Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы 1 Том
Уық. Іске қарап жалғанда жалғыз уық
жүктеу/скачать 2.31 Mb.
|
Уық. Іске қарап жалғанда жалғыз уық (М-Ж., 126); Алты ±л тауып ж‰рген иттіњ бес ќанат ‰йдіњ ауыѓын (уыѓын – А.Ќ.) байлауѓа бойы жетпей, уыќ байлаѓанда Жидебайды аяѓыныњ астына жатќызып, неше уыќ бар, сµйтіп байлайды екен. ‡й тігіліп, уыќ бауы байланатын болса, аяќ астына тµсеп, «бой µсіруге» Жидебай дап – даяр (М-Ж., 36); Салдырған сап алтыннан босағасын, Бауы бар уығының меруерт, маржан (М-Ж., 108); Отаудың Ораз атаң басқұрындай, Тоқталмас тұлпар басы тасқа ұрылмай (М-Ж., 106); Уk – шест, образующіе крышу юрты (Радлов, 1606). Уық. Мұны у -ық түрінде мүшелеуге болатын сияқты. Өйткені, туырлық, үзік дегендермен құрамдас келеді. М. Қашқари ОҚ // ОҒ уық. Әу оқы: ЕВ оқы – үйдің уығы; ИҒ ҰҒ: уық, киіз үйдің уығы, тіреу ағаш [10, б.66, 76]. Уйки – кривые палочки, на которых поднимаются и держится верхний круг юрты-шанырак (Потанин, 359). Уыќ бау – уыќ-унина, кривые палочки, на которых держится верхний круг юрты – шанрак и вместе с которым они составляют опору для купола юрты. Уик бау – веревка, вдеваемая в нижнюю часть унины для привязывания ее к решетке – остову войлочных стен юрты (ЌЖ, 283); Кир. اُوُقْ (уу), дж .اوغ, اوغو к. сл. اووق выгнутыя палки въ отверстіи кибитокъ, составлющія родъ стропилъ, по казачьи унины (к. Сл. خركاه يوشين جوبين т.е. деревянная покрышка палатки). (Будагов, Том. I. 1869: 143). Ж. Манкеева: Уық. Ууқ (қырғ) ~ уық (ққалп, қаз) М.Қ. иу көгу үйдің сүйегін ұстайтын иілген ағаш таяқшалар (М.Қ. I. 48). Сондықтан, сол кездің өзінде-ақ бұл тұлға түбір емес, морфологиялық даму арқылы құрылымы қалыптасып, атау мәніне ие болған. Бірақ, жорамал арқылы ажыратылатын ерін дауысты (у) Э.В. Севортян түбір деп алуға дәлел жеткіліксіз деп санайды. Сонымен бірге, А фон. Габеннің уық сөзіне қатысты тізген гомогендік қатарын да екі түрлі негізден деп қарайды (й ) – «оқ», «уық» - иg (монг.) «семья» // о ~ о иs «тегі» (род) сияқты түзілісін жазды (ЭСТЯ, 583-584) [46, б.32]. Түйін. Уық пен уыз сөздері түбірлес деп ойлаймыз. У -ық түрінде мүшелеуге болатын сияқты. Өйткені, бұл туырлық, үзік дегендермен құрамдас келеді. У > (көк) -ық (қас +ық, қаз +ық, қу +ық) -ық қосымша. Уық пен уыз (уыс), у (удай ащы) түбірлес сөздер сияқты. Бақан//адалбақан. Үлгісінің өрнегі-Шаңырағым, уығым, Үйде бақан, сырығым, Ат ұстайтын құрығым (М-Ж., 37); Асалал (асадал): алабақан или адалбақан (вроде вешалки) (С. Аманжолов, 1959: 356). Л. Будагов: При кбиткахъ находится باقان баќан шесть которымъ поднимается и поправляется تونكدوك т‰њдік и другой ضيرق сырыќ толстый шесть которымъ во время в Айыр: бақан (шест, которым подпирают юрту во время ветра). Куг.