзің едіңғой, енді неге жоқ қыласың деуге тіліміз келмейді. Не қылса көндік, бас шайқар шамамыз жоқ. Көрініп тұрған күннен, айдан біраз әңгіме сөйлейік. Күн айдай әлемнің патшасы, басқа жұлдыздар күннің қара бу қара әскері есепті, ай күннің уазірі сондықтан ай мен күнді әмбеге бірдей дейтұғындығы сол. Ғутәрид деген жұлдыз хатшысы Зуһәрәт деген жұлдыз ойыншы сырнайшы, сауық жасайтұғын өнерпаз. Миррих деген жұлдыз әскер басы комендат қылыш ұстағыш батыр. Муштәри деген жұлдыз қази, би төрешісі. Зухәлу дейтұғын жұлдыз қазнашы. Жұлдыздар өзіміздей махлуқ он екі шәһір бар. Жеті ... бар біз қандай туып өсіп өнсек, оларда сондай туып өсіп өнеді. Жеті патша жеті көктен жалғыз жалғыз күтеді көп жұлдыздар жеті көктен ары сегізінші қабат көкте ең бізге жақын көкте айдан басқа жұлдыз жоқ оның бадырайып адырайып тұрғандығы жақындығы өзінде сәуледе жоқ санада жоқ. Сәулені сананы күннен алып жарқырағансып тұр, өзі бір қалыптан өспейді де, өшпейді де. Оны бірде ірі көрсетіп, бірде қылтыйтып қылдырықтай көрсетіп тұрған күн сәулесі.

Патшалар қол атында болған он екі шәһірді аралайды зухәлу бір аралап қайта оралғаннан отыз жыл толады. Жүрісі шапшан мінезі ауыр жылылықтан құр алақан суық жұлдыз тамам жұлдыздың насы. Муштәри бір аралап қайтқанша он екі жыл толады өзі мейлінше жылы, мейірімді табанды, тұрақтыжетеуінің ішінде сүйкімді жұғымдысы. Миррих ашулы қаһарлы патшалардың бас кесетұғын жендеттеріндей болса керек. Күн он екі шәһірді үш жүз алпыс бес күнде бір аралап болады. Сол үшін үш жүз алпыс бес күн бір жыл деп атанды. Зуһәрәт мұның жүрісі де бір жыл, ғутәрид мұның жүрісі де бір жыл ай он екі шәһірді жиырма сегіз күнде бір аралап тұрады. Бір күн үйінен шыққан күні бір күн үйіне қайтып түскен күні. Екі күн жұртқа көріне алмайды. Өзінде дәнеме жоқ күннен алған көтермені тауысып келді, аспан көкте тұрған ай күн жұлдыздардың адам балаларына қатым қарыс араластығы болады қыз алып қыз беріп құдалығы болмасада өзге үйір шүйірлік мидай аралас бала болатұғын су қатынның жатырына барғанда оған зухәлу шәп ете түсіп бағу қағуына алады қан түсіне айналдырады қырық күннен соң мәштәри шәп ете түсіп ол бағу қағуын алады ол ет қылып жасайды. Қырық күннен соң мәрих шәп ете түсіп сүйек жасауға ыңғайланады, жүз жиырма күннен соң күн араласып сурет қылуға ыңғайланады. Зуһәрит күн астында жүріп ойын күлкі сауыққа ыңғайлы қылуға тырысады.

Ғутәрид өзі хатшы білімсіз жағын абайлатады. Ай қолына келген соң бұл дүрілдетіп өсіру өндіру жағын шапшаңдатады жарық жалған дүнинің жүзіне шығуға асығып ананың қарнында бүлкілдеп тыпырлап асығыстықпен алты айды тамамдап ай құшағында туатұғын балалар болады. Ол алты айлық баланың кемдігі шалалығы болмайды. Жеті айлық болып туса оныңда кемдігі шалалығы болмайды. Жеті айдан асып зухәлға қарай кетсе оның өсіру өндіру жағына жәй жағдай аз, сегіз айда туса бұл бала болмайды, жаман жағдайсыз кісінің қолына түсті. Сегіз айдан асып тоғызға аяқ басса муштәри құшағына ілінеді оған барған соң ақ бүтіндік толықтықға айлана бастайды тоғыз айын толтырып туған баланы жаман қатындар бағалмағандықтан асырауын, сақтауын білмегендіктен ұйқалап құйқалап өздері өлтіріп алады.