ТКО (С. Аманжолов, 1959: 354). М. Малбақов: При кибитке находятся бакан – шест, которым поднимается и поправляется тундук, и сырык – толстый шест, которым во время ветра внутри поднимается шаңырак – деп, дәл Будаговтың жазғандай алған мәліметін көрсетеді [77, б.13-19]. Будагов: каз. киште икштэ перекладина, жердь, шестъ въ изб  , на который развшивають платье (1871: 178). Адалбақан мен асадал (адал) мағынасы жағынан өте жуық сөздер – қараңыз: асадал бөлімін. Тат. бақан шестъ, которымъ поднимаютъ кошмы въ кибиткъ – жоғарыдағы жазбаны қараңыз (Будагов, 1869: 235). Тур. صرق сырыкъ, пика, жердъ, шесть, носилщиковъ (монг. ширукъ) кир. толстый шесть, которымъ подпирается верхъ кибитки, чтобы втромъ не снесло – тағы да Будаговты қараңыз (Том. I. 1869: 699). Баган 1) длинный тонкий шест 2) рассоха, деревянный крюк усохи, бакан // бук (бука) деп талдайды (М. Фасмер. ЭСРЯ, 1 том. А-Д. 1964: 101). Асалал (асадал) алабақан немесе алалбақан (вроде вешалки) (Аманжолов, 1959, 356). Бақанда (гл, отъ слова باقاندا ) бақан бить кибиточнымъ шестомъ (Будагов, 1871: 395). Бақан (bagan) Иси Сatal olan uчun soра, diрeк әпер бақан. Адалбақан (adalbagan) зат. Аhsaр, а – уаkli elbise askiligi (Кенган Коч, Аябек Байнязов, Вехби Башкапан [108, б.6, 52-53]. Бақан: балдақ, жүзік; Алтұн бақан – Алтын жүзік (МҚ. 1 том. 1997: 458). Адэ – бақан ағаш (Жеменей, 2003: 12). Баганна прм. татр. палк, коль, жердь, шесть, дреклолье//сочной крюкь, деревянный крюкь у сохи (Вл. Даль. ТС. 1 том. 1981). Адалбақан (бақан (адал) адал+адал) болған сияқты. Адэ > адал+адал. Бақан сөзінің түбірі бақ, -ан қосымша (бақсы+бақ+сы, қамшы+қам+шы) түбір сөздерімен тығыз байланысты. Бақан > бақыр түбірлес лексема сияқты.
Шаңырақ көтеру қасиетті, киелі ұғым. Оны тек қана бақанмен көтереді. Үйде жын-пері болмасын, жас отау иесі адал, бақытты өмір сүрсін деп бақанмен шаңырақ көтерген. Демек, бақан лексемасының бақ <> бақсы (бақ) қамшы (қам) <> семантикалық жағынан жақындығы бар деп түйіндеуге болады. Ши. Кигіз бенен жарасып үйге шиің (М-Ж., 29). В хороших кибитках между решеткой и кошмой ставится род циновки из палочника перетканного разноцветными шерстями в очень красивые узоры, эта циновка называется шій. – ÿй тик – поставит кибитку, ÿй жык – снять кибитку. Ÿй кöтер – перенести кибитку с одного места на другое не разбирая, а целиком пробрести, строить себе кибитку: ÿй бас – прикрепить кибитку веревками во время ветра, чтобы не унесло, приготовить кибиточные палки. Ÿйлÿ баранды–семейный и хозяственный. Ÿй гушÿк – домосед. Ÿйлöн – жениться. Ÿйÿ бардыњ кÿйÿ бар; ÿйÿ жаќтыњ кÿйу жоќ (послов) – вне дома нет спокойствия и отдыха» – деп сөздіктен жазып алған Малбақовтың жазбасына сүйенеміз [77, б.13-19]. *Ши – циновка из стеблей растения, по – киргизски называемого ши. По – монг. Дерисун, Lasiagrostis sрlendens, которою одевается низ юрты между деревянной решеткой кереге и войлоком одевающим низ юрты поверх ши; этот войлок наз. Тоурлук (Потанин, 121); (Ќасиманов С. Ќазаќ єдебиеті. 1993. № 14 (2296); Л. Будагов: Въ хорошихъ кибиткахъ между р Ші + ій > ши қос дауыстының бір-біріне ықпалынан і дыбысы түсіп қалған. Ши о баста іи болған сияқты ій (ий > іи (иілу) (і) ине құрамында сақталған. Ш дыбысы кейін қосылуы мүмкін. Туырлық: Кигіз туырлыќты ќазаќтыњ кигіз ‰йініњ тµрінде отыр едік, есік ашыќ т±р еді (М-Ж., 60). Кµрмек керек дегенін естіп Шоњ би: «ќ±дай раќмет ќылсын, тамам ер-тоќымды бір жерге ‰йдіріп ќойып, сабаны соныњ ‰стіне орнатып, туырлыќты тестіріп, піспектіњ басын сонан шыѓартып, далада ат ‰стінде т±рып пісет±ѓын ќылып ќойыпты (М-Ж., 86); Туырлықтың еркін сипатын В. В. Радлов пен Л. Будагов, Ильминсий айтып өтті. Туырлық – кошмы, которыми покрывают остов юрты (Потанин, 325). Туырлық: тел. Туурға `киіз үйдің керегесінде (кäрäгä)`жабылатын киіз`, чаг. Тоғур `кеңдігіне қарағанда күрке анағұрлым ұзын`, тоғурlук ( < тоғур ~ lук) `күркені жабатын жоғарғы киіз`, қаз. туурлýк` күркенің төменгі бөлігін жабатын киіз` (РСл, III, с. 1457, 1163, 1164, 1460), қаз. (БСл) тубур `шалаш, жаппа (аралдағы)`, чаг. Тувурлуғ `киіз үйдің киізі` (РСл, III, с. 1515, 1516), дж. Туғур `палатканың түрі, кеңдігіне қарағанда күрке анағұрлым ұзын `. Туғурлуқ = дж. Торлуғ `күркені жабатын киіз` (РСл, III, с. 1432; БСл, I , с. 399). Б. О. Орузбаева былай деп жазды: «Слова типа туурдук `үйдің керегесін жабу үшін кететін киіз` (кейде туш туурдук < туш – бок, боковая сторона), желдик `потник` и.др. являются образованиями, первоначальная семантика которых состояла в указании назначения предмета, а затем уже конкретно – предметного значения»` (Словообразование в киргизском языке, с. 87 К. Дыйкановтың пікірі бойынша: қыр. Туур (туур + дук > туурдук), туркм. Дур (дур + лук > дурлук ). Капшыт (орыс тілінде `жан, сырт жаны деген мағына береді`) деген ұғымға әкеледі (Кыргыз тилинин тарихынан. 94 – бет). Аталған дериват түркі және монғол басқа фонетикалық сипатымен көрінеді: кейбірін көрсетеміз: монг. «туурга 1) турга `киіз үйдің киіз қабырғасы`, 2) `қабырға, құрылыстың қабырғасы`» (МРС, с. 427), п.-монг. Тугура `киіз үйдің киіз жапсырмасы, үйдің қабырғасы; киіз, туырлық, киіз үйдің төменгі жағының бел жапқышы`, қалм. `киіз үйдің киіз қабырғасы`, ст. Қалм. Туурга `қабырға` халх. Туурга, турга `киіз үйдің киіз қабырғасы` (Номинханов Ц.Д. с. 144), дж. Торлуғ `кішкене күркені жабатын шымылдық`, чаг. Тувағ `вуаль, күрке, шатырдың жанын жабатын киіз жапқыш` (РСл, III, с. 1187, 1516); ср. Дж. Туркурка`қабырға, вал`, дж., тар. Тоғра `көлденең, көлбеу`; алт., тел. Туура `көлденең, көлбең, енінен`, саг., койб. Тоғра `көлденең, көлбең`, тел., куман. Тооро `жаны, маңайы` (РСл, III, с. 1161, 1181, 1447, 1457), кирг. тура `енінен, көлденеңінен, жандары` (ЮСл, с. 773), каз. (диал.) тұрық (тұрық + ы > тұрқы): аяғының тұрқы `бір табан (аяқ)`; монғ. Туурай `бір жағына қарай қисаю` (МРС, с. 233), тел. Тууралан (<туурала+н)`жан-жаққа жүгіру`(РСл, III, с. 1449). Жоғарыдағы мәліметтерге сүйене отырып: туырлық / туурдуқ / тоғурлук / туғурлуғ / тугурга / торлуғ / дурлук /туурһ / туурга / туурға формаларының `киіз, жанын жапқыш, киіз үйдің керегесі` деген мағынасы тора / тура `жаны, жан-жағы, бүйір жаны, көлденеңі, жазығы` және