Қазақта бір надандық бар. Біреу перзентсіз, баласыз болса Құдай бермеген соң қайтсын дейді. Құдай неге бермейді, ол бермейтін сараң ба? Жоқ біреуді балалы қылып біреуді баласыз қылып алақұл еткішпе? Ала құл ұстамай ай мен күндей әмбеге бірдей Құдайдың Құдайлығы ол екеуінен неше мың есе артық әмбеге бірдейлігі Құдайда алалық жоқ. Топырақты, суды әмбеге бірдей қылды, кірпіш соғып бас пана, үй жасап ал деп жасап алғандар бас паналы, үйлі-күйлі болып отырады. Жасап алалмағандар үйсіз- күйсіз қаңғып жүреді де. Мұның қалай дегенге қайтейін Құдай маған үй бұйырмады дейді. Бұрынғының жаман Құдайшыл келеді дегені осы.

Енді бір надандығы біреудің баласы өлсе, оған айтатұғын сөздер: иесіне керек болса қоңсасы өкпелемейді, өзіне керек болған соң қайтсін дейді. Құдайға оның не керегі бар. Малын бақтыра ма, отын жақтыра ма, мылжыңнан дәнеме өнбейді, баласыз қылатұғын да, берген баласында тұрғызбайтын да сараңдық. Бұрынғы әулиелер айтыпты, адам ішінен адам шықпай, адам кеңімейді. Бала таппаған қатынның жібі шегі болады, құрты бүйрегі болады. Бір басты екі аяқты жанда шошпағы қанамаған жаннан сараң жан тіпті болмайды. Солай болған үшін айтады шошпағы қанамаған. Құдайы қаламаған шіркін деп еркектің сараңы перезентсіз, баласыз болған жандар. Жорға жүрісінен пұл болады. Жаман жүрісінен құл болады. Не кемшілікте қалса пенде өзінің олақтығынан, салақтығынан, надандығынан, сараңдығынан қалады. Жалған дүниенің жұмысы себепсіз болмақ емес. Біреу себебіне ерте асығады Құдай берейін деген пендесіне ерте асықтырады біреу үйінде дәнеме жоқ, есідерті тілеуі дүние болады. Екі тілек бір көңілге сыймайды, екі қылыш бір қынаға сыймайды. ... жас күнінде есідерті неде болса сонымен кетеді. Құдай ерлі байлы қылып жаратты. Қазақтың көбінің үйінде дәнеме жоқ, сиыр қашырған бұқаның жұмысы құр онымен бала болама есебін тауып іретін тапқандықтан болады.

Бала деген Құдайдан сұрайтұғын нәрсе емес. Құдай жасап беретұғын нәрсе емес, ерлі байлы екі кісінің еңбегі қолдан жасап егіп, өсіріп өндіріп алатұғын ағашосы ағашты жемісті ағаш қылып өсіріп өндіріп алатұғын қайратты сабаздарда бар кісі сол, адам сол ол бір жерден өрік мейіздің тұқымын апкеліп еккен жоқ, бірақ ижтиһәді тілеуі жемісті ағаш болуын ойлап баққан қаққандықтан.