туурала, тууралан `жанымен жүру, жан-жаққа жүгіру` генетикалық жалпы лексикалық мағынасы бір болуы мүмкін (Жанпейісов, 35-36). Туырлық жөніндегі мәліметті Будагов сөздігінен де таба аласыз (1871: 364-365 беттер). Киіз үйдің жабдықтары туралы жазылған жоғарғы бөлімді қараңыз. Түйін. Туырлық, ту-ыр-л-ық. Біздің ойымызша, туырлық атауындағы ту және «ту сыртынан» дегендегі екеуі бір сөз сияқты. Киіз. Ханның асына киіз салыңыз (М-Ж., 94). Киіз үй бөлімінде айтылды – қараңыз. Л. З. Будагов а. كاغد кягізъ (каз.كاغد ќаѓаз, т‰ркі. Простонар. كاغدкягідъ), бумага, почтовая бумага (для письма), пропускная бумага, т‰рк. امان كاغدي опасная грамота, паспортъ, тат. اقده كافد бумажн. деньги, ассигнація, рублевая бамажка, т.б. ќаѓаз, не ќаѓаздан жасалѓан заттарды атай берген (109); Енді бірде: дж. тат. кійіз, Будагов – кіизъ, (ки‰з, кз, кигиз – қазақша жазған – автор ) (Аб.Г. Баб.), тоб., алт., кіисъ, войлокъ, кошма, киіз ќұда ќыр., киз байпаќ, валенки, киз валять войлокъ, башќ, кизаќ шалашъ, кочевая кибитка; въ алт. кіизъ, винит. кииз ін значить также коса (см. прим М-Ж. Көпеевтің де «киіз кітабын» номдыќтардыњ «ном» ќасиетті кітабын (еске салѓанды жµн кµрдік (Гумилев, 383). Кошма, ж., комы, мн. Войлок из овечьей шерсти, большой кусок такого войлока // спец., обл. Многорядный плод из мелкого леса (на Волге) (СД, 2, 183; СУ, I, 1493; БАС, 1956, 5, 1561; СФ, 2, 361; СШп, 201) [122, б.58]. Кошма, -ы, мн. кόшмы и кошмы`, кошм, кόмам и кошмάм, ж. Большой кусок войлока, войлочная подстилка. II пил. Кошмовый, -ая, -ое и кошомный, -ая, -ое. (ТСРЯ, 302). Ќошма // киіз: Єдетте киіз басу кєсібі ќазаќтарда маусымдыќ сипатта µтетін еді. Ол ќойды ќырќудан басталады да, ќырќылѓан ж‰нніњ барлыѓын µњдеп болѓанѓа дейін созылады. Ќазаќ халќыныњ µмірінде ќойдыњ ж‰нін µњдеудіњ ерекше мањызы болды. т.б. жасалу технологиясы сипатталады (Шањыраќ, 95-96 б). Сµйтсе, ола𠫦лы ж‰з ‰йсін Тоѓас би елініњ кісісіміз» десіпті. – Ќ±рым киізге тігіп алып, ќанжыѓамызѓа байлап ж‰рміз десті. – Кєне, алып келіњдер, кµрейік, – деді. Тігіп тастаѓан ќ±рым киіз алып келіп, сµктіріп кµріпті (М-Ж., 67); Ақ жүннен аппақ киіз басып, тұскиіз жасайды. Үшінші түлегенін күзем жүні дейді (М-Ж., 100); Киіздердің түрлері ұшырасады. Киіз // кіись войлокъ, кошма, кир. киіз байпақ, киіз басу, башқ. шалаш, кочевая кибитка; алт. Кіисъ значить также коса (Будагов, 183). Салыстыру арќылы да ќошма // киіз екендігіне кµзіміз жеткендей болады. Малдыњ екі жаѓына тењ ѓып артылѓан ж‰кті алт. кощъ деген (Будагов, 82). Киіз > кошма > текемет шығу тегі бір сияқты. Текемет. Бір түлеген жүнін қозының қарын жүні дейді. Одан текемет басып, қызға жасау қылады (М-Ж., 100); Тау мен тас, ағаш пен шөп, көл мен өзен Түріндей текеметтің түр жаратты (М-Ж., 23); Такеметы* одеяла, Посмотри, какие седла, Недоуздки и уздечки (ҚКБС, 12). Такемет* – кошемный ковер кустарного производства (Тверитин:1935). Тыкамать – родъ накладныхъ войлоковъ (вышитые войлоки, въ которыхъ рисунокъ проведенъ б лою ниткою и суконными вырзными накладками, обшитыми обыкновенно чернымъ плисомъ или бахромою изъ крашенаго конского волоса (Будагов, 397). Текемет сөзі о баста `орау, айналдыру` – деген мағына берген сияқты. Будагов: текерлекъ колесо, колесо вертится, кружок; текерлемекъ скатитъ, опракинуть, кататъ бревны, кататъ яица – дейді (367 бет). Тäкäмäт = текäмäт обшитый, украшенный узорами войлокъ; 2) полость съ узорами – (Радлов, III т. 1020). Ткаур тәкәуәр, текауар, текеур (тәк + ауәр, тек + еуар) жүйрік ат мағынасында (Оңдасынов, 80); Тек, текке тек тұр (тыныш тұр) оғызша; түзілді тегістелді. Иер түзілді – жер тегістелді (Қашқари, 175). Текеметь – из казахского teкämät «узорчатое войлочное одеяло» тоб. тekämät «полповик», узорчатый пояс» бараб. Tägämät «ковер» (Фасмер, ЭСРЯ: 36); Текеметь коверъ сшитый из цветных лоскутьев (Даль, ТСРЯ, 1882, 396). Текемет – текемет (Ислам Жеменей, 176). Текемет сөзімен теке, текше сөзінің түбірі бір болуы мүмкін. Текшее п. тақ. нечет, нечетный единичный, ара, свод, купол, балдахин; че : уменьшительный суффикс (Рүстемов, 279).
Түйін. Мәшһүр-Жүсіп текемет сөзін қыздың жасауына қосатын зат ретінде қолданған. Теке + мет түбір мен қосымшадан тұрады, -е көне түркі жұрнағы -мет (құрмет, керемет, ғанимет, сәлемет) сияқты сөздердің құрамындағы -мет. Текше метр тіркесінің де жұмысқа қатысы барлығы байқалады. Текмет < тек ~ тық ~ тік (тігу) түбір тұлғасынан шығуы мүмкін. Текемет > тік (шек) (тыкать, ткань) болуы мүмкін. Текемет > тікен. Шекпен бөлімін – қараңыз. Текемет пен сырмақ түбірлес және мағыналық жағынан ұқсастығы бар лексемалар. Сырмақ. Үй сыртынан сырмақ жайып, күрке тігіпті (М-Ж., 1907); Шатырларды тіктіріп даярлаған, Төселіп көрпе, сырмақ гүл жайнаған (Мәшһүр-Жүсіп., 312); Сырмақ – (сыр + мақ) сөзі киізді қабаттап сыру, тігу немесе төсеніш ретінде жерге сыра салу, сырғыта салу, сырып салу, сусыта салу мазмұнынан пайда болған демекпіз. Жасалуына байланысты үлкен сырмақ, кіші сырмақ, төрткүл сырмақ, Сары ала сырмақ, көкала сырмақ, атаулары бар. Моңғолия қазақтарының тілінде бір кісі отыратындай етіп жасалатын сырмақ түрі бар. Мұны «майауза» деп атайды. «Майауза» моңғол тілінде ер үстіне салынатын көпшік деген мағына береді (Б.Қ. Тлепин, 1997: 12). Сырмақ сөзінің негізгі шығу тегі әлі анықталмағанға ұқсайды. Л. Будагов: тур. سرمه сырма 1) золотая нитка, سرمه كش шитое золотомъ (работа), سرمه كش золотошвей. 2) к. Сл. Шитое иголкой, родъ разноцв тнаго коврика سوزني 3) сÿрме = سورمه (Том I. 1869: 627). Каз. صرمق, صيرمق сырмақ – стегать, перематать, прицпить, привязать, кир.. Шить въ сторчку, صرشمق вцпиться, Кир. قوراب صراو съ наставами. 2) тур. = صرغامق сырғамық (Том. I. 1869: 699); Дж. Сырмакъ (= каз. صرمق сырмақ) стегать, шить سيريغ шовъ, рубецъ, سيريتمق пон. سيريلمق стр (Том. II. 1871 :405); Сыръ صر- краска (монг. ширъ) (Том. I. 1869: 698). Сыр мен сыз сөздерінің шығу гнезисі бір сияқты. Сыз – чертать, графить, чиркнуть спичку (Радлов, 4 т. 1 ч. 663).