Жұлдыздарың бізді бағып қағу іреті. Бала туып жарық жалған дүниенің жүзіне келген соң ай құшағына алады. Төрт жыл, төрт айға шейін ай бағып қағады. Ай өзі қандай асығыс болса, жас баланы да сондай тез-тез өсіруге ыңғайлайды. Солай болғаны үшін айтылды: «Бесік баласы бес түлейді» деп. Бес жылда бес түлейді. Хош мұнан кейін ғутәрид құшағына алады. Он екі жасқа жеткенше бұл бағып қағады. Бұл ғылым, білімге, жазушылыққа баулыды. Солай болатұғыны үшін төрт жастан асқансоң баланы мектепке берудің керегі сол. Дәл осы сөзді отырған жан бес жасында мектепке беріліп, шар кітапті мәнісімен жаттап жұрт аузына ілініп, көп көзіне түскен бала. Он екі жастан асқан соң зәһәрит құшағына алады. Бұл ойын күллкі сауыққа баулыды. Жиырмадан асқансоң отыз жасқа жеткенше құшағына алады. Біз өз басымыз зәһәритпен күн құшағынан аулағырақ қалдық. Не үшін десең? Ғутәрид уысына түсіп кетіп, сонан басымызды алып шығалмай қалдық. Кескек байлаған ит үйге кіре алмас деген сөзге дәлме-дәл болдық. Бұл күн баққан кісісін көзге түсіруге тырысты. Отыз жаста көзге түсуге жарамаған жаман, өмірінде түк кеспейді. Отыздан асқансоң миррих құшағына алады. Бұл қайрат жігері өтікрлікпен алас ұрғызады. Мұнан кейін мәшәри құшағына алады. Бұл киініп түйініп бай болу әр нәрсесі сай болуды ойлатады алпысқа жеткенше бағады қағады. Алпыстан асқансоң зухәл құшағына алады. Мұның құшағы бар болсын, өзін ойға салады дүниге харис қылады. Мұның құшағына түскенсоң күніңді итке берсін. «Жақсыға жүру жоқ, жаманға өлу жоқ» деген сөзге нанымың күшті болып өлмегің қара жер деп жүре бересін.

Міне біз тап осы күнде жер таянған жетпісте өтерміз. Бәрі басымыздан кешті. Бәрінің не қылып, не қойғанын көзбен көріп, қолмен ұстап айтып отырмыз. Ұл болсын, қыз болсын бізден бала туған күн көктегі жұлдыздардан да бір бала туады. пері деген бір мақлұқ бар, оданда бір бала туады. Жын деген бір мақлұқ бар, онанда бір бала туады. Құдай деген жұрт аузында біреу барғой бір періштені жұмсайды деседе. Осы алтауы жалған дүнинің жүзіне бір сағатта келеді. Осы бала тірі жүрсе осылардың бәрі бұл баламен маңайласа бастаса жолдастай болады. Осы адамзат сықылды жұлдыздың да жаманы, жақсысы бар. Жаманын нас жұлдыз деседі, жақсысын сәтті жұлдыз деседі. Бұл туған күндегі туған жұлдыз сәтті жұлдыз болса. Бақты талайлы жұлдыз жоғары болып басқадан үстем, бөлекше болатұғындығы сол. Нас жұлдызбен айқасып туған бала болса құнсыз, пұлсыз жаман кісі атанатұғындығы сол. Көзіміз көрген жаннан өлшеу берейік. Кешегі Шорман баласы Мусалар сәтті күнде, сәтті жұлдызда туған жандар солар Кенесары Наурызбайлар. Олармен айқасып туған жұлдыздар басқамен айқаспаған жұлдыздар.

Қазақ айтады: «Қырық жылда бір ...болады» дейді. Ол сөздің мәнісі қырық жылда бір туатұғын жұлдыздар болмақ. Бұл жұлдызға айқасқан өзгеден бөлекше туысы басқа болмақ.

Біреудің перісі күшті болады, біреудің жыны күшті болады, біреудің сайтаны күшті болады. Адамды осылардың қай-қайсысы болмасын билеп кетеді. Өз басын өзі алып жүруге мыңнан біреу-ақ жарайды. Осы көрініп жүрген жамандарды біресе жын билеп, біресе сайтан билеп кетіп, жаманның жаманы атанатұғындығы сол. Біреу кісі өлтіреді, біреу ұрлық қылды, біреу ойнас қылды. Осының бәрін Құдай қылдырып тұр дейсіңдер ме? Жын, сайтан бірі олай, бірі былай ұйтқытып адамды мыж-тыж әуре сарсан қылды. Періште дейді айтуға аты бар өзі жоқ. Осы жетпіс жасқа келгенше соның іске жарап орынға тұрған жерін көргенім жоқ.

Нәуай айтқан: Ол не қылды, бұл не қылды. Ол білер, ол бұ қылмас. Әр не қылса ол қылар хикметтен уақф ерместұр кісі болмады. Бұл ісі кісілігінің ісі сөз. Ағайын осымен тоқтатса керек.