Сырмақ – зат. Е. Түрлі түсті киізден матадан сырып, оюлап жасаған әшекейлі ұлттық үй жиһазы (ҚТТС, 1985: 591; ҚТС, 2002: 504; Шаңырақ, 1989: 97). Sыrlығ ajaқ: – сырлы аяқ, сырлы тостаған ; Sыrmақ – сырмақ: есіктің тоқымы (М. Қашқари, 1997. I том. 382, 531; Дж. Сызгырмакъ, выръзывать ножомъ (Том. II. 1871: 405). Сырдық: сырмақ (стеганная кошма – С. Аманжолов, 1977, 522). Сырмақ туралы қараңыз: Қасиманов (47); Қазақ өнері энциклопедиясы (637); Ислам Жеменей (169); Сыз сөзі – түркі – монғолға ортақ сөз. Якут тілінде суруй – «жазу» деген сөз, чуваша «жазу, сызу» дегенді сыр дейді. Моңғол тілінде «сызу, сурет салу» деген мағынада зура (х) сөзі бар. Осы күнгі сурет (монғолша зурат) деген есім сөздің де түбірі – осы сур (сыр). Ал, сыр (сур) сөзінің өзге түркі тілдеріндегі фонетикалық варианты сыз (сыр). Түркі тілдерінің көпшілігінде з дыбысымен келетін кейбір сөздер чуваш тілінде (және монғол тілдерінде) р-мен айтылатындығы – тіл ғылымында белгілі құбылыс. Демек, сыз сөзінің о бастағы бір мағынасы «жазу» болған [99]. Ә. Қайдар сыз «черта», «линия» и кирг. Чий «проводить черту», «записывать» и мн. Др (Қазақ тілінің өзекті мәселелері. 1998: 81 б.). Олай болса, сырмақ // сырық // сырлы аяқ //сыр // сүрме // сырға сөздері түбірлес пе деп ойлаймыз. Сыр + мақ деп екіге бөліп қарастыруға болатын сияқты. Б. Тлепин (сыр + мақ) деп дұрыс бөлген. -Мақ (піспек, оймақ, шақпақ, құймақ) зат есім жасайтын жұрнақ (Ысқақов, 1991: 156). Түйін. Сыр > жазу > сурет салу > өрнек салу > сыру > сырмақ. Сыр түбір тұлғасы мен ой (оймақ>ою) «ойма» жазу болған, текемет// тек (тік) шығу генезисі бір сияқты. Бөстек. Бөстегім құтылдың ба Көтібақтан? «Күйші» деп бабын білмей кінә таққан (Абай, 125). Оңдап сал төрде жатқан бөстегіңді (М-Ж., 1907: 25); Бөстек – сеңсеңнен яғни аң терісінен құрап тіккен төсеніш [6, б.127]. Бөстек // бөрі // бөдене // бөкен // бөрте // бөрік // бөдене (бө+дене) // бөрлі сөздерінің байланысына көңіл аударсақ, бірден бө морфемасы көзге түседі. Балибан – жастық, бөстек (балибан деп оқылса да, харакаттары айтылу кезде, әр түрлі қойыла береді булибан, белибан – А.Қ.) богрүл – бүйірлері ақ ала ат; басін (басэн) – бөксе (М. Қашқари, II т. 54, 78, 80 беттер); Томановтың көне сөздер (түбірлер) екі не үш әріптен болған. Неғұрлым сөзде дыбыс (әріп, фонема) аз болса, соғұрлым сөз көне деген тұжырымын еске ала отырып, түбірі бө болуы әбден мүмкін. Стек (с + т+ ек ) морфемасы М. Қашқаридің бөгрек (бүйрек), *төшек (төсек), көнек (құлан) -ек көне морфемасы кездеседі (418, б.446-450) с мен т екеуі де қатаң, екіншіден бәсэн дегендегі с бөстекке әсер еткені ықтимал. Бөстек ~ төсек сөздерінің мағынасы бір сияқты. Мысалы, Тюсек – матрац из войлоков, прошитых и обшитых материей (Потанин, 144). Безек: зер, әшекей; Бөz - стек тігілетін бөз деп түсіндірген (М. Қашқари) büz – «Вязь» (курд), вострог (аг) куртка, бости (бодать) – толкать, бить, колотить рогами (Фасмер, 199 бет). Безек – зер, әшекей болса, бüz – ұру, бөстек заттың атауы арасында байланыс болуы да мүмкін. Бір жағынан бөz сөзі мен тек бірігіп барып бөстек атауына арқау болуы мүмкін деген де ой бар. Е. Жанпейісов бөрі тува диалектісінде бөрук/börök болғандығын жазады (ЭСТЯ-1980, с. 220). Соңғысы ең көне тұлғасы болып табылады. Өзінің көне тұлғасын қазақ тіліндегі: бөлтірік бөрік астында – деген тіркестің құрамында сақтаған. Сол сияқты жау жоқ деме жар астында, бөрі жоқ деме бөрік астында деген мақал бар. Біріншісінде: бөлтірік, екіншісінде: бөрі. Бөріктің этимологиясын: қаз. бөрігу, бөріктіру `шатастыру, қателестіру, көтерілу (адамдарға қатысты көпшік қоя сөйлеу), крм., кум., қаз. Bür `көтерілу (су ішіде), заттың бетіндегі кедір-бұдыр`, крм., кум. Bür `лист (жапырақ), тел., алт., саг. Пÿр`ағаштық жапырағы`, бÿрÿк `әжім, қыртыс, қатпар` (РСл, IV, с. 1397, 1885, 1888); МК. Böri `бұлақтың көзін ағашпен шегендеу`(ДТС, с. 113); М. Рясянен böri сөзінің қатарына қаз. Böltürük < bör – türük `бөлтірік` мағынасында қолданады. Бұдан ертеректе böltürük, монғ. Beltereg < bertereg т.б. Рамстедті қызықтырды (ЭСТЯ – 1978, с. 1221) [10, б.92]. ...Иленбеген теріден жасалатын төсенішті тулақ, иленгенін бөстек деген (С.М., – Б. 106). Түйін. Бұдан шығатын қортынды бөрі > bör деп қарастыру да жоқ емес. Бөстек > тай тері > тулақ > көпшік. Қазан-жабдық. Әркім білген жабдығын естіп жатыр, Бас қоймаған дін есен өтіп жатыр (М-Ж., 17); Білеміз өлуді анық, жабдығы жоқ, «Әлі көп жасаймыз!» – деп көңіліміз тоқ (М-Ж., 154); Тµрт тењменен жібердім екі т‰йе, Асыл жабдыќ м±расын єкесініњ (ЌКБС, 90); Киіз үйдің қажетті заттарының бірі – қазан. Қазан түркі ұғымында үлкен мәнге ие болған. Тай қазан – тайдың еті сиятындай үлкен қазан (Жанпейісов, 129). «Қазан» ауызы жоғары болсын» – деген сөз осыдан қалған. Абылайдың Қаз дауысты Қазбек биден қашып асулы күйінде тастап кеткен қара қазаны болған. «Қазан асу», «ас асу» сөзі мен бірге «жабдық» сөзі де синоним есебінде қолданылған); (Сол кезде асбасшыларын Бµгеуіл дейді екен – С.Д.); Ќазаќтыњ ас – той деген мерекесі болады; Асќа барайыќ деп жатырмыз, біздіњ басы артыќ ер – тоќымдарымыз, басы артыќ киімдеріміз болады (М-Ж., 57); Татарбай деген ќ±л екен Б±л ќ±л ас жасаушыларѓа ќожайын екен (М-Ж., 56); жүктеу/скачать 2.31 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|