Жалған дүние жабдығынан көңілі шығып кетсе ол адамға табиб [18] алып келіп көрсетсе, табиб айтады бұл содай болған. Арабша мәихулииә, орыс тілінде сомаш дейді. Бұған епитмен жасап ішкізу керек деседі. Тамыр ұстайтын тамыршы айтады, мұның миы құрғақсып, денесінде қан күші азайып, қара құрым күшейіп кеткен. Қыс һәуасынан бұзылған жаз шығып дүниені дымқыл көбейіп күшейгенде оңалады дейді. Ғылым нужум [19] мен ғамал қылғандар. Бұған сауда күшейген. Сауда мәнісі ұйқыдан ояулығы көп болып, хошлық ләззәтлықты ғәм уа әләмге айырбастаған миррих менен ғутәридтің астасып ұстасуы, қайнасып байланысқаннан болған. Ол екеуінен басқа және бір жұлдыз бар сол үшеуі қоғамдасқанда сонда оңалады дейді. Бұлар бұл сөздерінде бәрі шын айтады табуын тапсада оңалту сауықтыру қолдарынан келмейді. Мұның хақиқат шыны бір пендесіне Құдай сағадат иқбал етіп, Хақ тағала һидәият [20] етпек мурад ойласа. Ол адамға екі қуатты жасауыл жібереді ғутарид пен миррих олар жаяуларды жұмсайды. Құрғақтық арқанымен қоршап шырмап алып құрғақлықты басына миына орнатып дүние ләззәттарынан жирендіре бастайды. Хузн [21] уа ғәм [22] қамшыларымен сартылдатып айдап Құдай жаққа қарай үйірілдіре береді. Қолына түспейтұғын сөз, самауына жетпейтұғын айға, алас ұрғызып. Басқаға мойнын бұрғызбай түн болса ұйқыдан, күндіз күлкіден айырып ойлай-ойлай ой түбіне жетеалмай миы құрғайды. Бұған өмірінде ... ұйқы арам жазығы жоқ тамақта жерітіп жирендіріп шығарып жібереді. Мұндай жанның дүниеде құр сүлдері жүреді. Бұған берген фәдл [23] басқа пендеге берілмеген.

«التوفيقا شئ عظم لا يعطى الا عبد العزيز»

«әттәуфиқ шәйун ғазим лә юғти иллә ғабдул ғазиз». Алған салған олжасы осы.

Өз денеңдегі нәфсі әммәрә [24] дақиәнус табиғатына тақ жасап алып, күллі денеге патшалық қылып. Һәуә һәуәс[25] тәкәпәрлік, күншілдік, сараңдық, кекшілдік, риә харис [26] көлгерлік, харислық. Бұлардың бәрі өзіне бағынып алғансоң ананиетлік дәнін ұстатып жеу, ішу қатын құмар, мал құмар, өзімшіл, ұйқы құмар, осы жетеуіне шоқындырды. «Әр кім сүйгенінің құлы» деген осыған келеді.

Бұл нәпсі әммәраға құл болмай, айтқанын қылмай, айдауына көнбей тауға барып бекініп жатып алған қалб [27], рух [28], ғақыл [29], сир [30], хәфи [31], ихфә [32], қууат қудси [33], хәсиәт сәриф [34]. «Уа ләммә дәхәлә мәғәһу әссижн фәтиән».

Мағынасы: «ол екуін қосып жігіт кезінде түрмеге кіргізген».

Осы екі жігіт Юсуф ғалейһис сәләмді [35] көргенде, біз сізді көрісімен-ақ жақсы көрдік дегенде шошып қалған екен. Неге шошыдыңыз дегенде? Атам жақсы көрді, құдықта қалдым. Злиха [36] жақсы көрді зынданда қалдым. Біреудің жақсы көргені маған жақпайды деген екен. Бір сартпен бір ондай Бухара шарифте жазалы болып қолға түсіпті. Сонда бұлар не қылып, не қойғанын көше бой қақсап айтып жүреді екен. Айтпаса артында жүрген күзетші салдаттар алады екен қамшының астына. Сарт байғұс самарадай қақсап көшені жаңғыртып жүр дейді. Ондай байғұс айтайын десе, сарт тілінен бір ауыз білері жоқ, айтпайын десе ұрып өлтіретұғын. Сонда сасқанынан мен әм, әм туу мен әм, әм туу деп қақасайды дейді. Құтты сол сықылды дүниде жинс әйел жақсы көрді. Залалын тартқан өзім білемін басына түспеген нені білсін. Мен дүниеде неден залал шеккендігімді бұл қиссадан сездім. Молда Мәшһүр Юсуф.